فاطمه طاری بخش، خبرنگار:16 ماه پیش معاونت جدیدی در بدنه وزارت علوم شکل گرفت تا سر و سامانی به وضعیت حوزه فناوری و نوآوری دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی ببخشد. هرچند در ابتدا شروع فعالیت این معاونت نقد و نظرات مختلفی درخصوص پیدایش این مجموعه مطرح شد اما علی خیرالدین در حدود یک سال و 5 ماه تلاش کرد تا در وهله نخست وضعیت بنای این معاونت جدیدالتاسیس را مستحکم کند و در کنار آن با ارائه چند طرح وضعیت فناوری در مجموعه آموزش عالی را بهبود ببخشد. او این هفته پس از گمانه‌زنی‌های مختلفی که در ماه‌های گذشته درخصوص استعفایش وجود دارد اداره معاونت را به فرد جدیدی واگذار کرد تا از این پس امید رضایی‌فر مسئولیت ادامه این مسیر را برعهده گیرد. «فرهیختگان» در شماره امروز خود مروری بر مهم‌ترین اقدمات معاونت فناوری در 16 ماه گذشته داشته و در گفت‌وگو با سیدفرهنگ فصیحی رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه امیرکبیر و جلال شیری معاون پژوهشی دانشگاه تبریز ضمن بررسی اوضاع فعلی این معاونت، پیشنهاداتی به معاون جدید وزیر علوم ارائه کرده که در ادامه می‌خوانید.
عملکرد معاونت فناوری و نوآوری در 16 ماه نخست فعالیت
علی خیرالدین، استاد مهندسی سازه در دانشکده مهندسی عمران دانشگاه سمنان که از ابتدای شروع به کار وزیر به‌عنوان مشاور در کنار او بود. او ششم مهرماه به‌عنوان مشاور در امور علمی، تحقیقاتی و فناوری ماموریت گرفت تا زمینه‌های ایجاد معاونت فناوری و نوآوری را فراهم کند. کمتر از دو ماه بعد، او به‌عنوان معاون وزیر در همان معاونت معرفی شد.
یکی از اولین اقدامات خیرالدین در کسوت معاون وزیر، راه‌اندازی سامانه نان یا نظام ایده‌ها و نیازها در اردیبهشت‌ماه سال گذشته بود. این سامانه ارتباط مستقیمی بین نیازهای جامعه، صنایع و ارگان‌ها با پژوهشگران و شرکت‌های دانش‌بنیان و پارک‌های علم و فناوری برقرار می‌کند تا از نیازها و ایده‌های یکدیگر بهره ببرند.
طرح تانا یکی دیگر از اقدامات او به شمار می‌رود. در طرح تانا یا توسعه اکوسیستم نوآوری استان‌ها، پارک‌های علم و فناوری توانایی‌ها و ظرفیت‌های هر استان را بررسی می‌کند و نشست‌های تخصصی را برای حل مشکلات و تقویت توانایی‌های برگزار می‌کنند.
یکی از اقدامات معاونت فناوری و نوآوری تدوین «آیین‌نامه حمایت از تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین در حوزه علوم، تحقیقات و فناوری» است که شهریورماه سال گذشته به تصویب هیات وزیران رسید. تدوین سند نظام ملی نوآوری در حوزه آموزش عالی هم از جمله دیگر اقدامات کلان این مجموعه در دوران فعالیت خیرالدین است که روز گذشته در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور ارائه شد. راه‌اندازی پارک‌های دارویی و سلامت، ایجاد اندیشکده بانوان و تحکیم خانواده از دیگر اقداماتی است که طی 1سال و 6ماه گذشته در این معاونت صورت گرفته است.
علی خیرالدین در دوران معاونت خود توانست طرح دستیار فناوری را اجرایی کند که طبق آمار منتشرشده حدود 2 هزار و 150 دانشجو در سال 1401 در قالب این طرح پذیرش شدند.
هرچند در مجموع عملکرد حوزه فناوری وزارت علوم در طول ماه‌های اخیر را می‌توان مثبت و رو به جلو عنوان کرد اما در مقیاس بزرگ‌تر و با درنظر گرفتن پتانسیل‌های علمی و تجهیزاتی دانشگاه‌ها راه طولانی برای بالفعل شدن توان آنها مقابل وزارت علوم قرار دارد. راهی که می‌تواند نجات‌بخش آموزش عالی از فضای فعلی و یکی از دریچه‌های تحول آن باشد.
معاون پژوهشی دانشگاه تبریز:
نباید وزن دانشگاه‌ها در حوزه فناوری و نوآوری ناچیز باشد
جلال شیری، معاون پژوهشی دانشگاه تبریز درباره تاثیر معاونت فناوری بر تسهیل فضای فناوری و نوآوری در آموزش عالی گفت: «تاسیس معاونت فناوری یکی از ابتکارات وزیر علوم بود که جای خالی آن در نظام آموزش عالی حس می‌شد و با تاسیس این معاونت، بخش فناوری و نوآوری که به شرکت‌های نوپا و فعالیت‌های فناورانه مربوط می‌شود، جایگاه و ساختار و خاستگاه مشخصی در بدنه وزارت علوم پیدا کردند. فعالان حوزه فناوری از نظر ماهیتی و جایگاهی ضرورت وجود چنین معاونتی را احساس می‌کردند. در این 15 ماه شاهد فراز و فرودهای زیادی بودیم اما طبیعتا با توجه به اینکه این معاونت، معاونت نوپایی بود اما همکاران وزارت علوم به‌خوبی توانستند این فرودها را مدیریت کنند. آغاز کار معاونت نوآوری و فناوری وزارت عتف مصادف با نام‌گذاری سال 1401 به‌عنوان تولید دانش‌بنیان و اشتغال آفرین بود. این نام‌گذاری مقداری نقش و در عین حال وظایف معاونت را سنگین‌تر کرد. ما شاهد توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان بسیاری بودیم. طرح‌های موفقی مثل طرح دستیار فناوری را در این حوزه داشتیم.»
تخصیص بودجه از چالش‌های مهم معاونت فناوری بود
شیری در ادامه درباره چالش‌های این معاونت از ابتدای تاسیس توضیح داد: «به این دلیل که ما درون بدنه معاونت هستیم شاید به‌صورت واقعی نتوانیم ارزیابی درستی داشته باشیم. اما چالش‌هایی که معاون وزیر و مدیران حوزه فناوری با آن درگیر بودند شامل این موارد می‌شود؛ یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، چالش نوپا بودن این معاونت در وزارت علوم بود. تخصیص بودجه‌ها نیز از چالش‌های مهم معاونت فناوری بود. اینکه این چالش‌ها تا چه حد متوجه معاون یا شخص دیگری بود باید با دقت بیشتری بررسی شود. یکی از مهم‌ترین نکات مثبتی که در این سال‌ها وجود داشت، راه‌اندازی نظام ایده‌ها و نیازها بود که توانست چندین ایده و نیاز دستگاه‌های دولتی را جمع‌بندی کند و در اختیار فعالان بخش دانشگاه و صنعت قرار دهد.»
معاون پژوهشی دانشگاه تبریز در باره عملکرد معاونت فناوری بیان کرد: «نقاط مثبت بسیاری در مدیریت و تشکیل این معاونت وجود داشت. یکی از نکاتی که بعد از این باید بیش از پیش روی آن تمرکز کرد و کار انجام داد، این است که وزن دانشگاه‌ها در حوزه فناوری و نوآوری ناچیز نباشد. اگر بخواهم به دکتر رضایی‌فر که به‌عنوان سرپرست معاونت منصوب شده است، نظر کارشناسی به‌عنوان فردی که در بدنه دانشگاه با این موضوع درگیر هست بدهم، باید بگویم که یکی از نقاطی که باید آن را تقویت کرد و جا دارد که روی آن تمرکز کنیم، این است که نقش دانشگاه‌ها پررنگ‌تر شود. متاسفانه بعضا فعالیت‌های دانشگاهی و فعالان نظام نوآوری دانشگاهی زیر سایه فعالیت پارک‌های علم و فناوری قرار گرفتند. این موضوعی است که ممکن است در درازمدت تعامل بین این دو را دچار مشکل و اثرات جبران‌ناپذیر کند. بنابراین لازم است که دانشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری به‌عنوان دو نهاد فناوری مهم کشور در تعامل با یکدیگر باشند و قطعا معاونت فناوری و نوآوری وزارت علوم در ایجاد این تعامل، کاهش و پرهیز از رقابت‌های منفی بسیار اثرگذار است.»
ناحیه‌های نوآوری دانشگاه‌ها حمایت شوند
او در پایان پیشنهاداتی را به معاون جدید معاونت فناوری داد و افزود: «یکی از پیشنهادات من این است که در دانشگاه و استان‌هایی که ارتباطات بین‌المللی خوبی وجود دارد مانند استان‌های مرزی، فعالیت‌های پررنگ‌تری انجام شود. درواقع حمایت از پردیس‌ها و پارک‌های مستقل دانشگاهی پررنگ‌تر شود. بحث دستیار فناوری با توجه به اینکه طرح موفقی بوده است، ادامه پیدا کند. دانشگاه‌ها نیز با توجه به اینکه دانشجویانی که در طرح شرکت می‌کنند مربوط به دانشگاه هستند، باید امتیازاتی داشته باشند تا به این طرح بیشتر توجه کنند. مراکز نوآوری درون دانشگاهی یعنی ناحیه‌های نوآوری دانشگاه‌ها نیز حمایت شوند. کما اینکه ما در دانشگاه تبریز نیز ناحیه داخلی نوآوری ایجاد کردیم و در دانشکده‌ها بحث مراکز نوآوری را پیش می‌بریم و احداث می‌کنیم. باید از این مورد نیز حمایت ویژه‌ای صورت بگیرد. از شتاب‌دهنده‌های دانشگاهی حمایت شود و توسط معاونت فناوری و وزارت عتف به آنها اهمیت داده شود. با توجه به جایگاهی که در وزارت عتف وجود دارد این معاونت تلاش خودش را برای پررنگ کردن فعالیت‌های نوآورانه و فناورانه در بحث ارتقای اساتید و اعضای هیات‌علمی داشته باشد.
برای پارک‌های علم و فناوری تعریف مساله کنید
سیدفرهنگ فصیحی، رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه امیرکبیر درباره عملکرد معاونت فناوری از ابتدا تا به امروز بیان کرد: «این موضوع که وزارت علوم تصمیم گرفت تا معاونت فناوری را مستقل کند و برای دوره‌ای تمرکزی بر روی حوزه فناوری و نوآوری داشته باشد، اقدام مثبتی بود. در وزارت آموزش عالی به‌صورت سنتی کارکردهای آموزش عالی و پس از آن نیز پژوهش و تحقیقات پررنگ‌تر هستند. حوزه پارک‌ها و مراکز رشد و صندوق توسعه و فناوری در کنار پژوهش بوده و به‌صورت طبیعی توجه تاریخی و سنتی پررنگ‌تری به حوزه تحقیقات و پژوهش می‌شد. اما در این یک سال با تاسیس معاونت جدید توجه خاصی به حوزه فناوری شد و پارک‌ها یک متولی پیدا کردند، به بحث‌های توسعه فناوری و ادبیات مربوط به توسعه فناوری و اکوسیستم فناوری کشور در وزارت علوم با اینکه پیش از این نیز وجود داشت، به‌صورت تخصصی پرداخته شد. مباحثی مانند پیگیری بودجه و اعتبارات و برنامه‌های مختلف در حوزه فناوری جدی‌تر شد. از نظر من در کل اقدام موثری بوده و شاید لازم باشد مدتی نیز به این دلیل که مرز بین پژوهش و فناوری قابل تفکیک نیست ادامه پیدا کند.»
فصیحی در ادامه با تاکید بر اینکه از لحاظ زنجیره ارزش بحث پژوهش و فناوری و نوآوری در طول هم قرار دارند، گفت: «اگر بخواهیم به سطوح فناوری نیز نگاهی بیندازیم، پژوهش جزء مراحل اولیه محسوب می‌شود که هر کدام به ادبیات و توجه خاص خود نیاز دارد. نگاه به سمت بازار و عبور از دره مرگ نگاه خاصی می‌خواست که در دوره دکتر خیرالدین این اتفاق تا حد زیادی افتاد. درواقع انسجامی به این بخش داده شد. اینکه مجموعه‌ای در سطح معاونت وزیر شنونده مسائل مربوط به پارک‌ها باشد و به مسائل خاص پارک‌ها بپردازد که در ارتباط با کسب‌و‌کار، شاخص‌های توسعه فناوری و... باشد بسیار مفید بوده است.»
گرنت فناوری دستاورد مهمی بود
او در ادامه درباره اقدامات نخستین معاون فناوری وزارت علوم توضیح داد: «ازجمله اقداماتی که می‌توانم به آن اشاره کنم طرح گرنت فناوری در کنار گرنت پژوهشی است که در این دوره تعریف شد. گرنت فناوری دستاورد مهمی بود که فناوران را حمایت کرد. طرح دستیار فناوری نیز فرصت کاری برای علاقه‌مندان توسعه فناوری و دانشجویان تحصیلات تکمیلی بود. طرح ملی ترویج کارآفرینی که در ظرف یک تا دو هفته آینده اعلام می‌شود هم طرح بسیار بزرگی است که معاونت برنامه‌ریزی کرد تا سالانه هزاران نفر(30 هزار) از دانشجویان سال‌های آخر مهارت‌های کارآفرینی را آموزش ببینند، کار بسیار قوی و خوبی است.»
هم‌افزایی بین پارک‌ها و سایر نهادهای حوزه فناوری ایجاد شود
فصیحی در ادامه با اشاره به تفاهمنامه‌های مفصل معاونت فناوری به عنوان یکی از نقاط قوت این مجموعه عنوان کرد: «یکی از فعالیت‌ها تدوین مجموعه مقررات ایجاد پردیس‌های مشترک در پارک‌های فناوری و مراکز رشد بود تا پارک‌ها بتوانند با دستگاه‌های اجرایی و صنایع مختلف پردیس مشترک ایجاد کنند و پارک‌های موجود ظرفیت‌های خود را به اشتراک بگذارند و هم‌افزایی بین پارک‌ها و سایر نهادهای حوزه فناوری ایجاد شود. مورد دیگری که در این معاونت آغاز شد، روابط بین‌الملل است. اینکه پارک‌ها بتوانند پردیس‌های بین‌المللی ایجاد کنند و برای کمک به صادرات محصولات فناورانه در کشورهای همسایه بتوانند فعالیت ویژه داشته باشند جزء اقداماتی بود که در این دوره انجام شد و جلسات بسیاری برای آن گذاشته شد.»
رئیس پارک علم و فناوری امیرکبیر درخصوص جایگاه معاونت فناوری در ساختار وزارت علوم گفت: «به‌طور طبیعی زمانی که ساختار جدیدی علی‌الخصوص در دولت ایجاد می‌شود بسیار طولانی است؛ به‌نسبت متوسط زمانی که نیاز است تا نهاد و مجموعه‌ای در سطح معاونت شکل بگیرد و ساختار پیدا کند و جا بیفتد. با دستاوردهایی که گفته شد فکر می‌کنم این معاونت با سرعت خوبی توانسته در وزارتخانه پا بگیرد. حداقل این است که تاثیری برای مجموعه‌های مرتبط با خودش مانند پارک‌ها و مراکز رشد نمود داشته و قابل حس بوده است. البته ممکن است در داخل وزارتخانه و ردیف‌های بودجه‌ای مشکلاتی وجود داشته باشد به این دلیل که یک سال زمان مناسبی برای تعریف ردیف‌های بودجه‌ای نیست. امیدوارم که این موضوع نیز در دوره جدید تقویت شود و منابع مالی مناسب با شان آن تخصیص داده شود.»
حوزه توسعه فناوری نیازمند نگاه بلند است
فصیحی درباره چالش‌های حوزه فناوری و نوآوری در کشور بیان کرد: «مهم‌ترین چالش ما در حوزه فناوری و نوآوری کشور، مباحث زیرساختی و زیربنایی است به‌ویژه در بحث‌های مقرراتی، قانونی و تنظیم‌گری چالش وجود دارد چرا که حوزه توسعه فناوری نگاه‌های خاصی را می‌طلبد و در حوزه توسعه فناوری ما به یک نگاه بلندمدت احتیاج داریم که بپذیرد ما امروز سرمایه‌گذاری می‌کنیم، برای ارزش‌آفرینی در آینده‌ای که ممکن است طولانی‌مدت باشد. اگر کشورهای امروز در حوزه فناوری پیشرفته هستند و ثروت‌آفرینی می‌کنند یک سال و دو سال زمان نگذاشتند و سال‌های طولانی سرمایه‌گذاری و هزینه کردند، مقررات‌زدایی کردند و مقررات تنظیم و وضع کردند که بستر لازم را برای یک‌سری از شرکت‌ها فراهم کنند تا کشورشان از لحاظ فناوری پیشرفته شود.»
او در ادامه با اشاره به اینکه جا انداختن این موضوع کار بسیار سخت و پیچیده‌ای است، افزود: «چرا که باید بین مجموعه‌های مختلف وفاق ایجاد شود. زمانی که شما می‌خواهید از فناوری و نوآوری حمایت کنید نظام مالیاتی باید توجیه باشد چرا که نیاز است در مواردی فناوران و نوآوران را تشویق کند. نظام بیمه‌ای کشور باید در قالب حقوق بیمه‌ای حمایت کند، نظام اداری کشور باید توجیه باشد؛ چراکه در مواردی باید از این منبع استفاده کنیم. سختی کار این است که ماهیت فناوری را در ساختارهای کشور جا انداخت و از آن کمک گرفت چرا که یک وزارتخانه به‌تنهایی نمی‌تواند کشور را به لحاظ فناوری پیشرفته کند.»
فصیحی درخصوص ضعف‌های معاونت بیان کرد: «به این دلیل که من کار راه‌اندازی در مجموعه‌های مختلف داشته‌ام بسیار سخت است که بخواهم از نکات منفی بگویم. مثلا اگر مقداری از لحاظ بودجه و اعتبارات پارک‌ها و مراکز رشد تلاش بیشتری می‌شد بهتر بود؛ من مطمئنم که تا حدی که می‌شد زحمت کشیدند اما حجم کار بالا بود و ممکن است سرعت کار نیز در برخی از موارد پایین باشد. طبیعی است که می‌توان توقع بیشتری داشت اما در این یک سال و چند ماه بسیار خوب عمل کرده است.»
رئیس پارک علم و فناوری امیرکبیر در پایان چند پیشنهاد به معاونت جدید فناوری داد و عنوان کرد: «اگر معاون جدید فضای تعاملی را با سایر دستگاه‌ها و صنایع در بخش خصوصی و اتاق‌های بازرگانی ادامه دهد تا نیازهای فناورانه کشور در بخش‌های مختلف مشخص شود و این موارد دستور کاری برای پارک‌ها و مراکز رشد باشد، این بزرگ‌ترین خدمتی است که می‌توان به حوزه فناوری کشور کرد. ما احتیاج داریم که برای زیرساخت‌های بسیار وسیع 50 پارک علم و فناوری کشور برای اینکه جهشی در اقتصاد ایجاد کنند، تعریف کار و مساله صورت بگیرد. مهم‌ترین دارایی صنایع که به درد پارک‌ها می‌خورد مسائل‌شان است و اگر تسهیل‌گری‌هایی در این حوزه صورت بگیرد تا تعریف مساله ماموریتی برای پارک‌ها و مراکز رشد شود قطعا شاهد نتایج بسیار خوبی خواهیم بود.»