فاطمه‌سادات ساجدی، پژوهشگر دوره دکتری شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس: به آذرماه که می‌رسیم آسمان آبی جای خود را به آسمان تیره و آلوده می‌دهد. حق تنفس هوای پاک از ما گرفته و به جایش ریه‌هامان بستر انواع بیماری‌ها می‌شود. این معضل که این روزها گریبان‌گیر همه شهروندان تهرانی در شمال و جنوب آن شده، بزرگ‌ترین تهدید زیست‌محیطی برای سلامت عمومی در سطح جهان است و سلامت جسم و روان انسان‌ها را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. شاخص کیفیت هوای تهران به طور مکرر از دستورالعمل‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO) فراتر رفته و برای ساکنان آن در طول روزهای زیادی از سال در وضعیت قرمز و ناسالم است که خطرات جدی برای سلامتی به همراه دارد. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، تخمین زده می‌شود که آلودگی شهرها سومین عامل مرگ‌و‌میر در دنیا می‌باشد و سالانه 67/6 میلیون مرگ زودرس در جهان به همراه دارد. سازمان حفاظت محیط زیست ایران، به‌جز پایش برخط شاخص کیفیت آلودگی هوا در تهران، آماری رسمی از مرگ‌و‌میر بر اثر آلودگی هوا در پایتخت منتشر نمی‌کند! با این حال در یک مصاحبه تلویزیونی با عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، تصریح شد که 41 هزار و 700 مورد مرگ زودرس در کشور در سال 1400 به موجب آلودگی هوا ثبت شده است که سهم تهران از این عدد، طبق آمارهای غیررسمی سالانه حدود پنج هزار مورد مرگ می‌باشد. همچنین این مطالعه نشان داد که آلودگی هوا اصلی‌ترین عامل مرگ‌و‌میر ناشی از بیماری‌های قلبی عروقی، تنفسی و سرطان در تهران است. از جمله تاثیرات زیادی که بر سلامت روان دارد نیز می‌توان مواردی چون افزایش اضطراب، افسردگی، استرس، اختلالات خواب، تضعیف حافظه و تمرکز، افزایش خطر ابتلا به اختلالات عصبی، رفتاری و یادگیری در کودکان و نوجوانان را برشمرد. این آمارها و اطلاعات نشان می‌دهد آلودگی هوا یک معضل جدی برای سلامت شهروندان تهرانی است و مقابله با این معضل که دومین عامل خطر بیماری‌های غیرواگیر است، کلید حفاظت از سلامت عمومی شهر و شهروندان است.
اما منشا‌ اصلی آلودگی هوای شهر تهران چیست؟ چه بر سر پایتخت آمده که شهر پاک اوایل دهه 90 شمسی، یک سیر معکوس را تجربه کرده و به چنین وضعیتی دچار شده است؟ آلودگی هوای شهری نمودی از بازخورد فعالیت‌های ناپایدار انسانی در سیستم‌های شهری محسوب می‌شود. بنابراین آلودگی هوا بدون شک معلول جنبه شهرسازی و برنامه‌‌‌‌ریزی شهری می‌باشد. در این نوشته تلاش بر این است که در راستای تبیین و آگاهی‌بخشی از حقوق عمومی شهروندی -که بهره‌‌‌‌مندی از هوای پاک و سالم، بدون شک یکی از حقوق اولیه هر شهروند محسوب می‌شود-‌ گریزی به دلایل ایجاد آلودگی زده شود. از لنز شهرسازی که به این معضل نگریسته می‌شود، سوال‌هایی به ذهن می‌رسد که باید در پی پاسخ به آنها بود. پرسش اول اینکه چرا سیاست‌های کلان به سمت ترویج فرهنگ خودرومحوری در زندگی شهری رفته است؟ چرا ایران باید به رتبه ششم رشد تولید خودرو در جهان برسد؟ طبق آمار و ارقامی که توسط رئیس پلیس ترافیک شهری فراجا اعلام شد، طی دهه اخیر شاهد افزایش شش‌برابری تعداد وسایل نقلیه در کشور بوده‌ایم! بدون شک یکی از عوامل تاثیرگذار در بیشتر شدن آلودگی هوا، آلودگی خودرویی و موتوری است که به‌دنبال افزایش تعداد وسایل نقلیه به وجود آمده است؛ همین‌طور تردد چهار میلیون خودرو و دو میلیون موتورسیکلت فرسوده در سطح استان تهران که بخش بزرگی از آلودگی هوا ناشی از تردد این وسایل نقلیه فرسوده است. بزرگ‌ترین ایراد خودرو‌محور شدن شهرها، افزایش آمار مرگ‌و‌میر بر اثر آلودگی هواست. یک کشتار جمعی در سکوت خبری... در دهه اخیر، تهران با نهضت جدیدی به‌نام نهضت پارکینگ‌سازی در مدیریت شهری نیز روبه‌رو بوده است که همین امر باعث ترویج استفاده بیشتر از خودروی شخصی تک‌سرنشین و افزایش سفر در سطح شهر است؛ چرا‌که با وجود حجم بالای پارکینگ و نبود عوارض مالی قابل‌توجه، دیگر دغدغه پارک خودرو وجود ندارد. اما به چه قیمت؟ به قیمت جان؟! اصلا چرا نداشتن خودروی شخصی در فرهنگ ما ضد‌ارزش محسوب می‌شود؟ حال‌آنکه در کشورهای توسعه‌یافته، هزینه‌های مازاد نگهداری خودرو اعم از سوخت، پارکینگ عمومی، مراقبت و نگهداری از خودرو و... چنان سنگین است که شهروندان تمایل کمی به داشتن خودروی شخصی دارند! و با دوچرخه و حمل و نقل عمومی در سطح شهر جابه‌جا می‌شوند. اما چرا در کشور ما فرهنگ جابه‌جایی شهری به سمت استفاده حداکثری از حمل و نقل عمومی نرفته است؟! شاید مهم‌ترین دلیل، یارانه قابل‌توجهی است که دولت بر بنزین ارائه می‌دهد؛ بنابراین یارانه بنزین‌ می‌تواند یکی از مشوق‌های اصلی خودرو‌محوری باشد! دلیل بعدی، ناکارآمدی ناوگان حمل و نقل عمومی شهری است که نیاز به توسعه جدی دارد؛ چه به لحاظ کیفیت وسایل نقلیه عمومی چه به لحاظ ظرفیت جابه‌جایی شهروندان؛ لذا توجه به توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی در سطح شهر تهران، ارائه طرح‌های تشویقی برای استفاده شهروندان از مدهای جابه‌جایی عمومی و همین‌طور اعمال محدودیت‌های تردد خودروهای شخصی، قطعا می‌تواند سهم پررنگی در کاهش خودرو‌محوری و افزایش استفاده از حمل و نقل عمومی و نهایتا کاهش آلودگی هوا داشته باشد. پرسش دوم این است که چرا سیاست‌های مدیریت شهری به سمت افزایش تراکم شهری در تهران متمایل شده است؟ عامل اثرگذار بعدی در ایجاد آلودگی هوای تهران، بارگذاری بیش از ظرفیت تهران یا به عبارتی دیگر تراکم‌فروشی به مثابه تن‌‌‌‌فروشی شهری است که در دوره فعلی مدیریت شهری تهران به اوج و سرعت خود در دو دهه اخیر رسیده و حجمی معادل 30 درصد تمامی مصوبات کمیسیون ماده پنج از سال 1386 تا 1401 را به خود اختصاص داده است. همین امر می‌تواند موجب افزایش سرریز جمعیت به تهران شود و شاهد افزایش سفرهای شهری خواهیم بود. بدون شک تا زمانی که مدیریت شهری تهران به دنبال ایجاد درآمد پایدار برای رفع نیازهای مالی خود نباشد، به این روند فعلی تراکم‌فروشی ادامه خواهد داد و این عامل شهرسازی در افزایش آلودگی تعدیل نخواهد شد.
به عنوان یک تجربه جهانی و بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، میزان آلودگی هوا در انگلستان در سال‌های اخیر به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است. این کاهش به‌ویژه در شهرهای بزرگ انگلستان مشهود است. تجربه شهر لندن در کاهش آلودگی هوای شهری در دهه 60 میلادی و پدیده مه آلودگی در سال 1952میلادی تا هوای پاک و سالم این روزهای لندن، درس‌های مهمی برای سایر کشورها دارد. برخی از این درس‌ها عبارتند از‌ ضرورت همکاری همه‌جانبه و اهمیت اقدامات جامع و ضرورت پایداری اقدامات. کاهش آلودگی هوای شهری یک چالش پیچیده است که نیازمند همکاری همه‌جانبه از سوی دولت، بخش خصوصی، و شهروندان است، همین‌طور نیازمند اتخاذ اقدامات جامع در زمینه‌های مختلف است و چون یک فرآیند پایدار بوده، بنابراین تداوم اقدامات در طول زمان تعیین‌کننده است. تهران با حرکت رو‌به‌جلو باید به کنترل آلودگی‌‌‌‌های صنعتی، ارتقای استانداردهای آلایندگی سوخت خودروها، فرهنگ‌سازی و تشویق مردم به استفاده از وسایل نقلیه عمومی، توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی، جلوگیری از تراکم‌فروشی با خلق درآمد پایدار برای مدیریت شهری، سرمایه‌‌‌‌گذاری در فناوری‌های پاک‌‌‌‌تر و افزایش آگاهی عمومی در مورد خطرات آلودگی هوا برای سلامتی، ادامه دهد. همکاری بین‌‌‌‌المللی و به‌اشتراک‌‌‌‌گذاری دانش نیز می‌تواند نقشی مهم در رسیدگی به این چالش حیاتی زیست‌‌‌‌محیطی ایفا کند. به امید فردایی پاک با وضعیتی سالم، بدون بیماری و بدون تعطیلی.