سعیده کریمی، خبرنگار:سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور امسال شعار هفته زمین پاک را «سرمایه‌گذاری در زمین، توسعه بازیافت و بهره‌وری سبز» اعلام کرد. بی‌شک شعار انتخاب شده در صورت تحقق و تبدیل شعار به عمل، می‌تواند گره‌هایی از معضلات محیط‌زیستی به‌ویژه در حوزه مدیریت پسماند باز کند ولی سوال اینجاست که در سال‌های اخیر به چند درصد از این دست شعارها که به مناسبت‌های مختلف جهانی و ملی اعلام شده جامه عمل پوشانده‌اند؟
اثرات تحقق سرمایه‌گذاری در زمین، توسعه بازیافت و بهره‌وری سبز
صحبت‌های مدیرکل روابط‌عمومی و امور رسانه سازمان حفاظت محیط‌زیست درخصوص اعلام سند آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی (مصوب دولت سیزدهم) به‌عنوان محور اقدامات هفته زمین پاک سال جاری، نشان می‌دهد که شعار امسال بیشتر حوزه‌های مدیریت پسماند را نشانه گرفته است.
سه شاخصی که در شعار امسال مورد توجه قرار گرفته، مدیریت پیش از تولید پسماند و پس از آن را مورد توجه قرار داده است. بخش سرمایه‌گذاری در زمین، که شاید سرمایه‌گذاری برای زمین مفهوم درست‌تری می‌توانست باشد، و مفهوم بهره‌وری سبز تقریبا به هم نزدیک هستند و به‌نظر می‌رسد نگاه کارشناسان بر این بوده که مخاطب اصلی در قسمت اول، بیشتر صنعت باشد ولی بخش دوم و سوم شعار می‌تواند وظایفی را برای مردم هم تعیین کند که بنا است این بحث نیز به همین قسمت مشترک بپردازد.
مفهوم بهره‌وری سبز از نگاه «سازمان بهره‌وری آسیا» که معرف این مفهوم در سال ۱۹۹۴ بوده است استراتژی انتخاب‌شده‌ای برای توسعه پایدار محیطی است که هدف اصلی آن افزایش بهره‌وری و توسعه اقتصادی اجتماعی است به‌نحوی که موجب حفاظت و ایمنی محیطی شود و بر استفاده از ابزارها و فناوری‌های سازگار با محیط‌زیست در تمام مراحل تولید، توزیع و مصرف با حداقل اثرات سوء محیط‌زیستی تاکید دارد.
قانون EPR چه زمانی در کشور پیاده می‌شود؟
از اصلی‌ترین اقدامات عملی در حوزه مدیریت پیش از تولید پسماند، که منطبق با بخش بهره‌وری سبز شعار است، اتخاذ و اجرای سیاست‌های امتداد مسئولیت تولید‌کننده یا همان EPR است، که در حال حاضر در اکثر کشورهای توسعه‌یافته پیاده‌سازی شده و از جمله برنامه‌های موفق در حوزه مدیریت بهینه پسماندها است. نبود سازوکار قانونی کارآمد و اجرایی برای تولیدکنندگان و واردکنندگان به‌منظور مسئولیت‌پذیری در برابر کالای تولید یا وارد‌شده و عدم الزام به بهره‌گیری از طراحی سازگار با محیط‌زیست و تعیین‌تکلیف نقطه انتهایی چرخه زندگی کالا و نبود مسئولیت قانونی در برابر پسماند تولیدی از جمله مشکلات اجرایی نشدن این سیاست است که به‌نظر می‌رسد 2 تا 8 اردیبهشت ماه 1402 بهترین زمان برای مطالبه‌گری از متولیان امر در این حوزه از دولت و مجلس گرفته تا وزارت صمت و سازمان حفاظت محیط‌زیست جهت اعلام زمان پیاده شدن قانون EPR در کشور است.
در قسمت میانی شعار امسال به توسعه بازیافت اشاره شده است؛ تیغ دو‌لبه‌ای که بحث در مورد آن بسیار زیاد است. از صحبت درخصوص مافیای زباله پایتخت، که متاسفانه در حال سرایت به کل کشور است، تا دغدغه‌های فعالان محیط‌زیست درخصوص ارجح نبودن گزینه بازیافت در چرخه مدیریت درست پسماندها.
توسعه بازیافت، وظایف مسئولان و مردم
استفاده مجدد (Reuse)، کاهش مصرف (Reducem) و بازیافت (Recycle) که به‌عنوان R3 بیش از نیم قرن است در جوامع مختلف مورد توجه است مفاهیمی هستند که بعد از کاهش منابع اولیه در سطح کره زمین مورد توجه قرار گرفته و در اکثر کشورهای دنیا برای استفاده بهتر از منابع در جهت کاهش تحمیل هزینه بر مردم و دولت‌ها اجرایی شدند؛ بازیافت یا همان Recycle به‌عنوان یکی از این سه مفهوم بنیادی برای حفظ محیط‌زیست با رویکرد استفاده بهتر از منابع، گزینه‌ای است که همه اتفاق نظر دارند ارجحیت آن کمتر از دو گزینه دیگر است به همین دلیل در این بخش نیز این سوال را در ذهن ایجاد می‌کند که چرا هیچ‌گاه گزینه‌های ارجح‌تر، به این میزان در کشور مورد توجه نیستند و آیا این موضوع به همان بحث مافیای زباله ارتباط دارد؟
به هرحال قطعا نمی‌توان منکر این موضوع شد که بازیافت یکی از مهم‌ترین راهکارها برای کاهش استفاده بی‌رویه از منابع و حفظ آنها است و نخستین گام موفقیت در این راهکار بی‌شک تفکیک درست پسماندها در مبداء است، درست همان جایی که نقش مردم پررنگ می‌شود؛ مردمی که در این فرآیند مالی پررنگ و لعاب بیشترین نقش و کمترین بهره را دارند و شهرداری‌ها به‌عنوان مدیران اجرایی حوزه پسماند، انتظار اصلی را از شهروندان برای مشارکت در این حوزه دارند در حالی‌که نه زیرساخت کافی جهت تفکیک برای شهروند فراهم است و نه قیمت‌هایی که برای خرید این‌گونه پسماندها در نظر گرفته شده، قیمت واقعی است.
باید به عرض آن دسته از مسئولانی که برای توجیه کم‌کاری خود در برنامه‌ریزی درست به‌منظور مشارکت مردم، وظیفه محیط‌زیستی و مسئولیت اجتماعی افراد را بهانه قرار داده و به‌عنوان پاسخ چرایی مشارکت مردم به آن استناد می‌کنند، برسانیم که پسماند ارزشمندی که شما به بخش خصوصی و پیمانکاران خود تقدیم می‌کنید و باعث به وجود آمدن مافیای زباله شده است، حاصل مصرف کالاهایی است که مردم بابت بسته‌بندی آن، که بخش اصلی پسماند خشک است، هزینه پرداخت کرده‌اند و متاسفانه به دلیل کم‌کاری تولیدکنندگان محصولات در عمل به وظایف خود در راستای EPR این هزینه کم هم نیست، پس بپذیرید صاحب اصلی سود این پسماند تولیدی خود مردم هستند که بایستی با بهترین قیمت از آنها خریداری شده و شما هم در راستای مسئولیت اجتماعی خود تنها هزینه‌های تامین زیرساخت جهت مدیریت با کمترین اثرات سوء را از مردم دریافت کنید و به چشم منبع درآمد به آن نگاه نکنید و اجازه بدهید مردم حداقل بخشی از هزینه‌ای که پرداخت کرده‌اند را به سبد زندگی خود برگردانند تا شاید بخشی از مشکلات اقتصادی آنان مرتفع شود. البته مردم نیز در این بین می‌توانند با رعایت الزامات خرید سبز، انتخاب کالاهای بادوام، انتخاب بسته‌بندی‌های با قابلیت استفاده مجدد یا بازیافت و تفکیک پسماندها و تحویل به اندک زیرساخت‌های فعلی موجود نقش بسزایی در تحقق شعار امسال و حفظ منابع برای آیندگان داشته باشند.
برای تحقق شعار امسال چه باید کرد؟
با توجه به مطالب ذکر‌شده می‌توان گفت اگر اراده‌ای برای عمل در روز و هفته زمین پاک وجود دارد و قرار نیست که این رویداد در حد همان شعار باقی بماند در راستای تحقق اقدام حداقلی بهتر است در طول این مدت، اعضای کارگروه ملی پسماند جلسه مشترکی با فراکسیون محیط‌زیست مجلس برگزار کنند و تصمیم قطعی، نه در حد صورت جلسه و توصیه، درخصوص سیاست‌های EPR گرفته و مقدمات اجرایی کردن آن را فراهم کنند. تعیین سازوکار مناسب برای حمایت از کسب‌وکارهای سبز موجود، با هدف ایجاد انگیزه در سایرین نیز به‌منظور سرمایه‌گذاری در این بخش از جمله اقداماتی است که بایستی مورد توجه قرار گیرد. شهرداری‌ها هم، به‌ویژه شهرداری کلانشهر تهران به‌عنوان پایتخت کشور بایستی فکری به حال زیرساخت‌های تفکیک پسماند در مبداء و تسهیل مشارکت شهروندان بکنند و آسیب‌شناسی جریان اقتصادی این حوزه را در اولویت کاری خود قرار دهند، البته بررسی ابعاد مختلف این بخش و فرآیند تفکیک پسماندها در مبداء در نوشتارهای بعدی به تفصیل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.