افزایش جمعیت سالمندان ایران به بیش از 10 درصد و نیاز بیشتر آنها به پزشک از یک‌سو و سرانه پایین پزشک در کشور نسبت به جمعیت و میانگین سنی پزشکان از سوی دیگر، بحران سالمندی و پزشکی را به همدیگر پیوند داده است. آینده ایران، هم در حوزه سالمندی و هم در زمینه کمبود پزشک متخصص و فوق‌تخصص، نگران‌کننده است. یکی از مهم‌ترین راهکارهای آن در حوزه سلامت، افزایش ظرفیت پذیرش در رشته‌های مختلف دستیاری پزشکی، البته با افزایش زیرساخت‌ها و امکانات است؛ چراکه ماجرای افزایش ظرفیت پزشکی اجتناب‌ناپذیر است و مدت‌هاست که مطالبات و تصمیماتی هم در این‌باره صورت گرفته اما موازی با اینها مطالبه اصلی و مهم دیگری که وجود دارد امکانات و زیرساخت‌هایی است که این مساله را عملیاتی می‌کند.
از آمار سالمندان تا پزشکان
در حال حاضر از جمعیت حدود 85 میلیون‌نفری ایران، طبق گزارش مرکز آمار ایران، حدود 10.4 درصد بالای 60 سال و در سن سالمندی و نزدیک به آن قرار دارند که با روند موجود، جمعیت بالای 60 سال کشور در 1430 به حدود 26 درصد (یک‌چهارم) و جمعیت بالای 65 سال به حدود 19 درصد (یک‌پنجم) می‌رسد. براین‌اساس، حدود 9 میلیون نفر در سن بالای 60 سال قرار دارند.
از سوی دیگر، سرانه «پزشک» در ایران، با وجود آمارهای متناقض و متفاوت، حدود 13 پزشک به‌ازای هر 10 هزار نفر برآورد شده و آمار «پزشک متخصص»، براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، 5.9 نفر به‌ازای هر 10 هزار نفر ذکر شده است. براین‌اساس، بیش از 40 هزار پزشک متخصص در کشور داریم که نه‌تنها یک‌ششم کشورهای اروپایی است، بلکه حتی نسبت به کشورهای منطقه و جمهوری‌های آسیای میانه نیز آمار بسیار پایینی است.
کمبود پزشک متخصص و گسترش جمعیت سالمندان که نسبت به قشر جوان، نیاز خاص‌تر و مراجعه بیشتر به پزشک دارند، در سال‌های آینده، شرایط پیچیده‌تری برای جامعه، خصوصا این قشر ایجاد می‌کند.
پزشکان بازنشسته: 40 درصد تا 20 سال آینده
علاوه‌بر رشد جمعیت سالمند ایران طی دهه‌های گذشته تاکنون و پیش‌بینی آن در سال‌های 1425 تا 1430 به حدود 20 درصد جمعیت کشور، پزشکان نیز از این قاعده مستثنی نیستند و بالارفتن سن آنها و بازنشستگی‌شان، شرایط کشور را در حوزه سلامت بغرنج‌تر خواهد کرد.
طبق آمار سازمان نظام‌پزشکی، درباره میانگین سنی پزشکان، بیشتر آنها در سن میانسالی قرار دارند و تا 20 سال آینده، به جرگه بازنشستگان خواهند پیوست. براین‌اساس، بیشتر پزشکان در بازه سنی 45 تا 60 سال هستند. این آمار، تقریبا 40 درصد پزشکان را شامل می‌شود که اتفاقا بخش عمده‌ای از آنها، پزشک متخصص و فوق‌تخصص هستند.
کمبود پزشک و آمار 21 درصدی سالمندان پرخطر
هرچند متقاضیان بسیاری طی سال‌های گذشته تاکنون، با شرکت در آزمون دستیاری، درخواست پذیرش در رشته‌های تخصصی پزشکی را داشته‌اند، اما ظرفیت پایین پذیرش در این رشته‌ها و ثبات یا افزایش ناچیز پذیرش در برخی رشته‌ها، به‌سلامت سالمندان که نیازمند دسترسی بیشتر به پزشکان هستند، آسیب وارد کرده است. این معضل درخصوص پزشکان متخصص و کمبود آنها بیشتر به چشم می‌خورد. ضرورت افزایش پزشکان متخصص و فوق‌تخصص، با آگاهی از درصد حضور سالمندان در گروه‌های «بسیار پرخطر» و «پرخطر»، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
طبق اظهارات محمدرضا صایینی، مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس در خردادماه سال گذشته، حدود ۵ درصد سالمندان، یعنی بیش از ۳۵۰ هزار نفر در «گروه بسیار پرخطر» هستند. این سالمندان دارای بیماری‌های صعب‌العلاج مانند سرطان، دیالیز، دمانس، نارسایی کبدی، ایدز یا همزمان دارای ناتوانی حرکتی و هم ابتلایی هستند. بر همین اساس، حدود ۲۱ درصد سالمندان، یعنی بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفر نیز در «گروه پرخطر» قرار دارند. این آمار، بیانگر لزوم مراقبت ویژه از سالمندان بسیار پرخطر و پرخطر و نیز ضرورت دسترسی مستمر به پزشکان متخصص و فوق‌تخصص است.
سرانه طب سالمندی: تقریبا صفر!
نکته قابل توجه دیگر درخصوص بحران سالمندی و پزشکی در ایران، موضوع طب سالمندی یا وجود پزشکِ سالمندان است. طب سالمندی، یک رشته تخصصی بالینی پزشکی است که نیروی متخصص و آموزش‌دیده در عرصه‌‌های پزشکی، اجتماعی و روانشناسی در حوزه سالمندان تربیت می‌کند. رشته طب سالمندی از سال ۱۳۹۱ توسط دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تاسیس شد و دانشگاه علوم پزشکی ایران نیز از سال ۱۳۹۲، پذیرش محدود دستیاران تخصصی این حوزه را مدنظر قرارداد. براین‌اساس، سالمندان پس از مراجعه به پزشک با تخصص طب سالمندی، از نظر ابتلا به تمام بیماری‌های احتمالی معاینه می‌شوند و ضمن بررسی بیماری‌های زمینه‌ای و داروهای مصرفی، مراحل درمان بیماری‌ها را شروع می‌کنند تا پس از درمان، با فراغ‌بال بیشتر در فضای جامعه و خانواده حضور یابند.
بااین‌حال، طبق اظهارات یدالله ابوالفتحی ممتاز، عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات سالمندی، آمار پزشکان متخصص طب سالمندی در کشور، فقط ۲۳ نفر است و پذیرش دانشجوی این تخصص، نیز متوقف شده است! ضمن اینکه در برخی مناطق اصلا متخصص طب سالمندی وجود ندارد. این آمار تأسف‌برانگیز و صفرشدن ظرفیت پذیرش این رشته از سال 1397 تاکنون، در حالی است که متخصص این حوزه با ویزیت همه‌جانبه سالمندان، مراجعه آنها به متخصصان مختلف را مرتفع می‌کند.
ازاین‌رو، بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران، طی سال‌های اخیر، بر ضرورت احیای طب سالمندی در کشور تاکید کردند تا جایی که جلیل کوهپایه‌زاده، دبیر شورای گسترش دانشگاه‌های علوم پزشکی وزارت بهداشت، آبان‌ماه 1400، از تصمیم وزارت بهداشت برای احیای این رشته خبر داد. به گفته وی، پاسخگویی به نیاز طب سالمندی، یک موضوع بین‌المللی و با توجه به افزایش میانگین سن مردم ایران در کشور ضروری است. بااین‌حال و با وجود ضرورت‌های ملموس و وعده‌های مسئولان وزارت بهداشت در حوزه احیای رشته طب سالمندی، هنوز اتفاقی در این حوزه رخ نداده است.
بحران سالمندی و پزشکی: از زنگ خطر تا هشدار بی‌اثر!
در همین زمینه، اعتراضات متعددی به‌طور کلان، درباره ظرفیت پذیرش رشته‌های مختلف پزشکی متناسب با نیاز جامعه طی سال‌های اخیر صورت گرفته که به‌خاطر انحصار وزارت بهداشت، خصوصا معاونت آموزشی این وزارتخانه و مقاومت پزشکان در برخی نهادهای صنفی، نتیجه مطلوب به همراه نداشته و اتفاقا موجب افزایش سفر از مناطق محروم به کلانشهرها، خصوصا از سوی سالمندان برای درمان به وسیله پزشک متخصص و تبعات اقتصادی و اجتماعی آن شده است.
میانگین سنی بالای پزشکان و بازنشستگی آنها در آینده و نیز بی‌توجهی به طب سالمندی و خاموشی چراغ آن در بین رشته‌های پزشکی، در کنار سرانه پایین پزشک متخصص در ایران مدت‌هاست زنگ خطر را به صدا درآورده است. با توجه به افزایش ظرفیت پذیرش پزشکی و دندانپزشکی عمومی در دولت سیزدهم، انتظار می‌رود وزارت بهداشت که خود از متولیان مساله جمعیت است، جمعیت 9 میلیونی سالمندان و نیز خانواده‌های آنها و سایر مردمِ نیازمند به دسترسی مناسب به پزشکان متخصص را نیز مدنظر قرار دهد و در ادامه روند اصلاحات نظام سلامت کشور با افزایش ظرفیت پذیرش آزمون دستیاری پزشکی زمینه توسعه و بهبود کمی و کیفی خدمات درمانی را فراهم کند.