سال گذشته در چنین روزی جنگی بین روسیه و اوکراین درگرفت که هنوز ادامه دارد. در مسائل مربوط به این جنگ اعم از موضع ایران نسبت به این جنگ، مناقشات بسیاری وجود داشته و دارد. از این رو، برای بررسی این مناقشات با علیرضا تقوی‌نیا، کارشناس مسائل بین‌الملل به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.
اگر جنگ روسیه و اوکراین پیش نمی‌آمد، وضعیت گسترش ناتو چطور می‌شد؟
من شما را به مذاکرات رسمی جیمز بیکر، وزیر خارجه آمریکا در دولت جرج بوش و آقای گورباچف در سال 1989 ارجاع می‌دهم. این مذاکره توسط خود دانشگاه هاروارد هم منتشر شد. در آن مذاکره بیکر به گورباچف می‌گوید که با فروپاشی دیوار برلین موافقت کنید، من به شما قول می‌دهم ناتو حتی یک اینچ هم به‌سمت شرق پیشروی نکند. برخلاف این وعده، ناتو به‌سمت کشورهای شرق اروپا پیشروی و آنها را عضو خود کرد، مانند لتونی، رومانی، لهستان، تقریبا مجارستان و... . در کشورهای همسایه روسیه فقط دو کشور روسیه و بلاروس عضو ناتو نشده بودند، یعنی اگر دقت کنیم تا ترکیه جلو آمده و همین باعث شده، روسیه وعده‌های ناتو را باور نکند و احساس خطر کند. اساسا ناتو هم برای مخالفت با شوروی تاسیس شده بود. اگر اوکراین به ناتو می‌پیوست، موشک‌های ناتو تا 500 کیلومتری مسکو می‌آمدند یعنی ناتو هروقت اراده می‌کرد می‌توانست پایتخت و شهر اول و دوم روسیه را بزند. و روسیه تنها چیزی که از اوکراین می‌‌خواست این بود که به ناتو نپیوندد. اما اوکراینی‌ها تحت فشار و با تشویق آمریکا این را نپذیرفتند. روسیه هم مجبور شد برای اینکه دشمنانش به مرزهایش نرسند، به یک جنگ پیش‌دستانه و پیشگیرانه دست بزند. و این یک واقعه طبیعی است، چون شما ببینید در واقعه بحران موشکی کوبا اوایل دهه 60 میلادی، آقای فیدل کاسترو و خروشچف باهم توافق کردند که موشک‌های شوروی برای دفاع از کوبا، در کوبا استقرار پیدا کند. این معامله دوطرفه بود و ارتباطی با آمریکا نداشت، اما آنقدر این اتفاق برای آمریکایی‌ها سنگین بود که جان. اف. کندی کوبا را به حمله اتمی تهدید کرد و کوبا را مجبور کرد که موشک‌های شوروی را برچیند. می‌خواهم بگویم آمریکا اینقدر نسبت به مرزهای خودش حساسیت نشان می‌دهد، اما این حق را برای روسیه قائل نمی‌شود که نسبت به امنیت خودش حساسیت داشته باشد. تازه فاصله کوبا با مرزهای آمریکا خیلی بیشتر از فاصله اوکراین تا مرزهای روسیه است. لذا اگر روسیه به اوکراین حمله نمی‌کرد، اوکراین به ناتو می‌پیوست و روسیه دچار یک خفگی راهبردی می‌شد و روس‌ها دیگر کاری نمی‌توانستند انجام دهند. الان روس‌ها تلاش می‌کنند تا منطقه حائل بین خودشان و ناتو تشکیل دهند و حوزه نفوذ خودشان را در اوکراین گسترش بدهند تا برای خودشان امنیت ایجاد کنند. اگر این اتفاق نمی‌افتاد، قطعا اوکراین به ناتو می‌پیوست و بعد از آن نوبت گرجستان، سوئد، فنلاند و... بود. اما اقدام روسیه به‌نفع تمام کشورهای مخالف آمریکا شد. یعنی روسیه امروز خط مقدم مبارزه با نفوذ آمریکا و ناتو است.
اخیرا درباره فروش سلاح از ایران به روسیه مناقشه و جدل شده بود، با درنظر گرفتن این صحبت‌ها فروش سلاح به روسیه از سوی ایران را چه در حین جنگ و چه پیش از جنگ چطور ارزیابی می‌کنید؟
فروختن سلاح که جرم نیست. ایالات متحده به بزرگ‌ترین تروریست‌های بشر یعنی عربستان‌سعودی و اسرائیل سلاح می‌فروشد. روسیه عضو شورای امنیت، دارای حق وتو و کشور مستقلی است و ما هم کشور مستقلی هستیم و روابط فی‌مابین این دوکشور هم فکر نمی‌کنم به کشور دیگری ارتباط داشته باشد. اما اینکه چرا وزارت خارجه موضع گرفته است، باید در پاسخ بگویم که وزارت خارجه دستگاه دیپلماسی است و این دستگاه باید با ادبیات دیپلماسی صحبت کند و چون موضع رسمی کشور را بازتاب می‌دهد، طبیعتا یک‌سری ملاحظاتی هم دارد. اما اینکه واقعا چه زمانی پهپادها فروخته شده است، من نمی‌دانم. اما چیزی که می‌دانم این است که پهپادهای ایرانی، معادله جنگ در اوکراین را تغییر دادند. این یک واقعیت کاملا واضح است و اینکه می‌بینید بعد از ورود پهپادهای فروخته شده به روسیه، ده‌ها کشور به ایران رجوع می‌کنند و قدرت بزرگ شرق آسیا یعنی چین، مشتری 15 هزار پهپاد ایرانی می‌شود، این نشان‌دهنده کارآمدی پهپادهای ایرانی و تاثیرگذاری آن بر جنگ اوکراین و غلبه آن بر سامانه‌های پدافندی غربی است. این نشان‌دهنده این است که جمهوری اسلامی ایران امروز در شمار قدرت‌های بزرگ تولیدکننده سلاح و اولین و بزرگ‌ترین صادرکننده پهپاد دنیا است. یعنی پهپادهایی که ما صادر می‌کنیم، حداقل 22 کشور خواهان آن هستند. مزیت‌های این پهپادهای این است که ارزان‌قیمت و دقیق است. و نکته دیگری که باید به شما بگویم این است که نسخه صادراتی پهپادهای ایرانی، تقریبا قطعاتی که داخلش به‌کار می‌رود با نمونه‌های تجاری و غیرنظامی مساوی است و قابل تحریم هم نیست، چون از قطعات ساده تشکیل شده است. و این مساله‌ای است که امروز کابوس آمریکا و سعودی شده است، شما در جنگ یمن می‌بینید که سعودی‌ها می‌گویند یمنی‌ها از پهپادهای ایرانی استفاده می‌کنند. سعودی‌ها از پیشرفته‌ترین پدافندهای غربی برخوردارند اما در قضیه آرامکو در سال 2019 یادتان است که 10 پهپاد یمنی توانستند صادرات نفت عربستان را نصف کنند. این نشان‌دهنده این است که پهپادهای ایرانی، معادله قدرت در دنیا را تغییر دادند و به‌نوعی باید گفت که مدل‌ها و تئوری‌های کلاسیک جنگ را زیر سوال بردند.
در چندین قطعنامه که تاکنون علیه روسیه در سازمان ملل صادر شده، ایران همواره رأی ممتنع داده است، این اقدام در مورد قطعنامه‌ای که بامداد روز جمعه 5 اسفند صادر شد نیز تکرار شد و ایران مجددا رأی ممتنع داد؛ ارزیابی شما از این اقدام ایران چیست؟
به‌نظر من ایران هوشمندانه‌ترین موضع را در عرصه دیپلماسی گرفت؛ ایران روسیه را محکوم نکرد -چون من معتقدم حق با روسیه بود در حمله به اوکراین و اگر روسیه حمله نمی‌کرد هم آمریکایی‌ها جنگی راه می‌انداختند- اما از جهت اینکه بالاخره روسیه حمله را شروع کرده و عمده کشورهای دنیا، روسیه را به‌عنوان تجاوزگر می‌شناسند، طبیعی است که ما بایستی نه از روسیه دفاع می‌کردیم و نه از عدم‌حمله روسیه. لذا موضع ممتنع ایران به اعتقاد من هوشمندانه‌ترین موضع بود؛ نه با ناتو همراه شدیم و نه در دنیا از موضع یک کشور تجاوزگر دفاع کردیم. در عرصه دیپلماتیک ما باید با همین فرمان جلو برویم.
برخی از کارشناسان از اصطلاحی به نام «نظم جدید بین‌المللی» استفاده می‌کنند. فکر می‌کنید که اقدام ایران چه نسبتی با این اصطلاح دارد؟
من معتقدم ایران موضع هوشمندانه‌ای تا به امروز داشته است. ایران اگر از اوکراین حمایت می‌کرد عملا از گسترش ناتو حمایت می‌شد، یعنی از موضع رژیم‌صهیونیستی دفاع می‌کرد. شما ببینید رژیم‌صهیونیستی در جنگ اوکراین چه موضعی گرفته است، این واضح است که این رژیم طرف بلوک غرب و ناتو ایستاده است. طبیعی است که ما باید طرف موضع مقابل رژیم‌صهیونیستی بایستیم. کشورهای حاشیه خلیج‌فارس کجا ایستاده‌اند؟ دشمن‌های تاریخی ایران یعنی سعودی و امارات کجا ایستاده‌اند؟ اینها درکنار آمریکا ایستاده‌اند. بنابراین ما نباید در کنار آنها بایستیم و نباید از حمله روسیه از موضع دیپلماتیک حمایت کنیم. لذا من معتقدم موضع ما درست بوده است.
در جنگ جهانی دوم ما رسما اعلام بی‌طرفی کردیم، اما این بی‌طرفی از موضع انفعال بود و به همین دلیل نیز خاک ایران مورد اشغال متفقین قرار گرفت. اکنون نیز برخی استدلال می‌کنند که ما نباید موضعی منفعلانه بگیریم و باید با استفاده از این تجربه نقش بی‌طرفانه اما غیرمنفعلانه ایفا کنیم. نظر شما درباره این رویکرد چیست؟
اصلا الان با آن زمان قابل مقایسه نیست. ببینید در جنگ جهانی دوم یک‌طرف آلمان هیتلری بود و از طرفی کشورهایی مانند شوروی و انگلستان هم بودند. لذا اینکه در این میان ایران هر موضعی می‌گرفت آسیب می‌دیدید، چون ما ضعیف بودیم. اما درهرحال این موضع بی‌طرفانه ایران در جنگ، نشانگر حمایت از آلمان بود. چرا؟ چون ما مسیر شوروی را بسته بودیم و آنها این را خوب درک می‌کردند و از طرفی ما با آلمان مراوده نزدیک داشتیم و با موضع بی‌طرفانه از آلمان دفاع کردیم. به‌هرحال نمی‌شود به‌راحتی درباره تاریخ صحبت کرد و ما باید شرایط آن موقع را درنظر بگیریم. اما الان ما به‌عنوان قدرت اول منطقه غرب آسیا، قدرتی که جلوی آمریکا و ناتو ایستاده است، براساس تئوری‌های واقع‌گرایانه روابط بین‌المللی، درهرکجای کره‌زمین ناتو بخواهد پیشروی کند، ما باید دخالت و مقابله کنیم. چون ناتو امنیت ما را سلب می‌کند. اما کیفیت حمایت ما از دشمنان ناتو متفاوت است. یکجا مثل بحران سوریه و عراق وقتی مخالفان اسد می‌خواهند او را سرنگون کنند و ناتو می‌خواهد منطقه پرواز ممنوع ایجاد کند، خب ما دخالت می‌کنیم و ما متحد خودمان را دربرابر متحدان غربی و ناتو نجات می‌دهیم. بالاخره ما نباید اجازه دهیم ناتو به‌سمت شرق پیشروی داشته باشد.