علی حاجی‌شمسایی - محمدرضا حصارکی، اعضای دبیرخانه هیات‌موسس دانشگاه آزاد اسلامی: اولین مفهومی که در فرآیند چاپ مقالات و آثار علمی در کانون توجه هر نویسنده و پژوهشگری قرار می‌گیرد، مفهوم سرقت علمی است. اگرچه این مفهوم از بدیهی‌ترین و مهم‌ترین مفاهیم در تولید آثار علمی به‌شمار می‌رود اما علاوه‌بر سرقت علمی، دلایل متعدد دیگری نیز وجود دارند که مصداق سوءرفتار و تخلفات نویسندگان هستند، به‌طوری‌که مقالات حتی پس از سال‌ها چاپ و انتشار در نشریات بین‌المللی، ابطال و سلب‌اعتبار یا اصطلاحا ریترکشن۱ می‌شود.
در اکثر موارد با وجود بهره‌گیری از انواع نرم‌افزارهای تشخیص سوءرفتار و تخلفات پژوهشی در رابطه با انتشار مقالات و حساسیت صاحبان مجلات، داوران و ناشران، بازهم ممکن است اثری که دارای نوعی از سوءرفتار پژوهشی است، منتشر شود و در دسترس دیگران قرار بگیرد. احتمال دارد تخلفات یک پژوهش تا ابد هم فاش نشود اما گاهی پس از انتشار یک اثر مشخص می‌شود که آن اثر صلاحیت انتشار را نداشته و مسجل می‌شود که نوعی اشتباه یا سوءرفتار پژوهشی در آن صورت گرفته است. در این صورت باید به خوانندگان و جامعه علمی اطلاع داد که چنین اشتباه یا سوءرفتاری در اثر مذکور رخ داده است. این اطلاع‌رسانی سوءرفتار یا اشتباه در یک اثر پس از انتشار مقاله را بازپس‌گیری، سلب‌اعتبار یا ریترکشن می‌گویند. در بعضی پژوهش‌ها، مثل تاثیر یک دارو بر یک بیماری، اگر این اطلاع‌رسانی صورت نگیرد صدمات کوتاه‌مدت و بلندمدتی به جامعه وارد می‌شود که جبران‌‌ناپذیر است. بنابراین هنگامی‌که برای صاحبان مجلات و سردبیران ثابت شود که مقاله‌ای دارای تخلفات پژوهشی ازجمله سرقت علمی، جعل، تحریف، انتشار مجدد، گزارش‌های غیراخلاقی و نادرست و... است، با یک اطلاعیه این را به اطلاع خوانندگان می‌رسانند. کمیته اخلاق بین‌المللی نشر۲ بیان می‌کند هدف اصلی این‌گونه سلب‌اعتبارها «این است که به‌جای تنبیه نویسندگان خاطی، متون اصلاح شوند و از درستی و صحت آنها اطمینان حاصل شود.»
جالب است که تاکنون مجلات داخلی مقاله‌ای را بعد از چاپ سلب‌اعتبار نکرده‌اند و به‌نظر می‌رسد مجلات داخلی مکانیسمی برای ابطال یا سلب‌اعتبار مقاله بعد از چاپ ندارند. اینکه مجلات داخلی مکانیسمی برای سلب‌اعتبار مقاله ندارند، معنی‌اش این نیست که هیچ گونه تخلفی در نشریات داخلی وجود ندارد، بلکه بیشتر به معنی کم‌توجهی به ابعاد مختلف تقلب و تخلف در حوزه پژوهش است. البته در مواردی که بعد از چاپ مشخص شود مقاله سرقت علمی بوده یا موارد مشابه آن، به‌صورت موردی با نویسنده یا نویسندگان برخورد می‌شود.
با توجه به اهمیت موضوع، افزایش رو به رشد مقالات سلب‌اعتبار شده در سال‌های آتی و همچنین اثرات منفی و لطمات جبران‌ناپذیری که این نوع مقالات بر اعتبار بین‌المللی نویسندگان و به‌ویژه دانشگاه آزاد اسلامی خواهد داشت، در این گزارش تلاش شده ابتدا مفهوم سلب‌اعتبار مقالات بعد از انتشار تبیین و در ادامه دلایل، شواهد و پیامدهای آن بررسی و راهکارهای پیشنهادی ارائه شود.

سرنوشت مقالات سلب‌اعتبارشده چگونه خواهد شد؟
معمولا در دو صورت مقاله ابطال می‌شود؛ اولین حالت زمانی است که مقاله توسط نویسنده (یا نویسندگان) بازپس‌گیری ۳ مقاله می‌شود. در بازپس‌گیری توسط نویسنده، مقاله کلا حذف و از سایت مجله برداشته می‌شود و مقاله وارد مرحله بعدی نمی‌شود. اما در حالت دوم، وقتی مقاله توسط سردبیر مجله ابطال می‌شود روی آن باید علامت هشدار Retracted درج و دلایل سلب‌اعتبار مقاله نیز بیان شود. علاوه‌بر آن مقاله ابطال‌شده نباید از دسترس عموم خارج شود، بلکه باید در وبسایت مجله باقی بماند به این شرط که قویا در آن ابطال مقاله برجسته شده باشد و در معرض دید همگان باقی بماند. اینجاست که اعتبار بین‌المللی نویسندگان و وابستگی سازمانی آنها خدشه‌دار و حتی سلب می‌شود.
بنابر اعلام کمیته اخلاق در نشر، هر مقاله‌ای که سلب‌اعتبار می‌شود، مجله موظف است خوانندگان مقاله را از این آگاه سازد که مقاله باطل شده است:
الف) سلب‌اعتبار مقاله در همه نسخه‌ها و تمام مکان‌هایی مشخص گردد که آن مقاله نمایه شده است.
ب) هشدار ابطال مقاله به‌وضوح و آشکارا چه در بخش عنوان مقاله و چه در بخش نویسندگان مقاله ظاهر شود.
ج) ابطال مقاله سریعا باید اطلاع‌رسانی شود تا دیگر پژوهشگران از آن استفاده نکنند.
د) مقاله سلب‌اعتبار شده باید به‌صورت آزاد در دسترس عموم قرار داده شود، نه‌فقط به افرادی که مشترک هستند.
و) سردبیر باید به‌طور واضح اعلام کند که چه کسی مقاله را ابطال کرده است. اگر نویسندگان این کار را کرده‌اند باید نام نویسندگان و اگر سردبیر این کار را کرده باید نوشته شود توسط سردبیر مجله ابطال شده است.

6 پیامد سلب‌اعتبار مقالات
موضوع سلب‌اعتبار مقاله پس از انتشار، اثرات منفی زیادی برای اعتبار نویسندگان و سازمانی که با آن همکاری دارند (وابستگی سازمانی) خواهد داشت معمولا بدترین حالت رد مقاله است، چون بعد از چاپ و انتشار مقاله اصطلاحا سلب‌اعتبار رخ می‌دهد و پیامدهای زیر را به‌همراه دارد:
کاهش اعتبار حرفه‌ای و اعتماد به نتایج تحقیقاتی پژوهشگرانی که مقاله یا مقاله‌هایشان سلب‌اعتبار شده است.
سلب‌اعتبار و شهرت علمی محقق و سازمان وابسته و همچنین قابلیت شک و سوءظن در مقالات دیگر پژوهشگر خاص یا پژوهشگرانی با وابستگی سازمانی مشابه در مجلات علمی دیگر افزایش می‌یابد.
جریمه‌های مالی یا افزایش هزینه‌های پژوهشی برای تکرار آزمایش‌ها و تحقیقات صورت‌گرفته در مقاله را به‌دنبال دارد.
پیامدهای حقوقی برای نویسنده و نویسندگان درپی دارد.
نویسنده یا نویسندگانی که مقاله یا مقالات آنها ابطال شده است فرصت‌های ارائه مقالات جدید به مجلات علمی را از دست خواهند داد.
ممکن است جنبه‌های تنبیهی و حتی تعلیق و از دست دادن شغل را برای نویسنده و نویسندگان به‌همراه داشته باشد.

مساله مقالات ردشده چگونه حل می‌شود؟
الف) دانشگاه‌ها
با وجود تمهیدات و اقداماتی که در موضوع مرجعیت علمی و تولید آثار اصیل و باکیفیت در دانشگاه‌های ایران اتخاذ و انجام شده است اما در برخی موارد پژوهشگران به‌ویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی به دلایل مختلف به سمت سوءرفتارهای پژوهشی سوق یافته‌اند. در بسیاری از موارد نیز مساله مهم ناشی از عدم آگاهی اساتید و به‌ویژه دانشجویان است، بنابراین در این زمینه لازم است دانشگاه‌ها برای جلوگیری و پیشگیری از سوءرفتارهای پژوهشی نسبت به ایجاد راهکارهای روشنگرانه، اطلاع‌رسانی، آگاهی‌بخشی، آموزش، توانمندسازی و در مواقع لزوم بازدارنده‌ و حتی تنبیهی برای نویسندگان اقدامات لازم را انجام دهند.
برای آگاهی و آشنایی نویسندگان می‌توان از دستورالعمل کمیته بین‌المللی اخلاق نشر (Cope) و دستورالعمل فنی و استاندارد نشریات و کنفرانس‌های سازمان IEEE و سایر خط‌مشی‌ها و استانداردها، کارگاه‌های آموزشی، تدوین یا بازنگری آیین‌نامه، بخشنامه و... استفاده کرد.
ب) نویسندگان و پژوهشگران
تعهد به انجام کار پژوهشی اخلاقی و قانونمند در تمام مراحل، ازجمله جمع آوری، ورود، پایش و تحلیل داده‌ها، نتایج دقیق، و...
استفاده از منابع معتبر (هنگام انجام تحقیقات و نوشتن مقاله، بهتر است به مقالات چاپ‌شده در مجلات علمی معتبر استناد شود.)
بازبینی چندباره نمودارها، جداول و متن مقاله قبل از ارسال برای مجله
استفاده از ابزارهای آماری مناسب، گرفتن مشاوره علمی و آماری از متخصصان رشته‌های مختلف
بررسی دقیق سهم نویسندگان مقاله در آثار تولیدشده
آشنایی و توجه به دلایل متعدد سلب اعتبار مقاله و رعایت استانداردهای لازم.
1. Retraction
2. COPE (Committee on Publication Ethics)
3. Withdraw