زینب مرزوقی، خبرنگار گروه نقد روز: چند روز گذشته در فضای توییتر برخی اکانت‌ها با انتشار تصاویر تعدادی از ماگ‌های عرضه شده در دیجی‌کالا، مدعی شدند عرضه و فروش این ماگها توهین به مقدسات است. البته برخی کاربران فضای مجازی تصاویر دیگری هم منتشر کرده‌اند که ظاهرا نام مدل‌های مختلف کفش‌ها برگرفته از نام‌های مذهبی است و از مسئولان امر درخواست کرده بودند با مدیران دیجی‌کالا برخورد شود. این درحالی است که حتی در برخی روایات آمده است وقتی نام فرزندانمان برگرفته از اسامی مذهبی است، باید به نکویی و آداب خاص از آنها نام ببریم. بنابراین واضح است که نام‌گذاری مدل کفش‌ها براساس نام‌های مذهبی، بی‌حرمتی به صاحبان اصلی آن نام‌ها به حساب بیاید. اما مجموع ماجرایی که برای دیجی‌کالا رخ داد، از چند منظر قابل تامل و تحلیل است.
همه مبلغان ناخواسته دیجی‌کالا
انتشار ناگهانی تصاویر این ماگها و حتی کفش‌ها و درخواست برخورد با مدیران دیجی‌کالا توسط برخی اکانت‌ها، در نوع خودش برای دیجی‌کالا یک نوع تبلیغ به حساب می‌آمد؛ چراکه امکان داشت تا به آن لحظه افراد بسیاری از وجود چنین کالایی بی‌خبر باشند اما با انتشار تصویر آن محصولات، افراد بیشتری را نسبت به وجود چنین محصولاتی آکاآگاه کرد. بنابراین آغاز ماجرا و حتی مطالبه‌گری برای برخورد با دیجی‌کالا کمی مشکوک است؛ هرچند امکان دارد در پویش صورت گرفته برای برخورد با دیجی‌کالا برخی افراد از روی دغدغه همراه شده باشند، اما استارت و آغاز کار شبیه به کار تبلیغاتی بود و افرادی که از روی دغدغه، آن محتوا را بازنشر می‌دادند به‌نوعی در زمین افراد دیگر بازی می‌کردند.
پازل تبلیغ برای محصولات دیجی‌کالا وقتی تکمیل شد که دادستانی تهران علیه دیجی‌کالا اعلام جرم کرد و بعد هم مدیرعامل آن بازداشت و سپس پس از ساعاتی آزاد شد، یعنی اگر تا به آن لحظه و حتی پس از پویش جمع‌آوری آن محصولات کسی از وجود چنین محصولی بی‌خبر بود، پس از اعلام جرم دادستانی علیه دیجی‌کالا و بازداشت مدیرعاملش قطعا از وجود آن محصولات باخبر می‌شد. از این رو دادستانی نیز خواسته یا ناخواسته وارد بازی‌ای شد که به‌نفع دیجی‌کالا بود، یعنی تبلیغ محصولات موجود برای دیجی‌کالا.
همچنین از طرفی دیگر می‌توان از محصولاتی که دیجی‌کالا تا به آن لحظه درحال عرضه آن بود، توهین به مقدسات برداشت کرد. اما پرسشی که در این میان مطرح بوده، این است که تا به امروز برای این دست از جرائم از سوی دستگاه‌های نظارتی برخوردی اندیشیده شده بود یا پس از این ماجرا، تدابیر لازم اتخاذ شده است؟ یعنی مصادیق چنین جرمی، پیش از این برای دستگاه‌های نظارتی مشخص بود؟
وقتی انحصار قدرت می‌آورد
مساله‌ای که به‌طور کل در این ماجرا به حاشیه رفته بود انحصار دیجی‌کالا تا به این لحظه است. انحصاری که اجازه می‌دهد این بازار الکترونیکی از موضع قدرت وارد شود و از سویی دیگر حتی ممکن است به دستگاه‌های متولی امر هم اجازه برخورد جدی ندهد. یعنی تا وقتی که این بازار الکترونیکی رقیب قدرتمندی نداشته باشد، به خودش اجازه ارائه هر محصولی می‌دهد؛ چراکه در فضای عرضه و تقاضا رقیب قدر ندارد و درصورت تخلف، دستگاه‌های نظارتی توانایی برخورد یا تنبیه جدی ندارند، چون در این میان نفع و ضرر مصرف‌کنندگان از خدمات این بازار الکترونیکی نیز در میان است و بستر جایگزین دیگری درصورت تنبیه دیجی‌کالا وجود ندارد تا مصرف‌کننده برای استفاده از خدمات مشابه به سراغ آن برود. بنابراین این شبه انحصار به دیجی‌کالا قدرتی می‌دهد هر کالایی را با هر قیمتی ارائه دهد و از طرفی دیگر نیز به خود اجازه بدهد پاسخگوی دستگاه‌های نظارتی هم نباشد. از این رو هر قدر سایر بسترهای مشابه دیجی‌کالا در حوزه استارتاپ تضعیف شود یا جدی گرفته نشود، به نفع دیجی‌کالا خواهد بود. هم در به‌دست گرفتن بازار الکترونیکی و هم در دور زدن قوانین؛ چراکه انحصار، موضع قدرت به استارتاپ مذکور خواهد داد. بنابراین دستگاه‌های نظارتی موجود در حوزه استارتاپ‌ها در برخورد کلان با چنین امری، حذف این انحصار و قدرت دیجی‌کالاست.
ایجاد سازوکار برای پلتفرم‌ها به عهده حاکمیت است
محمد کشوری، کارشناس ارتباطات بر این باور است که اساسا برای مواردی از این دست، باید روال و سازوکار مشخصی داشته باشیم. کشوری در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «ایجاد سازوکار و روال برای پلتفرم‌ها به عهده حاکمیت است. اینکه در نمونه‌های مشابه، اگر تخلفی صورت گیرد آنها ملزم به انجام چه کاری هستند قاعدتا تا به الان این امر صورت گرفته است. این اولین‌بار نیست که پلتفرمی، محتوای نامناسب منتشر می‌کند. در روز حتما تمام پلتفرم‌ها و اپلیکیشن‌ها محتواهای نامناسب را حذف می‌کنند. پرسشی که مطرح است، آیا برای مورد اخیر درخصوص دیجی‌کالا این سازوکار اجرا شده است؟ یعنی اطلاع داده‌اند و حذف نکرده است یا اطلاع نداده‌اند؟ با توجه به اینکه تخلف آشکاری هم نبوده و همین الان نیز میان مخاطبان فضای مجازی، اختلاف‌نظر وجود دارد مبنی‌بر اینکه چنین امری تخلف است یا نه. این امر به‌نظر من نکته مهمی است یعنی ممکن است چیزی تخلف بسیار آشکاری باشد که تذکر داده و بعد هم حذف می‌شود، اما در این نمونه ظاهرا این‌گونه نبوده است.»
کشوری ادامه داد: «اگر در پلتفرم دیجی‌کالا سازوکاری مبنی‌بر اعلام تخلف باشد و برای این مصداق نیز تخلف اعلام شده باشد و دیجی‌کالا آن را حذف نکرده، می‌توان آن را تخلف دانست. همچنین نکته بعدی در رابطه با شکل برخورد است. نمی‌دانم از کجا این امر باب شده است، وقتی پلتفرمی تخلف می‌کند، با مدیرعامل آن برخورد می‌کنند و مدیرعامل احضار و دستگیر می‌شود. این فرآیند عجیب است. شرکت از لحاظ قانون یک شخصیت حقوقی است و وکیل و نماینده حقوقی دارد. طبعا در ابتدا باید این افراد احضار شوند. این نکته مهمی است که معلوم نیست چرا با این روال منطقی عمل نمی‌شود و در همان گام اول به سراغ مدیرعامل می‌روند.»
نوع انتشار و حساسیت‌زایی روی این محصولات مشکوک بود
این کارشناس حوزه ارتباطات همچنین معتقد است وقتی امری رسانه‌ای می‌شود، همه می‌بینند و باعث دیده شدن محتوا و کالا می‌شود. کشوری تصریح کرد: «نوع انتشار تصاویر محصولات و حساسیت‌زایی روی این محصولات در جامعه مشکوک بود، تا جایی که من دیدم، شروع آن از جانب برخی از اکانت‌های ناشناس بود و بسیار تند و داغ با این موضوع برخورد کردند. انگار تخلفی بسیار واضح بود، درحالی‌که ما می‌دیدیم واکنش‌های مختلفی نسبت به مساله وجود داشت و وحدت نظر نبود یعنی بعضی کاربران معتقد بودند آن لیوان‌ها توهین نیست. در‌نتیجه این موارد و شروع عجیب و غریب آن از سوی برخی از اکانت‌های ناشناس، چرایی شکل‌گیری این پویش را به‌وجود می‌آورد. همچنین این افراد اگر بسیار دلسوز بودند، می‌توانستند تذکر دهند و بدون جنجال آن محصول حذف شود و کسی هم خبردار نمی‌شد. اما این اتفاق باعث شد این توهین به مقدسات بیشتر دیده شود. بنابراین صلاح این بود بدون جنجال تذکر لازم داده شود و محصول بسیار راحت حذف شود، اما این اتفاق نیفتاد. همچنین ابهامی دیگری نیز وجود دارد و آن این است که محصولات مشابه این محصول، در فروشگاه‌های آنلاین و غیر‌آنلاین دیگر هم به فروش می‌رسد. این هم مساله‌ای است. اگر قرار بر برخورد باشد باید با تمام اینها برخورد شود.»
کشوری اما معتقد است نمی‌توان گفت دیجی‌کالا در این عرصه انحصار دارد. او در این باره توضیح می‌دهد: «انحصار در جایی است که رقیب دیگری نتواند ورود کند. ما نمونه‌های بسیار زیادی فروشگاه اینترنتی داریم، اما بله دیجی‌کالا بزرگ‌ترین فروشگاه الکترونیکی است و اصطلاحا مارکت پاور دارد. اما به این امر انحصار نمی‌گویند؛ دیجی‌کالا در اصل قدرت دارد. این قدرت را باید رگولاتورهایی مانند شورای رقابت بر آن نظارت کنند تا سوءاستفاده نکند. مثلا در مواجهه با فروشگاه‌های کوچک‌تر آنها را تحت فشار نگذارد. یا فروشگاه‌هایی که به‌عنوان بستر از دیجی‌کالا استفاده می‌کنند، به آنها زور نگوید. تعرفه و حق کمیسیون بالا تعیین نکند و مواردی از این دست. از این جهت انحصاری وجود ندارد، بلکه مارکت پاور وجود دارد. این مارکت پاور مانند خیلی موارد دیگری در اقتصاد وجود دارد مثلا در اقتصاد شرکت‌های بزرگی وجود دارند که در بازار تعیین‌کننده هستند و باید برایشان رگولاتور تعیین کنند. مشکل از آن شرکت نیست بلکه مشکل از رگولاتور است که باید بر آنها نظارت کند.»