عاطفه جعفری، خبرنگار:سال 1393 افغانستان به‌عنوان میهمان ویژه نمایشگاه کتاب تهران معرفی شد. افغانستان اولین کشوری بود که به‌عنوان میهمان برای نمایشگاه انتخاب شد. در اواخر سال 1392 اولین سفر ناشران و چاپخانه‌داران ایران به‌صورت رسمی به «کابل»، «مزارشریف» و «هرات» انجام شده و در این سفر 2 تفاهمنامه مهم در حوزه نشر و چاپ بین ناشران و چاپخانه‌داران افغانستان منعقد شد و براساس آن توافق صورت گرفت تا ناشران افغانستان در نمایشگاه بین‌المللی کتاب سال 93 با توجه به مشترکات بسیار 2 کشور و استفاده از ظرفیت‌های یکدیگر، به‌صورت ویژه شرکت کنند.
از همان سال ناشران افغانستان همیشه در نمایشگاه کتاب تهران حضور داشتند و کتاب‌های ایرانی هم در افغانستان طرفداران زیادی داشت. سال گذشته که اولین سال حضور دوباره طالبان در افغانستان بود، اما ناشران افغانستانی کم و بیش در نمایشگاه حضور داشتند. نمایشگاه سیوچهارم کتاب که شروع شد، برای کسانی که کتاب‌های حوزه افغانستان را مطالعه می‌کنند و علاقه دارند، باز هم جای خوشحالی بود که می‌توانند از این ناشران خرید کنند. اما همان روز اول، خبر رسید که طالبان اجازه حضور به ناشرانی که از افغانستان بنای شرکت در نمایشگاه را داشتند، نداده است. سوژه گزارش امروز را به همین موضوع اختصاص دادیم.
طالبان اجازه حضور نداد؟
در سی‌وسومین نمایشگاه کتاب تهران، پنج ناشر از افغانستان حضور داشتند. انتشارات عرفان، انتشارات آمو، انتشارات تاک، انتشارات صبح امید و یک انتشارات به‌نمایندگی از ناشران کودک افغانستان. یک غرفه هم برای اتحادیه ناشران افغانستان در‌نظر گرفته شده بود، اما این غرفه تا روز سوم نمایشگاه خالی بود دلیل آن هم، کمی سختگیری از سمت دولت طالبان برای آوردن کتاب‌ها وجود داشت برای همین با تاخیر در نمایشگاه شرکت کردند. اما رسانه‌های داخلی و خارجی با شروع سیوچهارمین نمایشگاه کتاب تهران خبری را منتشر کردند که طالبان مانع شرکت ناشران افغانستان در این نمایشگاه شده است و دلیل اصلی این ممنوعیت هم مشخص نیست، اما از طرف دیگر طالبان به ناشرانی که می‌خواستند در نمایشگاه شرکت کنند، گفته بود که ایران هزینه اقامت و امکانات رفاهی برای ناشران را نپذیرفته است.
خبر دیگر این بود که طالبان قبل از برگزاری این نمایشگاه، از ناشران خواسته بود، فهرست کتاب‌هایی را که قرار است به این نمایشگاه ببرند، به وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان تحویل دهند تا پس از بررسی کتاب‌ها در کمیسیون ارزیابی متشکل از نمایندگان اداره استخبارات (اطلاعات)، اداره امنیت ملی طالبان و وزارت اطلاعات و فرهنگ این گروه، به کتاب‌هایی که در کمیسیون تایید شدند، اجازه شرکت در نمایشگاه داده شود. اما درنهایت طالبان اجازه نداد که ناشران افغانستان در این نمایشگاه شرکت کنند. خبر دیگر این بود که طالبان به ناشران گفته بود که با دولت ایران در‌مورد تامین امکانات رفاهی و مکان اقامت برای ناشران افغانستان بدون پرداخت هزینه صحبت کرده‌اند، اما چون دولت ایران این درخواست را نپذیرفته است، ناشران افغانستان نباید به نمایشگاه بروند. حتی برخی ناشران افغانستانی حاضر بودند تا همه هزینه‌های حضور در ایران را به‌صورت شخصی بپردازند، اما طالبان اجازه خارج کردن کتاب‌ها از افغانستان را نداده است.
محدودیت برای ناشران
ع. ص یکی از ناشران افغانستانی است که به گفته خودش همیشه سعی کرده است در نمایشگاه کتاب تهران حضور داشته باشد و این نمایشگاه را فرصت خوبی برای معرفی کتاب‌های افغانستانی می‌داند. وقتی از او در مورد حضور نداشتن در این دوره از نمایشگاه پرسیدم، اولین دلیل را باید سختگیری طالبان عنوان کنم که باعث شد با وجود اینکه همه مقدمات را آماده کرده بودیم نتوانستیم حضور پیدا کنیم. او در ادامه صحبت‌هایش در توضیح سختگیری‌های طالبان برای حضور ناشران افغانستانی در ایران می‌گوید: «از حدود سه ماه پیش اعلام کردند که باید کتاب‌ها را بررسی کنند. تقریبا همه کتاب‌ها را فرستادیم تا بررسی شود. برخی را حذف کردند و برخی دیگر را توانستیم اجازه بگیریم. تعداد کتاب‌هایمان به نسبت هر سال کمتر شد اما باز هم می‌خواستیم که در نمایشگاه حضور داشته باشیم. چون مخاطب ایرانی به کتاب‌های ما عادت کرده است و این کتاب‌ها را دوست دارد و خودمان هم به‌دلیل علاقه‌مندی زیادمان به ایران و نمایشگاه کتاب دلمان می‌خواست در نمایشگاه حاضر شویم، اما این اتفاق نیفتاد.»
افغانستانی و ایرانی نه‌تنها دارای زبان مشترک که در فرهنگ و آیین هم یکی هستند. یک روح در دو کالبدند و حتی این خطوط مرزی نتوانسته آنها را از هم جدا بیندازد. ناشران ایرانی در دهه۸۰ و اوایل دهه۹۰ حضور پررنگی در همسایه شرقی‌مان داشتند، اما این روند در سال‌های اخیر روبه‌کندی گذاشته است و حالا هم با حضور طالبان تعاملات کمتر شده است.
این ناشر که سال‌ها است در حوزه نشر فعالیت می‌کند، ایران و مخاطبان ایرانی برایش بسیار اهمیت دارد و می‌گوید: «طالبان بعد از استقرار در افغانستان، ممیزی‌های زیادی برای کار ما ایجاد کرد. اگر به هشت یا ۹ سال پیش نگاه کنیم، کتاب‌ها در بازار نشر افغانستان از سمت ایران تامین می‌شد و خیلی از کتاب‌های ایرانی در افغانستان پرفروش هستند. مثالی بین دوستان نشر در افغانستان داریم و می‌گوییم هر‌آنچه در ایران منتشر می‌شود برای ما لازم است و باید در اینجا هم باشد، حتی ما کتاب‌هایمان را با توجه به اوضاع خوب چاپ در ایران آنجا منتشر می‌کردیم ولی حالا همه‌چیز متفاوت شده است. دلمان می‌خواهد مثل قبل مراودات داشته باشیم اما از دست ما خارج است. طالبان محدودمان کرده است و دیگر مثل قبل نمی‌توانیم کتاب‌های ایرانی را وارد خاک افغانستان کنیم.
سال گذشته گزارشی را منتشر کردیم و در این گزارش به مشکلات حضور دوباره طالبان در افغانستان پرداختیم و با ناشران افغانستانی صحبت کردیم و گفتند: «شرایط خیلی پیچیده شده است و هنوز قوانینی نیامده که چه کتابی را داشته باشیم و چه کتابی نه. همه‌چیز در حد حرف است، مثلا اینکه می‌گویند کتاب‌های داستان و شعر و حتی فلسفه و اینها نباید در کتابفروشی‌ها باشند و اصلا نباید منتشر شوند یا اینکه فعلا هیچ‌کتابی از ایران وارد افغانستان نمی‌شود و قبلا بیشتر کتاب‌ها از ایران و بعد هم از پاکستان می‌آمد. اما الان از ایران هیچ‌کتابی نمی‌آید، مگر اینکه قاچاقی وارد افغانستان شود. ایران مبدأ واردات کتاب به افغانستان است. استفاده دانشجویان از کتاب‌های سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم‌انسانی دانشگاه‌ها از نمونه‌های موفق ارتباط دو کشور در این زمینه بوده است. کتاب‌های این نشر از سوی جامعه دانشگاهی افغانستان مورد استقبال قرار گرفته و به‌عنوان منبع اصلی از سوی استادان معرفی می‌شود. اما با آمدن طالبان شرایط بسیار پیچیده شده است.»
هزینه اجاره غرفه و طالبان که قبول نکرد پولی پرداخت کند
یکی از ناشران افغانستانی نکته دیگری را هم می‌گوید که قابل تامل است، او می‌گوید: «علاوه‌بر مشکلاتی که طالبان برای ما ایجاد کرد، اجاره غرفه در بخش خارجی امسال گران بود و همین باعث شد تا کمی حضورمان در نمایشگاه سخت باشد.»
آذرماه سال گذشته شیوه‌نامه حضور ناشران خارجی منتشر شد. براساس این شیوه‌نامه تمامی ناشران خارجی یا نمایندگان رسمی آنها با توجه به نوع فعالیت خود و با در نظر گرفتن ضوابط مندرج در این شیوه‌نامه می‌توانستند در یکی از سالن‌های لاتین (غیرعربی) و عربی، در دو بخش فروش مستقیم و فروش مجازی، طبق جدول زمان‌بندی اعلام‌شده توسط کمیته ناشران خارجی ثبت‌نام کنند.
هزینه غرفه در بخش خارجی نمایشگاه سیوچهارم براساس هر مترمربع، 100 یورو برای ناشران لاتین و 70 یورو برای ناشران عربی محاسبه می‌شود و اندازه غرفه‌ها در مساحت‌های 9، 12، 18 و 24 مترمربع متغیر است. میزان تخفیف در نظر گرفته شده برای کتاب‌های خارجی نمایشگاه سیوچهارم، 30 درصد قیمت پشت جلد است که در فاکتور فروش لحاظ می‌شود.
از نظر ناشران افغانستانی این هزینه زیاد است و باعث می‌شود تا در حضور ناشران تاثیرگذار باشد. مخصوصا که طالبان پرداختی برای این موضوع انجام نمی‌دهد و ناشران برای پرداخت تنها بودند.
ویزایی که طالبان می‌گوید صادر نشد
در خبرها آمده بود که طالبان اعلام کرده است به دلیل اینکه ناشران دیر اقدام کردند، ایران نتوانست ویزا برای آنها صادر کند. اما ع. ص می‌گوید: «از چند ماه قبل برنامه‌ریزی حضور را انجام داده بودیم و مشکل ویزا هم نداشتیم. البته آنها می‌گویند ما مشکل ویزا داشتیم اما این اصلا درست نیست. ایران نهایت همکاری را با ما داشت. اما آنجا که به همکاری با طالبان می‌رسیم تا اجازه خارج کردن کتاب‌ها را به ما بدهند این کار انجام نشد و تقریبا برایشان اصلا مهم نبود که ما در نمایشگاه شرکت کنیم و می‌توانم با قطعیت بگویم که حتی برایشان مهم بود که در نمایشگاه نباشیم. برای همین همه نوع سختگیری را برای ما داشتند.
ایران برای ما بازار خوبی است و حتی نمایشگاه کمک می‌کند تا کتاب‌هایمان را بفروشیم و از آن طرف بتوانیم خریدهای زیادی را انجام دهیم و به افغانستان ببریم، اما امسال این فرصت را از دست دادیم. البته باید بگویم که اگر حضور هم داشتیم باز نمی‌توانستیم کتاب‌های زیادی را از ایران بیاوریم.»
او با اشاره به حضور طالبان در سال‌های گذشته می‌گوید: «ما در افغانستان تا سال ۲۰۰۰ محدودیت‌های زیادی داشتیم، ازجمله اینکه تا سال ۱۹۹۵ طالبان در این کشور حکمرانی می‌کرد و قبل از آن مردم جنگ‌های داخلی را تجربه کرده بودند، بنابراین با توجه به ناآرامی‌های سیاسی و سانسورهای شدید طالبان کتابفروش و ناشر به‌معنای واقعی وجود نداشت. طالبان براساس فهرست کتاب‌های تولیدشده که از سوی مراکز دولتی دریافت می‌کرد، کتاب‌های به‌اصطلاح ممنوعه را به آتش می‌کشید. در این شرایط توان توسعه صنعت چاپ و نشر وجود نداشت و از سوی دیگر ناشران خصوصی هرگز حاضر به سرمایه‌گذاری در این حوزه نمی‌شدند. بعد از سال ۲۰۰۰ عواملی ازجمله آزادی بیان، پیوستن به قانون کپی‌رایت و قوانین دیگر حمایت از مالکیت فکری ناشران موجب شدند ناشران نیاز جوانانی که در فضای باز به دانشگاه‌ها راه پیدا کرده بودند و همچنین مطالعه برای سرگرمی را پاسخ دهند. درمجموع تا قبل از ورود دوباره طالبان با وجود همه مشکلات اقتصادی و ادامه ناآرامی‌های سیاسی ناشران خصوصی در افغانستان فعالیت می‌کردند و اوضاع تازه به ثبات رسیده بود اما حالا دوباره با طالبان روبه‌رو شده‌ایم.»
اما براساس مستنداتی که به دست «فرهیختگان» رسیده است ویزایی که طالبان می‌گوید از سوی ایران صادر نشده است ایران همه‌گونه همکاری را داشته است و حتی برای اجاره غرفه ناشران افغانستانی حاضر به تخفیف بودند و همه این مراودات با سفارت ایران در افغانستان انجام شده است. حتی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی هم برای اسکان این ناشران افغانستانی حاضر به همکاری شده بود تا با خیال راحت‌تر این ناشران در نمایشگاه شرکت کنند.
جواب هیات طالبان!
علی‌رغم اینکه ناشران افغانستانی نتوانستند در نمایشگاه حضور داشته باشند تعدادی از دیپلمات‌های افغانستان در ایران در چهارمین روز برگزاری سیوچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در مصلای امام خمینی(ره) حاضر شدند و از نمایشگاه بازدید کردند و به گفته خودشان درحال رایزنی هستند تا با صنعت نشر ایران ارتباط بگیرند، حالا این ارتباط چگونه باشد را باید بعدا دید و سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که چرا اجازه حضور ناشران داده نشد؟ البته این سوال را از یکی از کسانی که با این هیات آمده بود پرسیدم و در جواب شنیدم: «موارد زیاد بود. گرانی و اینکه باید سازوکار جدید برای حضور ناشران افغانستانی در ایران داشته باشیم.»