مجید کریمی گوغری، تحلیلگر پروژه‌های انرژی:رشد فناوری و تحولات تکنولوژیک نیاز کشورهای درحال توسعه به حامل‌های انرژی را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده است. از طرفی دوران سوخت‌های فسیلی رو به پایان بوده و تاثیرات زیست‌محیطی این نوع سوخت‌ها در افکار عمومی مورد توجه قرار گرفته است. از این رو ضرورت استفاده از منابع انرژی جدید اهمیت ویژه‌ای در بین دولت‌ها یافته است. انرژی‌های نو و تجدیدپذیری که می‌توانند به‌عنوان منابع انرژی مستمر، دوستدار محیط‌زیست و قابل دسترس و جایگزین ارزنده‌ای برای سوخت‌های فسیلی باشند. گذار انرژی فرآیند دائمی جایگزینی سوخت‌های فسیلی با منابع انرژی کم‌کربن است. به‌طور کلی‌تر، گذار انرژی یک تغییر ساختاری قابل توجه در یک سیستم عرضه و مصرف انرژی است. اگرچه ‌گذار انرژی، واژه تازه‌ای در ادبیات انرژی محسوب می‌شود اما این موضوع مربوط به زمان حال نبوده و همانند انقلاب صنعتی با جایگزینی موتور بخار با نیروی انسان و قدرت حیوان توسعه فعالیت‌های اقتصادی را تحت‌تاثیر خود قرار داده است. مهم‌ترین محرک‌های این‌ گذار در سیستم انرژی جهانی، تغییرات در عرضه و تقاضای انرژی، پویایی نوآوری و توسعه فناوری در سیستم انرژی و افزایش توجهات زیست‌محیطی در این حوزه است. این کار یک جاه‌طلبی بسیار بزرگی برای دولت‌ها و سیاستگذاران است و باید یاد‌آوری کرد تاکنون هیچ اقدام چشمگیری در حوزه تکنولوژی‌ها‌ و البته مرتبط با حوزه انرژی‌های پاک در این مقیاس در جهان انجام نشده است. این گسترد‌گی و یکپارچگی اقدامات مشترک در بین کشور‌های صاحب فناوری تاثیرات عمیقی بر اقتصاد کلان آنان دارد و از این‌رو تحلیل عمیق‌ اثرات این‌ گذار برای سیاستگذاران انرژی دنیا یکی از چالش‌های مهم است. از مهم‌ترین عوامل بروز اثرات مخرب، تسریع در اجرای اهداف خالص انتشار کربن صفر است. این موضوع می‌تواند اختلال «‌شوک عرضه نامطلوب» را در بازار ایجاد کند. چنین ‌گذاری اگر دقیق، با برنامه و حساب‌شده اجرا نشود بعید است که خوش‌خیم باشد و سیاستگذاران حوزه انرژی را با چالش‌های سخت مواجه نکند. این روزها تحولات سیاسی و تکنولوژیکی عرضه انرژی را دچار تغییر کرده است. به‌زودی انرژی کشورها به وسیله پورتفولیویی از منابع متنوع تامین می‌شود که در آن سبد، تجدیدپذیرها نقش کلیدی خواهد داشت. روندهای اخیر در رشد فناوری و کاهش هزینه‌های انرژی خورشیدی، باد، توسعه فناوری ذخیره‌سازی باتری تعادل انرژی جهانی را تغییر داده است. همچنین فناوری‌هایی نظیر شبکه‌های هوشمند و بلاک‌چین، مرزهای جدیدی را برای سیستم انرژی آینده با تغییر روابط بین مشتریان و تامین‌کنندگان باز خواهد کرد. آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر1(IRENA)که بر حمایت از همکاری‌های بین‌المللی گسترده‌ برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای جهان تمرکز دارد، در نخستین گزارش سالانه «دستورکار پیشرفت 2022» خود تاکید کرده است بدون همکاری بین‌المللی در حوزه فناوری، ‌گذار جهانی به خالص انتشار صفر می‌تواند ده‌ها سال به طول بینجامد. در چهارچوب این دستورکار، کشورهای متعهد به‌دنبال این هستند که فناوری‌های پاک و شیوه‌های پایدار را تا سال ۲۰۳۰ در پنج بخش برق، حمل‌ونقل جاده‌ای، فولاد، هیدروژن و کشاورزی مقرون‌به‌صرفه‌تر، در دسترس‌تر و جذاب‌تر کنند. دستورکار پیشرفت، اقدام‌های لازم را برای اجرای تعهد تاریخی توسعه فناوری پاک از سوی کشورهایی که دوسوم اقتصاد جهانی را در اختیار دارند، مشخص می‌کند و هدف آن همسویی اقدام‌های کشورها و هماهنگی سرمایه‌گذاری برای افزایش استقرار و کاهش هزینه‌های فناوری پاک در پنج بخش کلیدی یادشده است. این پنج‌ بخش حدود ۶۰ درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای جهان را تشکیل می‌دهند و می‌توانند بخش عمده کاهش انتشار مورد نیاز تا سال ۲۰۳۰ را برای دستیابی به اهداف موافقتنامه پاریس و مسیر محدود کردن گرمایش جهانی به حداکثر 1.5 درجه سانتی‌گراد تامین کنند. گزارش یادشده تاکید می‌کند که همکاری قوی‌تر بین کشورها، علاوه‌بر کاهش فوری انتشار گازهای گلخانه‌ای، ‌گذار سریع‌تر و ارزان‌تری را به همراه خواهد داشت و در عین حال فرصت‌های شغلی را افزایش می‌دهد. درحالی‌‌که تحقیقات جدید مورد اشاره در این گزارش نشان می‌دهد برخی از هزینه‌های فناوری ممکن است تا سال ۲۰۳۰ تا ۱۸ درصد کاهش یابد. همچنین برآوردهای آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر نشان می‌دهد‌ گذار انرژی در راستای محدود کردن افزایش دمای جهانی به 1.5 درجه سانتی‌گراد می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ نزدیک به ۸۵ میلیون شغل ایجاد کند که بسیار بیشتر از ۱۲ میلیون شغل ازدست ‌رفته در این مدت خواهد بود. بیش از 130 کشور هدفی برای انتشار خالص صفر (نفی کامل میزان گازهای گلخانه‌ای تولید‌شده توسط فعالیت‌های انسانی، که با کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و اجرای روش‌های جذب دی‌اکسید کربن از جو حاصل می‌شود) تا سال 2050 تعیین کرده یا در حال بررسی دستیابی به آن هستند. 10 کشور برتر روی هم 561 میلیارد دلار در‌ گذار انرژی سرمایه‌گذاری کردند که تقریبا سه‌چهارم کل جهان است. چین سرمایه‌گذاری کلی خود در‌ گذار انرژی را 60 درصد نسبت به سال قبل افزایش داد و موقعیت خود را به‌عنوان یک رهبر جهانی تثبیت کرد. ظرفیت بادی و خورشیدی این کشور در سال 2021 به میزان 19 درصد افزایش یافت و حمل‌ونقل برقی نیز بخش بزرگی از سرمایه‌گذاری را به خود اختصاص داد. در رده دوم، ایالات متحده در سال گذشته 114 میلیارد دلار در انرژی پاک سرمایه‌گذاری کرد که 17 درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است. چند کشور اروپایی نیز در فهرست 10 کشور برتر قرار گرفتند که آلمان، بریتانیا و فرانسه کشور‌های برتر بودند. در مجموع، کشورهای اروپایی 219 میلیارد دلار در‌ گذار انرژی سرمایه‌گذاری کردند. جدول زیر براساس داده‌های بلومبرگ، ده کشور برتر را با سرمایه‌گذاری انرژی کم کربن در سال 2021 نشان می‌دهد. اگرچه این سطح از سرمایه‌گذاری هنوز به اجرا نرسیده است اما به‌طور قابل‌قبولی در حال افزایش است. در سال 2021، جهان 755 میلیارد دلار برای استقرار فناوری‌های انرژی کم‌کربن هزینه کرد که 27 درصد نسبت به سال قبل افزایش داشت. در جدول زیر و با استفاده از داده‌های بلومبرگ2  خلاصه سرمایه‌گذاری در انتقال انرژی براساس بخش‌های متنوع تهیه شده است در حالی که 10 کشور برتر یک نمای کلی از محل سرمایه‌گذاری ارائه می‌دهند، تحلیل زیر بیشترین هجوم سرمایه را به خوبی نمایش می‌دهد. 

 جایگاه و امتیاز ایران در منطقه
در میان کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، در سال 2021، عملکرد ایران علی‌رغم صعود 2 پله‌ای نسبت به سال قبل، رتبه 99 را به خود اختصاص داده که در میان 14 کشور مورد بررسی این منطقه، در رده دهم قرار گرفته که نشان‌دهنده عملکرد ضعیف آن نسبت به سایر کشورهای منطقه است. جایگاه ۹۹ ایران در حالی به ثبت رسیده که در این رتبه‌بندی قطر رتبه ۵۳، امارات ‌جایگاه ۶۴ و عربستان رده ۸۱ را به خود اختصاص داده‌اند. لبنان نیز با رتبه 112 ضعیف‌ترین عملکرد را در بین کشورهای منطقه داشته است.3  به‌هر‌حال ایران با داشتن ذخایر غنی انرژی‌های فسیلی در آینده شاهد تغییراتی در صنعت انرژی به واسطه تغییر اقلیم خواهد بود؛ افزایش سطح آب دریا‌ها، گرمای بی‌سابقه، شرایط محیطی ناپایدار، توافقات و تصمیمات مهم بین‌المللی، فعالیت شرکت‌های نفت و گاز را پرهزینه‌تر و دشوارتر خواهد کرد و همه اینها در حالی است که سیاستگذاران انرژی ایران برای دوران‌ گذار هیچ برنامه و چشم‌انداز روشنی را در حکمرانی انرژی ترسیم نکرده‌اند. نقش فناوری در دوران گذار نیز قابل تامل است. در‌گذار پیش رو صادرکنندگان سنتی نفت و گاز، جای خود را به صادرکنندگان تجهیزات و فناوری‌های انرژی پاک، نظیر تجدیدپذیرها خواهند داد. از آنجا که بخش عمده‌ای از مناسبات اقتصادی و حتی سیاسی ایران براساس صادرات منابع فسیلی قرار گرفته است. یقینا حرکت سریع جهان برای‌گذار از سوخت‌های فسیلی باعث کاهش درآمد‌های نفت و گاز شده و گریبان اقتصاد رنجور متکی به انرژی را بیشتر خواهد گرفت و کاهش نفوذ ایران در مناسبات تجاری و سیاسی منطقه را به دنبال خواهد داشت و این موضوع باز هم سهم ایران را از تجارت بین‌المللی کوچک‌تر خواهد کرد. همچنین کاهش یارانه‌های سوخت‌های فسیلی، دسترسی بهتر به انرژی و کیفیت عرضه انرژی، به کشور ما این امکان را می‌دهد که شرایط بهتری را در زمینه امنیت و دسترسی به انرژی‌های جدید و همچنین توسعه و رشد اقتصادی کسب کنیم.  باید بپذیریم از نظر اقتصادی بدون حل مشکلات سیاست خارجی و بدون همکاری با نهاد‌های بین‌المللی برای مقابله با چالش‌های تغییرات اقلیم نظیر توافقنامه پاریس نمی‌توان از مانع بلند ‌گذار انرژی به راحتی عبور کرد. تا دیر نشده ضروری است که همکاری با نهاد‌های بین‌المللی در زمینه تغییر اقلیم در دستور کار قرار گیرد و بازنگری در دیپلماسی زیست‌محیطی و سیاست‌های توسعه‌ای، ایجاد بازار انرژی و اعتماد به نخبگان و پژوهشگران می‌تواند در ادامه این اقدامات، آمادگی‌ گذار را برای ایران مطمئن‌تر سازد.  نمی‌توان کتمان کرد رخنمون تهدیدات دوران ‌گذار به وضوح قابل رویت است. شرایط سیاسی و تحریم‌های بین‌المللی تنزل جایگاه و نقش‌آفرینی کشور را در حوزه انرژی طی سال‌ها در اقتصاد بین‌المللی، به‌دنبال داشته است. امنیت انرژی کشور به دلیل اتکای بیش از اندازه به گاز در بخش مصرف داخلی، عدم توجه به سبد انرژی کشور و بی‌توجهی به موضوعات زیست‌محیطی به خطر خواهد افتاد. قوانین سختگیرانه در استفاده از سوخت‌های فسیلی در آینده‌ای نه‌چندان دور، صادرات جهانی کشور را متاثر می‌کند. اگر‌چه براساس شواهد گذشته سیاستگذاران و برنامه‌ریزان کشور در حوزه انرژی، همچنان به جای رویکرد یکپارچه حاکمیتی و سیستمی به برنامه‌های واکنشی در زمان وقوع‌ گذار انرژی دل خوش دارند. 

پی‌نوشت‌ها
1. International renewable energy agency
2. Bloomberg
3. Tehran chamber of commerce, mines report