عاطفه جعفری، خبرنگار:اردیبهشت‌ماه با نام کتاب رقم خورده است و برگزاری نمایشگاه کتاب در این ماه، باعث شده تا مخاطبان کتاب حتما برای خرید به این نمایشگاه مراجعه کنند و کتاب‌ها را با تخفیف‌های مشخص شده خریداری کنند. اما در کنار نمایشگاه کتاب، دو سال است اتفاقات دیگری هم می‌افتد، نمایشگاه‌های مجازی برگزار می‌شود که محل بحث و حاشیه می‌شود. امسال برای دومین بار نمایشگاه کتاب دیجی‌کالا در کنار برگزاری نمایشگاه کتاب در حال برگزاری است. نمایشگاهی که سال گذشته هم حاشیه‌هایی داشت و اعتراض برخی ناشران را به همراه داشت. به بهانه برگزاری این نمایشگاه به سراغ این سوژه رفتیم تا از مدل تخفیف‌هایی بگوییم که در این مدل فروشگاه‌های اینترنتی ارائه می‌شود.
چرا تخفیف‌ها زیاد است؟
نمایشگاه کتاب را همه با تخفیف می‌شناسند و به خاطر همین تخفیف‌ها کسانی که مخاطب همیشگی کتاب هستند سعی می‌کنند از این نمایشگاه خرید کنند و البته برای این تخفیف سقفی تعیین می‌شود و درنهایت 20 درصد تخفیف برای همه کتاب‌ها در نظر گرفته شده است. اگر ناشری در فضای نمایشگاه، بیش از این تخفیف بدهد، تخلف کرده است و با او برخورد می‌شود. ولی این سال‌ها سایت‌های اینترنتی زیادی را دیده‌ایم که کتاب‌ها را با 30 درصد و گاهی تا 70 درصد تخفیف ارائه می‌دهند. چیزی که مطمئنا به ناشران ضرر می‌رساند، زمانی که خودشان سایت برای فروش دارند. دیجی‌کالا هم در نمایشگاه امسالش، تخفیف 70 درصد گذاشته و سوال اینجاست که چطور می‌شود این همه تخفیف برای کتاب‌ها گذاشته شود و دلیل این کار چیست؟
مصطفی قاجار، مدیر انتشارات شمعدونی در گفت‌وگویی که با ایسنا داشته است درباره این تخفیف‌های نامتعارف و زیاد می‌گوید: «مخاطب حوزه کتاب یک مخاطب محتاط است. اگر مصرف کالای فرهنگی ازجمله کتاب را با حوزه‌های دیگر به‌طور مثال پوشاک و غذا مقایسه کنید به این نتیجه می‌رسید که مصرف‌کننده در این حوزه با وسواس و حساسیت بیشتری کتاب می‌خرد و به همان راحتی که مثلا پیتزا می‌خرد یا از تی‌شرتی خوشش می‌آید و سفارش می‌دهد، نیست. درنتیجه استراتژی قلاب تخفیف و حمایت‌های دولتی با برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی و استانی کتاب طی سال‌های گذشته به اجرا درآمد. این تخفیف‌ها در نمایشگاه‌های کتاب حدود ۱۰ تا ۲۵ درصد بود و علاقه‌مندان کتاب عادت داشتند فهرستی از کتاب‌های مورد نظر خود را تهیه و در نمایشگاه‌های استانی و نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از این امکان ۲۰ درصدی استفاده می‌کردند و کتاب می‌خریدند. حالا ما بحث جدیدی داریم، این بحث از کف خیابان شروع شد و آن تخفیف‌های بالای ۵۰ درصد است. برخی از این کتاب‌ها قاچاق است. یعنی یک کتاب پرفروش را عینا و با کپی از همان نشر به صورت قاچاق چاپ می‌کنند و با تخفیف بالای ۵۰ درصد در کنار خیابان به فروش می‌رسانند. اما شیوه تازه‌تری نیز برای فروش کتاب ملاحظه می‌شود که کاملا قانونی است. در این شیوه ناشر به سراغ کتاب‌های پرفروش بازار می‌رود، آنها را گلچین می‌کند و سپس با تغییرات اندکی نسبت به ترجمه ناشر اصلی با تخفیف ۵۰ تا ۸۰ درصدی به بازار کتاب می‌فرستد. محل عرضه این کتاب‌ها، مترو، دستفروش‌ها و سایت‌های اینترنتی فروش کالا و شبکه‌های اجتماعی است. این کتاب‌ها به علت تخفیف قیمتی بسیار زیاد برای مصرف‌کننده جذاب است و با تعطیلی کتابفروشی‌ها و عادت کردن مردم به خرید از سایت‌های اینترنتی، بسیار بیشتر از گذشته شده است.»
برگزاری نمایشگاه‌های کتاب در بستر پلتفرم‌های مجازی شاید در وهله نخست به نفع ناشران، نویسندگان و اهالی نشر باشد، اما در ادامه این کتاب‌سازها هستند که نفع نهایی از فروش را به دلیل ارائه تخفیف‌های وسوسه‌کننده می‌برند. سایت‌هایی که پشتیبانی‌کننده این نمایشگاه‌ها هستند، مطمئنا فکر می‌کنند که به حوزه نشر خدمت می‌کنند و همین باعث می‌شود کارشان را ادامه دهند.
برخی از ناشران که با آنها در نمایشگاه کتاب صحبت کردیم انتقادهایی به این موضوع داشتند و می‌گفتند وقتی با دیجی‌کالا هم در مورد این اتفاق و نمایشگاه با تخفیف زیاد صحبت می‌کنیم، آنها در جواب می‌گویند تا زمانی که وزارت ارشاد به این کتاب‌ها مجوز می‌دهد ما هم با آنها همکاری را ادامه می‌دهیم.
مدیر انتشارات شمعدونی در مورد این موضوع می‌گوید: «این اقدام یک نوع دامپینگ است که ناشران فعال را دچار ضرر بسیاری می‌کند. متاسفانه این کار کاملا قانونی و دارای مجوز است و متولیان فرهنگی ازجمله وزارت ارشاد، نمایندگان مجلس و نهادهای بازرسی به آن بی‌تفاوت هستند. در گذشته‌ای نه‌چندان دور مخاطبان با ۲۰ درصد تخفیف در نمایشگاه مواجه بودند، حالا با ناشرانی مواجه هستند که ۵۰ تا ۸۰ درصد تخفیف می‌دهند.»
نقش معاونت فرهنگی ارشاد
از بحث تخفیف‌های زیاد و جنجال‌برانگیز که بگذریم به موضوع دیگری می‌رسیم که شاید بتواند در این اوضاع کمک‌کننده باشد. برخی از ناشران معتقدند چون حلقه توزیع نشر در کشور ما معیوب است و مشکل دارد و سال‌ها است کاری برای آن صورت نمی‌گیرد، همین باعث به وجود آمدن مشکلات زیادی در حوزه فروش کتاب شده است. از طرف دیگر، بسیار از بخش خصوصی نام می‌بریم که باید در عرصه‌های مختلف ورود کند و کار به آنها سپرده شود. دیجی‌کالا نهمین دوره نمایشگاه کتابش را برگزار می‌کند و در تمام این ۹ دوره مشکلات وجود داشته و حاشیه‌ها همراه با این نمایشگاه بوده است. اینکه این پلتفرم از تبلیغات گسترده نمایشگاه استفاده می‌کند و با یک پروپاگاندا این نمایشگاه برگزار می‌شود، نشان از این دارد که می‌توان در این فرصت همکاری مشترکی انجام بگیرد تا چرخه‌ای که تا الان جور دیگری می‌چرخید حالا به نفع چرخه نشر و ناشران واقعی بچرخد.
دیجی‌کالا یا پلتفرم‌های دیگری که به صورت آنلاین کتاب می‌فروشند، بالاخره مخاطبانی دارند و می‌توان از این امکان فراهم شده استفاده کرد. معاونت فرهنگی ارشاد با توجه به رسالتی که برای حمایت از حوزه نشر دارد، می‌تواند سازوکاری را مشخص کند که ناشران در این پلتفرم هم کتاب‌هایشان را عرضه کنند اما این عرضه به‌گونه‌ای باشد که ضرری متوجه ناشران نشود و تخفیف‌های نامتعارف باعث نشود که عده‌ای ضرر کنند و برخی دیگر سودهای میلیاردی را به جیب بزنند. طبیعتا هر امکانی که بتواند به چرخه فروش کتاب کمک کند، باید مورد حمایت قرار گیرد و کمک‌کننده باشد. اما در صورتی که نظارتی وجود داشته باشد.
محمدرضا جعفری، مدیر نشر نو نظارت را یک موضوع مهم می‌داند و می‌گوید: «متاسفانه هروقت پای نظارت به میان می‌آید، به بیراهه می‌رویم و نظارت به گونه دیگری از آب درمی‌آید. باید خود مردم آگاه شوند و سراغ این کتاب‌ها نروند. ما قدرتی نداریم و کاری نمی‌توانیم انجام دهیم. شاید هم نظارت کار را بدتر کند. اما فرهنگ‌سازی و آگاه کردن مردم به مرور زمان اتفاق می‌افتد و یک‌شبه انجام نمی‌شود. باید اطلاع‌رسانی شود، اینها باید افشا شوند و مردم هم با آزمون و خطا اشتباهاتی کنند و سراغ این سایت‌ها نروند. این آگاهی‌ها به مرور انجام می‌شود وگرنه یک‌شبه و با نظارت درست نمی‌شود. اما باز هم این موضوع چیزی از نقش دولت برای اینکه نظارت بر این موضوع داشته باشد، کم نمی‌کند.» معاونت فرهنگی وزارت ارشاد می‌تواند فرآیند مشارکتی‌ای را برای برگزاری این مدل نمایشگاه‌ها بچیند تا ناشران کنار هم بتوانند فعالیت کنند بدون اینکه ضرری ببینند.
سایت‌های فروش کتاب در همه دنیا وجود دارند و فعالیت می‌کنند اما برای فعالیت، یک پروتکل خاص وجود دارد، حتی برای سودی که از فروش کتاب هم می‌گیرند همه‌چیز مشخص شده است. خانه کتاب و ادبیات ایران به‌عنوان مجری برگزاری نمایشگاه در بعد فیزیکی و مجازی می‌تواند پروتکل مشخص برای این مدل نمایشگاه‌ها در بستر مجازی داشته باشد تا دیگر ناشران مورد سوءاستفاده قرار نگیرند و کتاب‌ها با درصدهای تخفیف بالا به فروش نرسند.