توحید ورستان، دکترای اقتصاد انرژی: کابینه عربستانسعودی به ریاست ملک سلمان بن عبدالعزیز، در ۳۰ مارس ۲۰۲۳ موافقت خود را برای پیوستن این کشور به سازمان همکاری شانگهای (SCO) اعلام کرد. سازمان همکاری شانگهای که به‌عنوان یک سازمان سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تاسیس شده است، بر مسائل امنیتی منطقه‌ای تمرکز دارد و در سال‌های اخیر، تمرکز فزاینده‌ای بر پیوندهای اقتصادی نزدیک‌تر بین اعضا داشته است. سازمان شانگهای در قالب یک اتحاد سیاسی، اقتصادی و نظامی در سال ۲۰۰۱ در میان ۶ کشور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تاسیس شد و در سال ۲۰۱۷ هند و پاکستان به عضویت آن درآمدند و ایران نیز در سپتامبر ۲۰۲۱ به آن پیوست. کشورهای این سازمان ۶۰ درصد از منطقه اوراسیا را با جمعیت 3.2 میلیارد نفری و اقتصاد ۲۰ تریلیون دلاری پوشش می‌دهند. کشورهای ناظر این سازمان شامل افغانستان، بلاروس و مغولستان و «شرکای گفت‌وگوی» سازمان شامل ارمنستان، آذربایجان، کامبوج، نپال، سریلانکا، ترکیه و درنهایت عربستانسعودی هستند که همگی کشورهای نامزد عضویت کامل در این سازمان هستند. اعضای سازمان همکاری شانگهای نزدیک به نیمی از جمعیت جهان و نزدیک به سه‌پنجم خشکی‌های اوراسیا را تشکیل می‌دهند که آن را به بزرگ‌ترین اتحاد سیاسی منطقه‌ای جهان تبدیل می‌کند. این سازمان اغلب در غرب «اتحاد شرق» نامیده می‌شود. در سال ۲۰۰۸ سازمان شانگهای براساس ماده ۱۴ اساسنامه خود، عنوان «شریک گفت‌وگو» را اضافه کرد که به کشور اطلاق می‌شود که در اهداف و اصول خود با سازمان همکاری شانگهای مشترک بوده و مایل به برقراری روابط مشارکتی با این سازمان است. چندین کشور در سازمان شانگهای از جایگاه شریک گفت‌وگو برخوردار هستند: ارمنستان، آذربایجان، کامبوج، نپال، سریلانکا، ترکیه، مصر و قطر در سپتامبر گذشته به آن پیوستند. همچنین عراق، مالدیو، اوکراین و ویتنام برای داشتن همین وضعیت درخواست کردند.
دلایل درخواست ریاض
به باور کارشناسان تصمیم عربستانسعودی برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان شریک گفت‌وگو دو دلیل مهم دارد. نخست، تصمیم عربستانسعودی برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای یک نمونه خوب از نزدیکی فزاینده ریاض با پکن است. یکی از دلایلی که ریاض به دنبال تقویت روابط با پکن بوده، بدتر شدن روابط دوجانبه آمریکا و عربستان در دوران ریاست‌جمهوری جو بایدن است. عامل دیگر در اینکه عربستانسعودی به دنبال بهبود روابط با چین است، توجه کمتر واشنگتن به وضعیت امنیتی در خاورمیانه در سال‌های اخیر بوده است. درحالی‌که بایدن در سال گذشته به عربستانسعودی سفر کرد، وقتی ایالات متحده به همراه سایر کشورها از عربستان سعودی به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) درخواست افزایش تولید نفت را داشتند، ریاض از انجام این کار خودداری کرد. در اکتبر ۲۰۲۲، اوپک به رهبری عربستانسعودی و متحدانش (اوپک پلاس) تصمیم خود را برای کاهش تولید نفت اعلام کردند. بایدن گفته بود این اقدام «عواقبی» خواهد داشت.
در دسامبر ۲۰۲۲، رئیس‌جمهور چین، شی‌جین‌پینگ از عربستانسعودی بازدید و همچنین در اولین اجلاس سران شورای همکاری چین و خلیج (GCC) شرکت کرد که نشان می‌دهد نه‌تنها سعودی‌ها بلکه سایر کشورهای خلیج‌فارس مانند امارات مایل به تقویت روابط با پکن هستند. نمونه دیگر از نفوذ فزاینده چین در خاورمیانه و همچنین روابط رو به رشد عربستانسعودی با چین قرارداد بین ریاض و تهران بود که در ۱۰ مارس ۲۰۲۳ با میانجیگری پکن امضا شد. هر دو کشور روابط دیپلماتیک خود را از سر خواهند گرفت و سفارت‌های خود را بازگشایی خواهند کرد. تصمیم ریاض برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای توسط غرب به‌دقت زیر نظر خواهد بود. آرامکوی عربستانسعودی همچنین اخیرا اعلام کرد که ۱۰ درصد از سهام شرکت پتروشیمی Rongsheng چین را به ارزش 3.6 میلیارد دلار خریداری می‌کند.
دوم، عربستانسعودی به دنبال ارسال یک پیام روشن است که سیاست خارجی آن مبتنی‌بر دوگانه‌های قدیمی مانند آمریکا و چین نیست. تصمیم ریاض در سال گذشته برای کاهش تولید نفت نمونه‌ای از همسو بودن عربستان و روسیه بود که موجب نارضایتی واشنگتن شد. بنابراین پیوستن به سازمان همکاری شانگهای به آن فرصتی می‌دهد تا روابط خود را نه‌تنها با هند، چین و روسیه که عضو هستند، بلکه با کشورهای آسیای مرکزی و ایران نیز تقویت کند. به غیر از نفت و گاز عربستانسعودی همچنین می‌تواند به دنبال هم‌افزایی با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در حوزه زیرساخت و اتصال باشد.
تاثیر بر روابط با ایالات متحده
علاوه‌بر حضور ترکیه، مصر و قطر به‌عنوان شرکای گفت‌وگو در سازمان شانگهای، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در سپتامبر ۲۰۲۲ و در جریان اجلاس سران کشورهای سازمان شانگهای، آغاز روند اعطای وضعیت شریک گفت‌وگو را به کویت، امارات و بحرین اعلام کرد که نشان می‌دهد رویکرد متنوع‌سازی روابط بین‌الملل به ویژگی غالب کشورهای منطقه تبدیل شده است. این همچنین نشان‌دهنده روابط رو به رشد چین و روسیه با کشورهای منطقه است، روابطی که تبدیل آنها بعدا به شکل نفوذ سیاسی که با نقش آمریکا در برخی سطوح رقابت می‌کند، دشوار نیست.
با این حال الحاق عربستانسعودی به این سازمان تغییری در توازن روابط بین سعودی و ایالات متحده نیست. ریاض بدون خراب کردن پل‌های ارتباطی خود با ایالات متحده و بدون اغراق در مورد اهمیت پکن در سیاست خارجی، به چین نزدیک می‌شود. به‌ویژه که عربستانسعودی هنوز سال‌ها تا عضویت کامل در سازمان شانگهای فاصله دارد. حتی این عضویت، الزامات امنیتی حیاتی عربستانسعودی را تامین نمی‌کند، به‌ویژه اینکه سازمان همکاری شانگهای را نمی‌توان به‌عنوان مثال با ناتو مقایسه کرد، زیرا این سازمان یک اتحاد نظامی نیست، بلکه در وهله نخست یک اتحادیه اقتصادی-سیاسی است.
درست است که تحولات فوق تغییرات در سیاست عربستانسعودی نقش مهمی دارد اما باید در نظر داشت که چند روز پس از توافق عربستان و ایران، دو شرکت هواپیمایی عربستانسعودی سفارش ۱۲۱ هواپیمای بوئینگ را صادر کردند. کارین ژان پیر، سخنگوی کاخ سفید این اعلام عربستان را «نقطه‌عطف دیگری در هشت دهه همکاری عربستانسعودی و صنعت آمریکا» توصیف کرد. این نکته تاکید می‌کند که عربستانسعودی درحالی‌که به دنبال تقویت روابط با پکن است، اهمیت حفظ روابط اقتصادی قوی با غرب را درک می‌کند. تصمیم عربستان برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای مهم است و برای پیشبرد اهداف این کشور از یک سیاست خارجی متعادل و همچنین اهداف اقتصادی آن سودمند خواهد بود. باید توجه داشت که سعودی‌ها، چین را بزرگ‌ترین شریک اقتصادی و مقصد حدود یک‌پنجم صادرات خود می‌دانند و از سوی دیگر، ایالات متحده به‌عنوان بزرگ‌ترین شریک امنیتی ریاض است، بنابراین انتخاب یک رابطه بر دیگری – یا حتی کاهش قابل‌توجه آن – هزینه‌بر خواهد بود. از همین روی، عربستانسعودی مانند بسیاری از کشورهای متوسط دیگر به دنبال رابطه با پکن و واشنگتن است.
ظهور نظم نوین
همچنین براساس برخی گزارش‌ها، عربستانسعودی و مصر برای پیوستن به گروه اقتصادی BRICS، شامل کشورهای بازارهای نوظهور ابراز علاقه کرده است. ( BRICS مخفف برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی است) این سازمان به دنبال پایان دادن به سیستم تک‌قطبی در جهان است. ترکیه به‌عنوان متحد ایالات متحده و یکی از اعضای ناتو رسما تمایل خود را برای عضویت در هر دو سازمان نشان داده است. برخی از تحلیلگران ارشد، گسترش بریکس و سازمان همکاری شانگهای را ظهور «نظم بین‌المللی جایگزین» می‌دانند اما کشورهایی که به دنبال تعامل بیشتر با سازمان همکاری شانگهای و بریکس هستند از گروه هفت، ناتو یا سازمان ملل فاصله نمی‌گیرند.
درمجموع این درخواست عربستان، تمایل به ورود به محور اقتصاد آسیا را تایید می‌کند. به‌ویژه اینکه سازمان شانگهای شکل اولیه خود را با محوریت امنیت در آسیای مرکزی نسبتا کاهش داده و بیشتر به سمت همکاری‌های اقتصادی حرکت کرده است. فرصت‌های سرمایه‌گذاری در آسیای مرکزی از جمله بازسازی در افغانستان و تقویت پیوندهای تجاری مهم با چین و هند مهم‌ترین دستاوردهای بالقوه‌ای است که ریاض روی آن حساب باز می‌کند. علاوه‌بر چین روسیه قطب دیگر سازمان شانگهای است و عربستانسعودی تمایل خود را برای توسعه روابط خود با مسکو در همه سطوح پنهان نمی‌کند.