عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: این روزها همه‌جا صحبت از پیاده‌روی بزرگی است که از نیمه‌های ماه صفر شروع می‌شود و میلیون‌ها نفر از سراسر دنیا، خودشان را به عراق و بعد هم به کربلا می‌رسانند تا سهمی در این آیین دیرینه داشته باشند. در این گزارش نمی‌خواهیم در مورد اینکه چه اتفاقی در این راهپیمایی افتاد یا چرایی آن بحثی داشته باشیم، بلکه صحبت‌مان از بایکوت و نپرداختن به این رویداد عظیم در چند شبکه خبری فارسی‌زبان است که بنا به ادعای خودشان درحال کار خبری حرفه‌ای هستند. طبیعتا کار خبری حرفه‌ای یعنی پوشش دادن هر رویدادی که بزرگی و دربرگیرندگی آن وسیع است، اما این شبکه‌ها درنهایت از این راهپیمایی به انتشار چند خبر حاشیهای اکتفا کرده و به اصل داستان کاری نداشتند. آنها با پررنگ کردن موضوعات حاشیهای دیگر سعی بر این داشتند که ابعاد واقعی این راهپیمایی را تقلیل دهند. مثلا در این چند روز سعی کردند به ماجرای حضور سعید حدادیان به‌عنوان استاد دانشگاه تهران بپردازند و به هر شکل آن را پررنگ کنند، یا اینکه ماجرای اربعین را از چشم‌انداز اتفاقی که نمایشگر حضور همه مسلمانان دنیاست نمی‌بینند و به حاشیه راندن آن را هدف قرار می‌دهند؛ مثلا از پرتاب بستنی به سمت مردم در روز اربعین گزارش می‌دهند. یا اینکه تصادف‌ها در این راهپیمایی را پررنگ می‌کنند. از هزینه‌های گزاف می‌گویند و همه اینها را می‌گویند تا کلمه‌ای از ازدحام جمعیت در کربلا و مسیرهای منتهی به آن نگویند. در گزارش امروز سعی کردیم برخی اخباری که در این رسانه‌ها منتشر شده است را تحلیل کنیم.
ما می‌گوییم چه چیزی پررنگ باشد
رسانه انگلیسی BBC شاید بیشتر از هم‌قطارانش به ماجرای اربعین پرداخته است! اما مدل نگاه این رسانه در این خبرهایی که منتشر کرده است، چنانکه در ادامه به آن پرداخته شده، حرفه‌ای نیست و به‌وضوح نمایانگر غرض‌ورزی است. تیرماه امسال مانند سال‌های گذشته که خبر از تمدید گذرنامه برای اربعین آمد، خبرهایی در این مورد از سمت عراق منتشر می‌شد و BBC یکی از خبرها را بسیار پررنگ جلوه داد و آن هم مخالفت عراق با پذیرفتن گذرنامه ویژه اربعین بود. بی‌بی‌سی فارسی این خبر را به نقل از مجید میراحمدی، معاون وزارت کشور و رئیس ستاد مرکزی اربعین منتشر کرد. یا در خبر دیگری به موضوع ارز در اربعین اشاره می‌کند و می‌نویسد: «بانک مرکزی ایران اعلام کرد که امسال به‌جای دلار یا یورو، به زائران اربعین که به عراق سفر می‌کنند در چهارچوب تسهیلات «ارز اربعین» یا «ارز سفر به کربلا»، دینار عراق به قیمت دولتی پرداخت خواهد شد.» اینکه مردم نقشی در راهپیمایی اربعین ندارند یکی از جلوه‌های پررنگ در این رسانه‌هاست و طوری وانمود می‌شود که انگار همه خدمات از سوی دولت‌ها انجام می‌شود. BBC در خبری به حرف وزیر راه و شهرسازی اشاره کرده است و بر پایه همین خبر تحلیل می‌کند و می‌نویسد: «مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی از اختصاص سه هزار میلیارد تومان اعتبار برای پروژه‌های راه‌سازی اربعین در ایران خبر داده و گفته است ۶۰ درصد تردد زوار از مرز مهران و مسیر استان ایلام انجام می‌شود. در همین راستا مسیر ایلام- مهران به‌عنوان شاهراه اصلی تردد زوار اربعین است. » این نوع پوشش خبری در راستای القا و پررنگ کردن این موضوع است که اگر این شاهراه درحال بازسازی بوده برای اربعین است که چنین شده، وگرنه این اتفاق نمی‌افتاد. بی‌بی‌سی در خبری دیگر به نقل از مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران از بودجه ۳۰ میلیارد تومانی شهرداری برای مراسم اربعین خبر می‌دهد و می‌گوید: «بودجه امسال شهرداری برای اربعین ۳۰ میلیارد تومان است.» در دهه اول محرم این رسانه مراسم عزاداری را به‌گونه‌ای دیگر پوشش داد و در گزارشی به این موضوع پرداخت و نوشت: «امسال، فضایی متفاوت با سال‌های قبل بر محرم و عزاداری‌های آن حاکم بود. از یک‌طرف سایه تورم بر سر آن بیشتر از سال‌های گذشته بود و از طرف دیگر فضای دودستگی میان مردم برای برگزاری یا عدم‌برگزاری مراسم آن بیشتر از هر سالی در جامعه ایران وجود داشت. رسانه‌های حکومتی در هر شکل و قالبی بسیج شدند که فضای جامعه ایران را طرفدار محرم نشان دهند و القا کنند که محرم تبدیل به کارناوالی برای مردم شده و بگویند دشمنان نظام در پی دین‌زدایی از جامعه ایران هستند. از سوی دیگر اما مردم در شبکه‌های اجتماعی از ظلم‌ها و کشتارهای حکومت در این سال‌ها مخصوصا بعد از اعتراضات سراسری به کشته شدن مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد نوشتند.» بی‌بی‌سی بعد از نوشتن همه اینها صحبت را بی‌ربط و باربط به راهپیمایی اربعین می‌کشاند و می‌نویسد: «با همه اینها محرم امسال هم برگزار شد و حالا حکومت در پی برگزاری مقدمات راهپیمایی اربعین است که چند سالی است برگزار می‌شود و رسانه‌های حکومتی هم مانور خوبی از طریق آن برای گسترش فرهنگ شیعه و طرفداری از حکومت می‌دهند.» امسال در انتقال زائران پاکستانی در مرز میرجاوه مشکلاتی وجود داشت و در رسانه‌ها هم به آن پرداختند، اما BBC با گذاشتن یک ویدئو از انتقال زائران پاکستانی با تریلی و اتوبوس از چابهار این موضوع را تحلیل کرد و نوشت: «براساس اخباری که شبکه حقوق بشری حال‌وش منتشر کرده است، هیچ بلیتی برای سفر بین شهری به افراد بومی فروخته نمی‌شود و دلیل آن «دستور شورای تامین» اعلام شده است.» همچنین در خبر دیگری از کمبود اتوبوس بین‌شهری به‌دلیل اختصاص دادن وسایل نقلیه جهت انتقال زائران به مناطق مرزی برای شرکت در مراسم اربعین خبر داد و نوشت: «با نزدیک شدن به اربعین و حرکت زائران به‌سوی مرزهای غربی ایران برای شرکت در این مراسم، گزارش‌هایی از کمبود اتوبوس بین‌شهری و دشواری شهروندان برای رفت‌و‌آمد در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است. خبرگزاری صداوسیما امروز پنجم شهریور از قول رئیس سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای گفته است هزار اتوبوس به ناوگان حمل‌ونقلی در مرز‌ها افزوده می‌شود. اگر در ایران زندگی می‌کنید، آیا در شهر محل زندگی خود شاهد کمبود وسایل نقلیه عمومی بوده‌اید؟ آیا قیمت بلیت اتوبوس بین‌شهری در رو‌زهای گذشته تغییری کرده است؟ آیا شما هم شاهد کمبود وسایل نقلیه عمومی نظیر اتوبوس در شهر محل زندگی خود بوده‌اید؟» این رسانه خبر حضور چهار میلیون ایرانی در اربعین امسال را گزارش می‌دهد و در کنارش این را می‌گوید که حضور مردم به‌معنای تایید حکومت نیست و می‌نویسد: «مقامات در ایران می‌گویند که در ایام اربعین، نزدیک به چهار میلیون زائر ایرانی به کربلا رفته‌اند. این در‌حالی است که به سالگرد کشته شدن مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد و اعتراضات پس از آن نزدیک می‌شویم. با بیشتر شدن شکاف میان بخش بزرگی از مردم و حکومت، نهادهای تبلیغاتی تلاش می‌کنند شرکت مردم در اربعین و عاشورا را به حساب حمایت‌شان از نظام بگذارند.»
خبرهای زرد
مدل شبکه «منوتو» اما متفاوت است. آنها در‌عین اینکه خبرهای اصلی را سانسور کرده اما حاشیه‌هایی را پررنگ می‌کنند که اصلا در شمار خبر به‌حساب نمی‌آید و بیشتر خبرهای زرد است. اخباری که به بهانه اربعین در این رسانه منتشر شده است، ویدئو نقش پررنگی دارد آن هم ویدئوهایی که شاید اصلا رنگ خبر ندارند و فقط حاشیه است. در کل حدود هشت خبر از راهپیمایی اربعین امسال منتشر شده که عمدتا فاقد ارزش خبری شأن رسانه‌ای هستند.» مثلا ویدئویی که به اربعین مرتبطش کرده‌اند با تیتر «مسدود کردن مسیر برای برگزاری مراسم اربعین» منتشر شده است. در این ویدئو یک دسته عزاداری نشان داده می‌شود که از خیابانی در لواسان می‌گذرد و کسی که این ویدئو را فرستاده، از بستن خیابان به بهانه عزاداری می‌گوید. یا اینکه در روز اربعین به‌دلیل مراسم عزاداری در خیابان شهید رجایی در تهران این خیابان برای ساعتی بسته بود اما نکته جالب تیتر منوتو برای این مراسم است که نوشته: «تمام مسیرها رو برای مراسم اربعین مسدود کردن.» در یک ویدئو ۲۰ ثانیه‌ای از مراسم عزاداری در اربعین، این شبکه زباله‌گردی را نشان می‌دهد که درحال جست‌وجو در سطل زباله است و با تیتر «زباله‌گردی در حاشیه عزاداری اربعین» می‌خواهند این مراسم را زیر سوال ببرند. باید توجه کرد در اینکه زباله‌گردی ناراحت‌کننده است هیچ شکی نیست اما از لحاظ رسانه‌ای انتشار آن با این برچسب هیچ توجیهی ندارد؛ چراکه چه مراسم عزاداری باشد و چه نباشد، این زباله‌گردی وجود دارد. منوتو در تلاشی دیگر ویدئویی از یک تریلی را منتشر کرده و برای آن تیتر زده است: «تریلی محصولات خوراکی به کربلا برای اربعین» نکته اینجاست که حتی مشخص نیست در تریلی چه باری وجود دارد!
هزینه‌ها با کیست؟
اما به‌سراغ ایران‌اینترنشنال برویم. رسانه‌ای که تقریبا همپای BBC و مانند او اخبار خاصی را از مراسم پیاده‌روی اربعین منتشر کرد و روز گذشته در تحلیلی به مراسم اربعین پرداخت و بدون اشاره به حضور 22 میلیون نفری در این مراسم، با تیتر «مراسم‌سازی مذهبی جمهوری اسلامی با بودجه دولتی» که نه‌تنها صدها فرسنگ از مرزهای بی‌طرفی و حرفه‌ای‌گری گذشته، بلکه به عیان عقده‌گشایی و سرشار از لمپنیسم است، می‌نویسد: «راهپیمایی سنتی اربعین در عراق در سال‌های اخیر از سوی جمهوری اسلامی به یک مراسم حکومتی تبدیل شده است.» و همچنین از صرف بودجه برای مراسم مذهبی اربعین توسط نهادهای مختلف خبر می‌دهد. این رسانه در خبر دیگری می‌نویسند: «راهپیمایی موسوم به جاماندگان اربعین با بسیج منابع و بودجه حکومتی برگزار می‌شود. جمهوری اسلامی سعی می‌کند مراسم جدیدی را تولید کند که هم خودش صاحب آن مراسم باشد و بتواند تبلیغات خودش را در آن اجرا کند.» یا در ویدئوی دیگری با این تیتر که چراغ‌ها را برای اربعین روشن نگه می‌دارند، می‌نویسد: «یکی از مخاطبان ایران‌اینترنشنال در اهواز، روز پنجشنبه ۱۵ شهریور ویدئویی را تهیه کرده و با نشان دادن یک ایستگاه صلواتی اربعین در نزدیکی ایستگاه راه‌آهن گفته است: هشت صبح است و چراغ‌ها روشن مانده و کسی نیست که آنها را خاموش کند.» یا اینکه از درگیری فرقه‌ای در پاکستان در مراسم اربعین خبر می‌دهد و می‌گوید: «پلیس پاکستان اعلام کرد در جریان درگیری فرقه‌ای در جریان مراسم اربعین در شهر کپرو، دست‌کم هشت نفر زخمی شدند. به گفته پلیس پس از اعتراض «یک فرقه مذهبی ممنوعه» به ورود دسته عزاداران به خیابان، دو‌طرف با سنگ و چوب درگیر و دست‌کم ۸ نفر از‌جمله یک دختر رهگذر زخمی شدند.» پررنگ کردن تصادف‌ها در این مراسم هم یکی دیگر از کارهای این رسانه‌ها بود، مثلا ایران‌اینترنشنال در خبری می‌نویسد: «رئیس مرکز اورژانس خوزستان از مصدوم شدن ۳۱ زائر ایرانی اربعین در تصادف اتوبوس با یک خودروی سواری در شهر العماره عراق خبر داد و گفت دو نفر از این مصدومان مرگ مغزی شده‌اند.» یا در ویدئوی دیگری به وضعیت بیمارستانی در تهران پرداخته است و می‌نویسد: «شنبه ۱۱ شهریور، یکی از مخاطبان ایران‌اینترنشنال ویدئویی را از وضعیت بیمارستان طالقانی واقع در ولنجک تهران تهیه کرده و گفته است: [مسئولان جمهوری اسلامی] به‌جای هزینه کردن برای مراسم اربعین، بیمارستان‌ها را تجهیز کنند.» پرداخت به حاشیه‌ها آن هم حاشیه‌هایی که شاید اهمیتی برای خبری شدن نداشته باشند در این شبکه هم پررنگ است، مثلا در توضیح ویدئویی که به‌عنوان پیام مردمی منتشر کرده، می‌نویسد: «یکی از مخاطبان ایران‌اینترنشنال شامگاه شنبه چهارم شهریور، ویدئویی را از گردنه پاطاق در سر‌پل ذهاب تهیه کرده و گفته است: زندگی مردم شهرستان به‌خاطر پیاده‌روی اربعین مختل شده و امکانات نیز کم شده است. بنزین هم نیست.» تکرار واژه بنزین نیست و ربط آن به اربعین هم بسیار پررنگ است. یا اینکه افزایش قیمت‌ها را بالاخره به یک موضوع مذهبی می‌کشانند و ربط می‌دهند. مثلا افزایش قیمت نان را این‌طور پوشش می‌دهند: «احمد علوی، اقتصاددان و استاد دانشگاه: نان یک کالای ضروری و عمومی است و وظیفه دولت تامین آن است. اما اولویت دولت جمهوری اسلامی رفاه عمومی مردم نیست و با اختصاص ارز به مراسم‌های حکومتی مانند عید غدیر و اربعین بودجه‌های عمومی را خرج می‌کند.» ایران‌اینترنشنال در گزارش‌های متعدد به موضوع هزینه‌های برگزاری مراسم اربعین می‌پردازد و نگاه‌شان این است که همه هزینه‌ها را مسئولان ایرانی می‌پردازند و مردم نقشی در این کار ندارند.