ابوالفضل مظاهری، دبیر گروه دانشگاه: سامانه آمار کتابخانه‌ها (آک) که به‌عنوان نخستین سامانه پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) شناخته می‌شود، سالانه آخرین آمار وضعیت کتابخانه‌های فعال در مراکز آموزش عالی کشور را گزارش می‌دهد با این حال هنوز کتاب آمار کتابخانه‌ها در سال تحصیلی گذشته توسط این مجموعه منتشر نشده است. بررسی آمار سامانه ایرانداک ابهامات مختلفی را درباره وضعیت فعلی کتابخانه‌ها در دانشگاه‌ها نشان می‌دهد. صرف نظر از دوگانگی برخی آمارهای اعلامی، روند نزولی برخی شاخص‌ها عجیب و قابل تامل به نظر می‌رسد. شمار کتاب‌های فارسی مرجع و غیرمرجع، مساحت کتابخانه‌ها و سالن‌های مطالعه و حتی تعداد صندلی‌های اختصاص یافته به مراجعان همه در آمار اعلامی مربوط به سال گذشته نزولی است. البته تعداد نسخ خطی و تعداد امانت کتاب رشد قابل توجهی داشته است. درخصوص هزینه‌کرد کتابخانه‌ها هم آماری در دسترس نیست. این وضعیت نخست نیازمند شفاف‌سازی از سوی ایرانداک است تا صحت آمار منتشرشده در سامانه را تایید کند. بعد از آن به نظر باید با دقت بیشتری برای اوضاع نه‌چندان مناسب کتابخانه‌ها فکری کرد.
چند کتابخانه فعال در دانشگاه‌ها داریم؟
براساس آمار سامانه، 110 کتابخانه دانشگاهی فعال در دانشگاه‌ها وجود دارد. از این تعداد 50 کتابخانه «مرکزی» هستند. 27 مورد به شکل دانشکده‌ای فعالند، 15 مورد در حوزه‌های خاصی تخصصی‌اند و مابقی پژوهشی هستند. آن‌گونه که سامانه «آک» گزارش داده، 553 نفر در کتابخانه‌های دانشگاه‌ها مشغول به فعالیتند که از این تعداد 299 نفر در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی که اخیرا با عنوان علم اطلاعات و دانش‌شناسی هم شناخته می‌شود، تحصیل کردند و الباقی -منهای 47 نفر دیپلمه و زیر دیپلم- دانشجوی سایر رشته‌های دانشگاهی بودند. آمار کتاب‌های موجود در کتابخانه‌ها هم به سه میلیون عنوان می‌رسد که بیش از دوسوم آن یعنی دو میلیون و 182 هزار و 192 عنوان، کتاب‌های فارسی هستند. 836 هزار عنوان کتاب انگلیسی هم در کتابخانه‌ها وجود دارد و الباقی را زبان‌های دیگر تشکیل می‌دهند. حدود 243 هزار پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد و حدود 25 هزار رساله دکتری هم در این مراکز وجود دارد. البته آمار بخش نگاه کلی با بخش روند آمار کتابخانه‌ها تفاوت جدی دارد. مثلا شمار کتاب‌های فارسی غیرمرجع چاپی دو میلیون و 630 هزار عنوان را نشان می‌دهد که 144 هزار عنوان از سال تحصیلی 1400-1399 کمتر است. البته آمار کتاب‌های غیرمرجع انگلیسی‌زبان کمی رشد داشته و از یک میلیون و 482 هزار عنوان به یک میلیون و 493 هزار در سال تحصیلی گذشته رسیده است. روند شمار کتاب‌های مرجع چاپی هم مشابه غیرمرجع‌هاست. تعداد کتب فارسی با کاهش محسوسی به یک میلیون و 973 هزار رسیده و در کتاب‌های انگلیسی با حدود 10 هزار عنوان رشد نسبت به سال تحصیلی 1400-1399 به 30 هزار و 817 عنوان کتاب افزایش یافته است. شمار نسخ خطی موجود در کتابخانه‌های دانشگاهی در طول چهار سال اخیر هم روند رو به رشدی داشته است. در سال تحصیلی گذشته 47 هزار و 993 عنوان نسخه خطی در دانشگاه‌ها نگهداری می‌شده که نسبت به سال قبلش حدود 8 هزار نسخه بیشتر شده است.
تعداد اعضای کتابخانه‌ها سالی 50 هزار نفر کمتر می‌شود
بررسی روند آمار کتابخانه‌ها در سامانه «آک» روند عجیبی را نشان می‌دهد. اگر آمار اعلامی این بخش از سامانه درست باشد، شمار صندلی‌های کتابخانه‌ها در شیب نزولی خود از 37 هزار صندلی در سال تحصیلی 97-96 به 26 هزار در سال تحصیلی گذشته رسیده است. مساحت تالارهای مطالعه هم از 92 هزار مترمربع سال گذشته به عدد 66 هزار و 382 مترمربع رسیده است. این روند در مساحت کل عرصه (زمین) و مساحت کل اعیان(ساختمان) به شکل مشابهی دیده می‌شود. در واقع به نظر می‌رسد تعدادی از کتابخانه‌ها از دسترس خارج یا تغییر کاربری داده شده و از شمول محاسبه در گزارش سامانه خارج شدند که عجیب به نظر می‌رسد. اوضاع و احوال نه‌چندان رو به راه کتابخانه‌ها در نمودار تعداد اعضای کنونی هم با شیب تندی خودنمایی می‌کند. تعداد اعضای کتابخانه‌ها از 814 هزار نفر در سال 97-96 به 564 هزار نفر در سال تحصیلی قبل کاهش یافته و تعداد اعضایشان 250 هزار نفر کمتر شده است. با وجود کاهش تعداد اعضا اما جمع کل امانت کتاب به مراجعان صعودی است و در طول یک‌سال 452 هزار جلد بیشتر شده است. سال گذشته دو میلیون و 387 هزار جلد کتاب به مراجعان امانت داده شده است. روند آن در چهار سال گذشته افت‌وخیز داشته اما در سه سال اخیر روبه رشد بوده است.