فرهیختگان: دانشگاه فنی و حرفه‌ای از سه ضلع آموزش، مهارت و ارتباط موثر با صنعت تشکیل می‌شود. این دانشگاه در سال‌های اخیر با بازنگری سرفصل‌های خود سعی کرد تا در بحث آموزش و مهارت آموزی دانشجویان تحولی ایجاد کند اما همچنان دانشجویان مهارت لازم را برای ورود به بازار کار ندارند. همچنین در خصوص ارتباط موثر با صنعت که بخشی از آن از طریق دانشگاه و بخش دیگر از طریق صنعت بود، نتوانست عملکرد خوبی داشته باشد. برای بررسی چالش های اصلی آموزش فنی و حرفه‌ای به سراغ ابراهیم صالحی‌عمران، رئیس سابق دانشگاه فنی و حرفه‌ای رفته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
ابراهیم صالحی‌عمران، رئیس سابق دانشگاه فنیوحرفهای درباره بحث اشتغال مهارت‌آموختگان رشته‌های فنی گفت: «دلیل اینکه به صورت سر جمع فضای اشتغال برای دانش‌آموختگان ایران فراهم نیست اولا مربوط برای آن است که ما در پدیده آموزش عالی فراگیر گرفتار شده‌ایم. در این پدیده، سطح دسترسی برای کلیه آحاد و سنینی که باید در دانشگاه باشد بیشتر فراهم می‌شود که معنایش آن است ما در معقوله‌ای افتاده‌ایم که آموزش عالی را گسترش داده‌ایم. این گسترش بدون توجه به یک سری از زیرساخت‌ها و عوامل و عناصری که وجود دارد، شکل گرفت. دلیل اصلی این است که دانشگاه‌ها و رشته‌ها بر اساس سیستم درون آموزش‌عالی توسعه پیدا کرده‌اند.»
او افزود: «شما فرض کنید به این صورت است که دانشگاهی پنج استاد جذب می‌کند که در یک زمینه خاص تخصص داشته‌اند و بعد از وزارت علوم تقاضای همان رشته را می‌کند. وزارت علوم نیز این رشته را به دانشگاه می‌دهد. در نهایت نیز فکر می‌کنند که الگوی توسعه تمام آموزش‌عالی مثل دانشگاه تهران و صنعتی شریف است. این دانشگاه‌ها را الگو قرار می‌دهد و کلیه رشته‌ها و برنامه‌های آن را پیاده می‌کنند در حالی که به ماموریت مختلف دانشگاه‌ها توجهی ندارند. در اصل ما یک سری از عوامل و مسائل را در توسعه و گسترش آموزش عالی کشور رعایت نکرده‌ایم. انگار یک الگوی گسترش آموزش عالی نداشتیم که به چه نحو و در چه دانشگاه‌هایی باید رشد کند.»
سرفصل‌های فنیوحرفهای باید بازبینی شوند
صالحی‌عمران با اشاره به اینکه امروز موضوعی تحت عنوان آمایش سرزمینی مطرح می‌شود، افزود: «زمانی که ما یک الگوی مناسب در رشد و توسعه دانشگاه‌ها نداشته باشیم، در دانشگاه فنیوحرفهای نیز این اتفاق می‌افتد. البته دانشگاه فنیوحرفهای تابع آموزش‌و‌پرورش است؛ چرا‌که دانشجو در رشته‌های کاردانی پیوسته تنها در زمینه‌هایی می‌تواند ادامه تحصیل دهد که آن رشته در مقطع کاردانی فنیوحرفهای وجود داشته باشد. از طرف دیگر رشته‌هایی که در فنی‌و‌حرفه‌ایی هستند، بسیار محدودند و متاسفانه بسیاری از این رشته‌ها کهنه و قدیمی بوده و سرفصل‌های قدیمی داشتند. در سال‌ها 98، 99 و 1400، تمام سرفصل‌ها نو شد و بار دیگر تمام سرفصل‌ها باید بررسی و آمارگیری شوند. با این حال بحث کلان مرتبط با این بخش سرجای خودش باقی مانده که ما الگوی گسترش مبتنی بر نیاز به نیروی انسانی در بخش‌های کشاورزی و صنعتی و خدمات و بخش‌های خصوصی را در دانشگاه نداشتیم.»
رئیس سابق دانشگاه فنیوحرفهای با تاکید بر اینکه توسعه آموزش عالی بر اساس الگویی نبوده، عنوان کرد: «این توسعه بیشتر بر اساس علایق جامعه نسبت به آموزش عالی بوده است. یعنی با توجه به اینکه علاقه به تحصیل در آموزش‌عالی در جامعه ما بالا است و دید مثبتی نسبت به ورود به دانشگاه وجود دارد، به همین دلیل جامعه این الگو را جلو می‌برد. همچنین امروزه خانواده‌ها سیگنال خود را از بازار کار می‌گیرند و علایق صرف و نگرش مثبت به آموزش عالی بر هم خورده است.»
او با اشاره به اینکه بخشی از اشتغال مربوط به بازار کار می‌شود درباره آمار اشتغال دانشگاه فنی و حرفه‌ای گفت: «بخش دیگر نیز مربوط به توجه به فاکتورهای بیرون دانشگاه می‌شود. بحث رشد اقتصادی و افزایش تولید ناخالص ملی و بحث رشد صنعتی و کشاورزی و خدمات مطرح است. بخش‌های اقتصادی نیز باید رشد پیدا کند. زمانی که برای مثال عسلویه در جنوب کشور ایجاد می‌شود، ناگهان نیاز بسیاری به نیروی انسانی پیدا می‌کنیم. از سوی دیگر زمانی که اقتصاد بیدار نیست، فضای استخدام و اشتغال علی‌الخصوص برای دانشگاه فنی و حرفه‌ای کاهش پیدا می‌کند. یعنی بخشی از عدم جذب آنها را باید در این مقوله‌ها جست‌وجو کرد. بنابراین باید الگوی گسترش مناسب برای آموزش عالی را مهیا ساخت. ما نمی‌توانیم فضای بیرونی مهیایی نداشته باشیم اما انتظار اشتغال داشته باشیم، در حالی که اگر اقتصاد قدرتمندانه بوده و رشد سرمایه‌گذاری در کشور مناسب باشد، فضای اشتغال فنی بهتر می‌شود.»
صالحی‌عمران درباره اینکه چرا دانشگاه فنیوحرفهای در آمار اشتغال، در آخرین رتبه قرار دارد، گفت: «برخی از دانشگاه‌هایی که در این آمار ذکر شده، دانشجویان آنها شاغل هستند و بعد وارد آموزش عالی می‌شوند. زمانی که آمار می‌گیرند عنوان نمی‌کنند که شغلی ندارند. به طور مثال دانشجویان پیام نور و علمی-کاربردی اکثرا شاغل هستند و بعد تحصیل می‌کنند. بنابراین آمار آنها بالاتر است. نکته دیگر این است که باید بخش فارغالتحصیلان فنیوحرفهای را با فارغالتحصیلان فنی دیگر بخش‌ها مقایسه کرد و شبهه‌هایی از این آمار نیز وجود دارد. بخش عظیمی از فارغالتحصیلان فنیوحرفهای می‌روند و در بخش‌های خودشان کار می‌کنند. شاید در مشاغل‌شان بیمه هم نباشند و شبهاتی درباره این آمارها وجود دارد. من که از 97 رئیس این دانشگاه بودم، می‌گویم به نظر می‌رسید بالای 60 درصد شاغل فارغالتحصیلان آنجا بودند. اما باید سیستم آماری مناسبی را در بخش فارغالتحصیلان داشته باشیم. ما مهارت‌های اشتغال‌پذیری را بعد از 20 سال تغییر داده بودیم که این مورد نیز بسیار اثرگذار است.»
سیستم آموزشی فنیوحرفهای باید دوآل باشد
صالحی‌عمران در ادامه با تاکید بر اینکه کیفیت آموزش در اشتغال دانشجویان اثرگذار است، گفت: «یکی از عناصر کیفیت آموزشی استاد است و دانشگاه فنیوحرفهای حدودا هزار استاد داشته و سال‌ها تجربیات مفیدی داشتند. همچنین هیات امنا مصوب کرده بود که برای توانمندسازی آنها تمام اساتید جدیدالاستخدام باید یک سال در محیط واقعی کار باشند. همچنین بدون حضور در بازار کار نمی‌توانستند رسمی آزمایشی یا رسمی قطعی شوند. بخشی از اشتغال یا ارتقای اشتغال دانش‌آموختگان به مربیان بازمیگردد. بخش دیگری نیز به آموزش دوگانه باز می‌گردد که در کشور ما نیست. آموزش دوگانه به این معناست که برنامه آموزشی را باید در پیش بگیرند که بخشی از آن درون دانشگاه و کارگاه‌ها و آموزش‌های عملی و غیره باشد و در برنامه جدید بیش از 60 درصد ساعات درسی عملی شده است.»
او با تاکید بر اینکه عملی شدن دروس فنیوحرفهای کفایت نمی‌کند، بیان کرد: «دانشجویان باید بخشی از زمان تحصیل خود را در دانشگاه و بخش دیگر را در محیط واقعی کار بگذرانند. منظور از محیط واقعی کار، صنعت است و یا رشته‌ای که صنعت متوسط یا کوچک و یا بزرگ است. تا زمانی که در سیستم مهارتی کشور این آموزش دوآل جا نیفتد و روی آن فکر نشود و اصلاحات لازم در برنامه درسی و در ارتباطات بین دانشگاه صورت نگیرد، بحث اشتغال حل‌شدنی نیست. یکی از چالش‌های اصلی عدم اشتغال دانشجویان فنیوحرفهای به آموزش دوگانه بازمیگردد. ما اساتید را موظف کرده بودیم که یک سال بعد از اینکه فردی جذب شد، در صنعت حضور داشته باشند و کار عملی انجام دهند. این کار شرایط را برای یادگیری مهارت دانشجویی فراهم می‌کند. این فاکتور نیز در بحث اشتغال اهمیت دارد.»
اساتید دانشگاه فنی و حرفه‌ای باید الگوی صنعت کار باشند
رئیس سابق دانشگاه فنیوحرفهای گفت: «اساتید باید همراهی با چنین برنامه‌ای داشته باشند و همچنین ملزم کردن اساتید فنیوحرفهای که در آیین‌نامه هیات امنا تصویب شده است را اجرا کنند تا اساتید وارد صنعت شوند و حضور مداومی در صنعت داشته باشند. بحث تجاری‌سازی و آموزش در این نوع رشته‌ها اهمیت بسیاری دارد. حضور اساتید در صنعت می‌تواند موثر باشد چرا‌که همراه با خودش دانشجو را نیز وارد صنعت می‌کند. استادی که در دانشگاه فنیوحرفهای تدریس می‌کند، باید الگوی صنعت‌کار باشد. همچنین باید آشنا با مباحث تجاری‌سازی و شرکت‌های دانش‌بنیان و تولید و بازاریابی باشند و مهارت اشتغال‌پذیری نیز در خود اساتید باید ایجاد شود. اساتید نیاز به مهارت کاری دارند که در دانشگاه و در دوره تحصیلات تکمیلی به آنها آموزش داده نمی‌شود و این مهارت‌ها در دوره توانمندسازی اساتید باید جدی گرفته شود.»
شرایط مالی کشور اجازه سرمایه‌گذاری برای تجهیزات فنیوحرفهای را نمی‌دهد
او درباره تجهیزات دانشگاه فنیوحرفهای گفت: «بخش عظیمی از این موضوع به بودجه برمی‌گردد که وضعیت خوبی ندارد. بسیاری از آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها مستلزم بازسازی و تجهیزات هستند. با این حال دولت آن ظرفیت زمینه مادی را ندارد که تمام این آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها که بالای دو تا سه هزار تا است را تجهیز کند. همان بحث آموزش دوگانه مطرح است. اگر با همکاری بخش‌های خصوصی یا تفاهمنامه متقابل بین بخش‌های خصوصی و دانشگاه، همکاری شکل بگیرد و دانشجو از محیط کار به آنجا برود و مدتی را در آن بگذراند، دیگر نیاز به سرمایه دولتی نیست. دانشگاه می‌تواند از امکانات و پتانسیل ظرفیت‌های بخش خصوصی استفاده کند.»
صالحی‌عمران در همین زمینه گفت: «شرایط مالی کشور اجازه این نوع سرمایه‌گذاری را نمی‌دهد و در دراز‌مدت وسایل سرمایه‌ها و تجهیزات، بسیار سریع کهنه می‌شوند و نمی‌توان تا ابد همه‌چیز را خرید و به دانشگاه آورد. الان با راه‌اندازی بخش شبیه‌سازی‌ها و آزمایشگاه‌های مجازی و غیره که کهنه می‌شوند، نمی‌توان تا ابد همه را در دانشگاه داشت. با راه‌اندازی بخش شبیه‌سازی‌ها و آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های مجازی و همکاری متقابل اگر روی این موضوع سرمایه‌گذاری داشته باشد، می‌تواند به ارتقای اشتغال فنیوحرفهای کمک کند.»