مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد:از اواسط دهه 60 میلادی کشورها اقدام به احداث مناطق آزاد تجاری کردند. جذب سرمایه‌گذاری خارجی، افزایش صادرات، انتقال تکنولوژی، کسب درآمد ارزی و ایجاد اشتغال از جمله اهداف احداث این مناطق بود. در ایران هم از دهه 60 و از برنامه اول توسعه سیاستگذاران کشور به این نتیجه رسیدند که مناطق آزاد می‌تواند با ظرفیت‌هایی که دارد و از طریق امتیازات و مزایایی که به آن داده می‌شود در جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تولید صادرات‌محور و افزایش اشتغال نقش‌آفرینی کند که در این رابطه امتیازها و انحصارات زیادی به این مناطق داده شد اما نتیجه نشان داد که این مناطق در ایجاد اشتغال، افزایش تراز تجاری و تولید صادرات‌محور موفقیت‌های چندانی کسب نکردند. «فرهیختگان» در گفت‌وگوی مفصلی با محمدحسام محمدی‌فر، از پژوهشگران حوزه تجارت خارجی و مناطق آزاد به این سوال پاسخ می‌دهد که چرا مناطق آزاد در ایران به موفقیت چندانی دست پیدا نکرده‌اند.
*بررسی عملکرد این مناطق نشان می‌دهد این مناطق بین 1 تا 2 درصد صادرات کل کشور را به خود اختصاص دادند، یعنی در این سال‌های اخیر که می‌گویند صادرات قدری رشد کرده جمع صادرات کالا، صادرات خدمات و صادرات مجدد مناطق آزاد ما حدود یک‌میلیارد دلار است که این را فقط در مقابل صادرات کالا که حدود 40 تا 44 میلیارد دلار در سال است که در سال گذشته به 53 میلیارد دلار رسید و نشان می‌دهد سهم اندکی مناطق آزاد دارند. در بحث تولیدات بررسی‌ها نشان می‌دهد 1 تا 2 درصد تولیدات کشور در مناطق آزاد شکل گرفته و در بحث تراز تجاری که مسئولان فعلی مناطق آزاد ادعا می‌کنند سال گذشته برای اولین بار تراز تجاری مناطق آزاد مثبت شده و این نکته خوبی است که قبول کرده‌اند سال قبل منفی بود، چون تا قبل از این قبول نمی‌کردند که آمارها نشان می‌دهد به‌صورت میانگین واردات به مناطق آزاد دوبرابر صادرات بود. الان که تراز تجاری مثبت شده منتظر هستیم آمار را منتشر کنند تا بررسی کنیم چه اتفاقی افتاده که تراز مثبت شده و به چه صورت است. همچنین در حوزه اشتغال باید گفت حدود 4 درصد اشتغال کل کشور در مناطق آزاد شکل گرفته و مناطق آزاد که سه‌برابر شهرک‌های صنعتی ما وسعت دارند، یک‌سوم شهرک‌های صنعتی توانستند اشتغال ایجاد کنند که نشان می‌دهد این شاخص در شهرک‌های صنعتی بهتر بوده، لذا آنچه از عملکرد مناطق آزاد به ذهن می‌آید آن است که این مناطق نه آنچنان به‌سمت تولید و نه به‌سمت صادرات رفته‌اند با اینکه کشور نیاز داشته مخصوصا در این ایام که ارزآوری مساله اصلی کشور بود به‌جای اینکه در تامین ارز کشور کمک کنند بعضا مصرف‌کننده ارزی برای واردات کالا شدند و فرآیند این مناطق نشان می‌دهد متاسفانه خیلی به اهدافی که مدنظر بود، نرسیدند.
*درکنار این شاید بتوان یکی، دو نکته مثبت را در حوزه مناطق آزاد در بعد محرومیت‌زدایی و بحث توسعه محلی بیان کرد که شاید جزء اهداف اصلی مناطق آزاد نبوده و در دنیا هم به‌خاطر آبادانی یک محدود منطقه آزاد ایجاد نمی‌کنند ولی عملا فرآیند تصویب مناطق آزاد در کشور ما بیشتر به‌خاطر بحث محرومیت‌زدایی است.
* طبیعتا جایی که محروم باشد سرمایه‌گذاری خارجی خیلی مطلوبیت ندارد ولو 200 سال هم معافیت مالیاتی بدهید؛ چراکه وقتی قرار نیست آنجا رشد کند و محروم است مطلوبیت زیادی برای سرمایه‌گذار ندارد. اما درمجموع باید گفت مناطق آزاد در این حوزه توانسته‌اند به بهبودهای نسبی- نه کامل- دست پیدا کنند، چون ما الان در مناطق آزاد کیش، قشم، چابهار هم مناطق محروم و حاشیه‌نشین را داریم ولی درمجموع یک‌سری امکانات به این مناطق رفتند و اجازه دادند مسافر بیاید و پاساژ احداث شود که توانست تا حدودی منابعی را که قبلا به خزانه می‌آمد، به این مناطق بیاورد. چون یکی از منابع اصلی مناطق آزاد بحث فروش زمین است که در گزارش خود بیان کردید که حدود 70-60 درصد درآمد از این طریق تامین می‌شود که به‌واسطه منطقه آزاد شدن ارزش زمین بالا می‌رود و از این لحاظ که منابع زیاد می‌شود خوب است ولی باز برای مردم قشر مستضعف و متوسط آنجا یک چالش حساب می‌شود. یکی دیگر از محل‌های درآمد بحث واردات است.
*ما اجازه می‌دهیم کالای خارجی مانند پوشاک و... که واردات آن ممنوع است به مناطق آزاد بیایند و مسافران آنجا خرید کنند و به‌واسطه آن، درآمدی برای مناطق آزاد کسب می‌شود و علاوه‌بر این اجازه دادیم تا سقف 3 میلیارد دلار -که اخیرا به 4 میلیارد دلار افزایش یافته- واردات از طریق مناطق آزاد به سرزمین اصلی انجام شود که حدود 10 تا 15 درصد را مناطق آزاد به‌عنوان عوارض دریافت کند، قبلا این پول به خزانه می‌رفت و الان دست یک‌سری سازمان‌های مناطق آزاد می‌دهیم که بیشتر نقش سازمان‌های عمران منطقه‌ای به خود گرفته‌اند تا آن منطقه را آباد کنند. این الگو در حوزه محرومیت‌زدایی ممکن است قابل‌استفاده باشد ولی از اهداف مناطق آزاد دور است و فاصله دارد.
*اگر سیاستگذاران به دنبال محرومیت‌زدایی هستند این محرومیت‌زدایی از طریق تولید و صادرات در آن منطقه شکل می‌گیرد یعنی شما منطقه‌ای را به‌واسطه ایجاد کارخانه و زیرساخت‌ها به سمت تولید و صادرات می‌آورید که یک‌سری آثار سرریز دارد. نمونه جالب آن، منطقه شنجن چین است که به واسطه سرریز تولید و صادرات، امروز دارای منطقه شهری و صنعتی پویاست.
* حتی در حوزه مالیات، معافیت مالیاتی را برای هم تولیدکننده و هم واردکننده در نظر گرفتیم، هم برای دلال و هم برای بخش‌های غیرمولد که این نشان می‌دهد باید اصلاح شود. اما از سال 2009 به بعد در ترکیه گفته‌اند صرفا تولیدکنندگانی که 85 درصد از تولیدات آنها صادر شده از پرداخت مالیات معاف هستند. یعنی یک رویکرد کاملا هدفمند صادرات‌محور است که بدان اشاره شد. درباره مالیات بر ارزش افزوده داخل منطقه معافیت عمومی است ولی اگر بخواهد به سرزمین اصلی ارسال شود باید پرداخت شود یا معافیت مالیات بر حقوق ماهانه جالب است که در سال 2015 معافیت کارمندان 25 درصد بود -کامل معاف نکرده که آن شفافیت از بین برود- گفته است برای پرسنلی که آنجا هستند 15 تا 35 درصد تخفیف و برای شرکت‌ها تا 20 درصد تخفیف، یعنی 100 درصد معافیت نداده است.
*اما در کشور ما نگاه عمومی این نیست و می‌گویند منطقه آزاد است و نباید نظارت کرد و مورد سوال قرار داد.
*درخصوص مالیات نیز، در مناطق آزاد ترکیه برای واردات یک‌دهم درصد ارزش کالا را به‌عنوان عوارض سازمان منطقه و برای صادرات نیز 0.9 درصد را می‌گیرند. یعنی عوارضی که از صادرات می‌گیرد بیشتر از واردات است و مطلوبیت سازمان منطقه و درآمد مناطق آزاد ترکیه روی صادرات است. به عبارت دیگر می‌گوید اگر کالا می‌آورید اینها مواد اولیه است و خیلی درآمدی ندارد، اما وقتی تولید کردید و صادر کردید از روی آن عوارض دریافت می‌کنم. اگر خواستید به سرزمین اصلی بفرستید کامل باید حقوق پرداخت شود و مزیت محدودی دارد. اما در مجموع بخواهیم بگوییم مناطق آزاد ترکیه چه تفاوت‌هایی با کشور ما دارند، یکی در نحوه ایجاد است.
*این مساله را باید با خود تعیین‌تکلیف کنیم که مناطق آزاد را برای توسعه ملی می‌خواهیم یا توسعه محلی؟ اگر بحث محرومیت‌زدایی است اینقدر خود را اذیت نکنیم که سیاست توسعه صنعتی چه باشد، نه منطقه آزادی می‌خواهیم که مثل سازمان‌های عمران توسعه منطقه‌ای کار کنند و آبادانی ایجاد کنند و امتیازات مختص به آن می‌دهیم و به منطقه آزاد و امتیازات آن هم نیاز نیست. منطقه محروم هم کم نداریم. همین‌طور منطقه آزاد کنیم. خیلی از حرف‌هایی که بیان می‌کنیم با آن سیاست مضر و مغایر است.
متن کامل را اینجا بخوانید.