محمدسعید عبداللهی، دانشجوی دکتری فلسفه اخلاق :«و او به شیوه باران/ پر از طراوت تکرار بود »
سهراب سپهری
هراکلیتوس، یکی از دانایان پیشاسقراطی بر این باور بود که در یک رودخانه دوبار نمی‌توان پا نهاد. به این معنا که وقتی برای بار دوم در همان رودخانه قدم می‌نهی، گرچه همان رود است اما با آب دیگری و حال دیگری. از سویی، ما آشکارا درمی‌یابیم که تکرار، بن‌مایه زندگی بشر است. ظاهر زندگی ما پر از تکرارهای مختلف است. دم و بازدم ما تکراری است، خوردن و خفتن ما پر از تکرار است.
میرچا الیاده دین‌پژوه برجسته پیرامون تمایل انسان به انجام اعمال و رفتار تکراری بر این باور است که مردم این کارها (کارهایی که از روی قصد و غرض انجام می‌شوند و نه حرکات غیرارادی محض) را تکرار می‌کنند به این دلیل که که در آغاز و در آن روزگاران ایزدان، نیاکان آنها را تقدیس کرده‌اند. انسان بدوی درمجمـوع رفتار آگاهانه خودکاری را سراغ ندارد که پیشتر توسط کسی دیگر، موجودی دیگر که برتر از انسان بوده آزموده نشده باشد. آنچه او اینک انجـام می‌دهـد، پیشتر انجام داده‌اند. سراسر زندگی او تکرار وقفه‌ناپذیر اعمالی است که دیگران آغاز کرده‌اند. اعمـال آدمی نیز فقط به میزانی که کرداری آغازین را تکرار می‌کند، از اعتبار و واقعیت برخوردار می‌شوند. همچنین، هگل نیز با قطع بسیاری ادعـا می‌کند که امور در این دنیا همواره خود را تکرار می‌کنند. در زیر آسمان هـیچ چیز تازه‌ای وجود ندارد.1 شفیعی کدکنی نیز درباره تکرار در موسیقی شعر به زیبایی به این نکته اشاره می‌کند که بنیاد جهان و حیات انسان همواره بر تنوع و تکرار است. از تپش قلب و ضربان نبض تا شـدآیند روز و شب و توالی فصول و در نسبت خاصی از ایـن تنـوع تکرارهاست که موسیقی خویش را باز می‌یابد. یعنی نظام افضل به تعبیر نویسندگان رسایل اخوان الصفا.2 حال، با این همه تکرار چه کنیم؟ آیا این تکرار‌ها ملال را در پی دارد یا در آنها لطفی وجود دارد و باید ژرف‌اندیشانه به آنها توجه نمود؟
پاره‌ای از منتقدان ظاهراندیش در باب دین، خرده می‌گیرند که نماز و روزه و اعمال دینی پر از تکرار چه سودی به حال دینداران دارد و چگونه آنان را به حال و هوایی نو و تازه رهنمایی می‌کند؟ چنین منتقدانی بر عبث می‌پایند و از ظن خود یار حالات و آنات دینداران شده‌اند. باری، کسی که دل در گرو معشوق حقیقی دارد، نیک می‌داند که هیچ دو نمازی شبیه یکدیگر نیست. هیچ دو یاالله گفتی یک حال و هوا ندارد، هیچ ذکر و ثنایی نیست که تکرارش یکسان باشد کما اینکه هیچ‌کدام از دو کار ما انسان شبیه به هم نیست. برای نمونه ماه مبارک رمضان دربردارنده ادعیه مختلفی است که تکرار آن هر روزه برای شخص روزه‌دار لطف و حالی تازه و نو دارد و در خلال هرکدام از این دعا‌ها و مناجات‌های پر از رمز و راز به نتایج و تصمیم‌های متفاوت رهنمون می‌شود. تنها کسی که گام در راه عاشقی گذاشته و توجه به معشوق دارد می‌داند که از دل این تکرار‌ها چه صدف‌های ارزشمند و دیریابی می‌توان صید کرد. باری، اصلا مگر در پیشگاه معشوق تکرار معنا دارد؟ عاشق به دنبال هر فرصتی است که به تکرار با معشوق سخن کند، حتی تلاش می‌کند سخن را به درازا بکشاند و بیشترین بهره را از همسخنی با یار برد.
قرآن کریم که این روزها مومنان بیشترین انس و الفت را با آن دارند، سرشار از تکرارهای معنادار و باطراوت است. افزون بر این، تکرار در فرهنگ عرب کاربرد گسترده دارد و با اهداف و اغراض متنوع به کار می‌رود. قرآن در توضیح و تبیین بیشتر مقاصد گسترده خود مطابق با اسلوب عرب از این ویژگی بهره زیادی می‌برد. همچنین اعجاز قرآن موجب شده تا تکرارهای آن نیز جلوه‌ای از اعجاز باشد و شیرینی‌ای دوچندان به آن بخشد. قرآن پژوهان در تبیین حکمت این گونه تکرار‌ها، کوشش‌های بسیاری کرده‌اند و به کمک نکته‌های مهم و کوتاه قرآن و ژرفکاوی در آیات و آگاهی از قواعد و اسلوب‌های بلاغی زبان قرآن توانسته‌اند به پاره‌ای از رازهای نهفته در آن دست یابند. حکمت‌های بیان شده گاه ویژه الفاظ و عبارات و گاه مختص معانی و مفاهیم و گاه نیز مشترک میان آن دو‌اند.3 از سویی، برخی در تحلیل موضوع تکرار در قرآن، بر این باورند که با وجود تکـرار ظـاهری در الفـاظ و آیات، به هیچ‌رو تکراری در قرآن وجود ندارد، زیرا هر یک از آیات مکرر دارای مفهومی جداگانه و جدید است. افزون براین تکرار در آیات را مانند نوشیدن روزانه و مکـرر آب، مایـه حیـات دانسـته‌اند. آیات الهی و کلام وحی نیز به مثابه آب، موجبِ تداوم حیات طیبه و حقیقـی انسـان است.4 همچنین از برخی حکمت‌های تکرار در قرآن می‌توان به موراد زیر اشاره کرد: تذکر و یادآوری، پندپذیری و عبرت‌گیری و آگاهسازی، تاکید، تقریر، تعظیم و تهویل، وعید و تهدید، تعدد متعلق، مقبولیت کلام، دفع توهم در عبارت، فهم ابعاد مختلف موضوع، تعجب، مدح، مبالغه در مذمت و...
باری، تکرار‌هایی که پشتوانه متافیزیکی و معنوی دارند نه‌تنها مایه درجا زدن و ایستایی نیست که خود وسیله‌ای برای نشاط، تحرک و پویایی افراد دیندار است. چه بسا که در خلال یکی از همین تکرار‌ها شخص تصمیمی جریان‌ساز برای زندگی خود گرفته و تحولی مهم به ارمغان آید.
پی نوشت‌ها
1. الیاده، میرچاه( 1384) اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمه بهمن سرکاراتی، تهران، نشر طهوری
2. شفیعی کدکنی، محمد رضا (1368) موسیقی شعر، تهران، نشر آگاه
3. برای مطالعه بیشتر در باب اهمیت و نقش تکرار در قرآن نگاه کنید به:
اسرار التکرار فی القرآن، محمود بن حمزه الکرمانی (م. ۵۰۵ ق. )، به کوشش عبدالقادر احمد، دارالفضیله.
اسرار التکرار فی لغه القرآن، محمود السید الشیخون، قاهره، مکتبه الکیات الازهریه، ۱۴۰۳ ق.
اضواء علی متشابهات القرآن، خلیل یاسین، بیروت، مکتبه الهلال، ۱۹۸۰ م.
تجزیه و تحلیل علت تکرار الفاظ و مفاهیم قرآن، پریچه ساروی، قم، عرش اندیشه، ۱۳۸۴ ش.
التکرار، حسین نصاره، قاهره، مکتبه الخانجی، ۱۴۲۳ ق.
4. مکارم‌شیرازی، ناصر؛ (1365ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ص 115