مهدی سیف‌تبریزی، پژوهشگر مسائل بین‌الملل:در دهه‌های آغازین قرن بیست‌ویکم، روسیه مدرن تجارت با ایران را به دلیل تحریم‌های آمریکا به پایین‌ترین سطح خود رساند. اکنون همین تحریم‌ها، روسیه و ایران را به ایجاد یک بلوک اقتصادی و مسیرهای تجاری جدید از اروپا به آسیا و بنادری در اقیانوس هند سوق می‌دهد. ادغام اقتصادی روسیه و ایران نیز مطمئنا در سال 2023 در سفرها و دیدارهای پرتعداد مقامات دو کشور رسمیت خواهد یافت. کارشناسان سیاسی و اقتصادی با مشاهده روند روبه‌رشد توافقات مابین روسیه و ایران معتقد‌ند این دو کشور درحال ساخت یک بلوک اقتصادی مبتنی‌بر یک مسیر تجاری بین قاره‌ای جدید به طول 3000 کیلومتر هستند که شرق اروپا را به اقیانوس هند متصل می‌کند و در کامل‌ترین حالت خود از بندر سن‌پترزبورگ در شمال روسیه (دریای بالتیک) تا بندر چابهار مسیری به طول 7200 کیلومتر را طی می‌کند.
دولت‌های ایران و روسیه بالغ بر 25 میلیارد دلار برای اجرای کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب پیش‌بینی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. بهره‌برداری از مسیر ترانزیتی جدید مابین دو کشور به‌طور قابل‌توجهی تحویل کالاهای روسیه به بازارهای جهانی، به‌خصوص بازارهای نوظهور و روبه گسترش آسیا را تسهیل می‌کند. این مسیر بین‌قاره‌ای با سه هزار کیلومتر طول، از شرق اروپا(دریای آزوف) تا اقیانوس هند امتداد دارد و در واقع از مداخلات و تاثیرات کشورهای غربی حتی‌الامکان محافظت می‌شود. این درحالی است که بسیاری از کشتی‌های تجاری ایران و روسیه، از جمله کشتی‌های که تحت تحریم نهادهای غربی قرار دارند، درحال تردد در مسیر جدید دریای آزوف تا کاسپین هستند.
دلیل احیای مسیر شمال-جنوب چه بود؟
توافقنامه اولیه کریدور شمال-جنوب در اوایل سال 2000امضا شد. این توافقنامه بین‌دولتی به‌منظور ایجاد کریدور شمال-جنوب توسط روسیه، ایران و هند امضا شد و در مراحل بعد به این اعضا 14 کشور دیگر اضافه شدند. هدف این پروژه جذب ظرفیت ترانزیت و جریان محموله‌های باری از هند، ایران و کشورهای خلیج‌فارس از طریق خاک روسیه به اروپا و بالعکس بود که در مقایسه با مسیر دریایی کانال سوئز طول این مسیر جدید به نصف کاهش پیدا می‌کرد. از آن زمان تا سال 2022 در واقع هیچ کار عملیاتی و سیاسی برای اطمینان از عملکرد عادی کریدور شمال-جنوب به دلیل ترس روس‌ها از تحت تاثیر قرار گرفتن از تحریم‌های ایالات‌متحده در قبال ایران انجام نگرفت. اما اکنون فشار اقتصادی ناشی از تحریم‌های غرب بر روسیه و ایران، رهبری هر دو کشور را برآن داشت تا یک کریدور جداگانه با هدف تمرکز بر اقتصادهای رو به رشد و غول‌پیکر آسیا و مستقل از نفوذ و دخالت کشورهای غربی ایجاد کرده یا به بیان صحیح‌تر طرح معوق‌مانده را مجددا احیا کنند. مسیر جدید درصورت اجرای موفقیت‌آمیز، مزایای زیادی را برای روسیه و ایران نوید می‌دهد. ترانزیت از طریق دریای خزر و ایران بر خلاف دریای مدیترانه هزاران کیلومتر مسیر را کوتاه‌تر کرده و عملا می‌تواند فشارهای اقتصادی بر دو کشور را تا حدود بسیار زیادی خنثی کند.
جنبه اقتصادی پروژه
امروزه حجم اصلی کالاهای عرضه‌شده در کریدور شمال-جنوب، انرژی و محصولات کشاورزی است. شرکت‌های ایرانی سومین واردکننده بزرگ غلات روسیه هستند و دامنه کالاهای عرضه‌شده از سوی روسیه به‌طور مداوم درحال رشد است. همچنین باید این نکته را در نظر گرفت که روسیه سوخت هسته‌ای و تجهیزات نیروگاه هسته‌ای ایران در بوشهر را تامین می‌کند.
تحویل توربین، محصولات پلیمری، تجهیزات پزشکی، قطعات یدکی خودرو، محصولاتی از این دست، عمده صادرات کشور ایران به روسیه را شکل می‌دهند.
در ارتباط با مزیت‌های دیگر اقتصادی این مسیر برای روسیه می‌توان به حذف هزاران کیلومتر از مسیر ترانزیتی فعلی که از دریای سیاه یا از شمال اروپا (دریای بالتیک) و دریای مدیترانه می‌گذرد اشاره کرد. در انتهای شمالی کریدور شمال- جنوب بندر سن‌پترزبورگ قرار دارد اما در میانه راه این کریدور به دریای آزوف می‌رسد و از آنجا از طریق رود «دان» و ولگارود، به بنادر ایران در دریای کاسپین و درنهایت اقیانوس هند متصل می‌شود.
این کریدور اقتصادی برای روس‌ها تا بدان اندازه اهمیت دارد که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در سخنرانی خود در یک مجتمع اقتصادی در ماه سپتامبر (مهر ماه) بر لزوم توسعه زیرساخت‌های کشتیرانی، ریلی و جاده‌ای در طول مسیر تاکید کرد و این نکته را یادآور شد که «کریدور شمال-جنوب فرصت‌های جدیدی را برای شرکت‌های روسی در جهت ورود به بازارهای روبه گسترش ایران، هند، خاورمیانه و آفریقا، تامین و تسهیل می‌کند.»
در طرح‌های اقتصادی کارشناسان روسی، این کشور باید قطع ناگهانی روابط تجاری خود با اروپا که قبل از جنگ با اوکراین به‌عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری این کشور شناخته می‌شده را از طریق جایگزینی شرکای جدید در شرق و آفریقا جبران کند و از سوی‌دیگر راه‌حل‌هایی پایدار برای رفع اثرات منفی تحریم‌های ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا بر اقتصاد خود بیابد.
کریدور شمال-جنوب، درصورت اجرایی شدن، به شرکت‌های روسی این امکان را می‌دهد که تا حد زیادی قطع روابط تجاری با شرکای اروپای خود را جبران کرده و برخی از تحریم‌ها را دور بزنند. استفاده از مسیرهای قدیمی درحال حاضر غیرممکن است. کشورهای غربی به دلیل محدودیت در ورود به بنادر، بیمه کشتی‌ها و بار، مسیرهای اصلی دریایی را کاملا تحت کنترل خود دارند. به همین دلیل تغییر رویکرد روسیه به سمت شرق از طریق ایجاد اتحاد راهبردی با ایران تصمیمی کاملا منطقی به حساب می‌آید.
مشکلات زیرساختی در روسیه
اما در مسیر تحقق خواسته روس‌ها در گسترش و تکمیل زیرساخت‌های کریدور شمال-جنوب مشکلات زیرساختی نیز در این کشور وجود دارد. به‌عنوان مثال، به‌طور دوره‌ای ترافیک در عبور کشتی‌ها از کانال ولگا-دون به دلیل وجود بخش‌های باریک در این گذرگاه رخ می‌دهد. با این حال، این مشکل از سمت نهادهای مسئول در دولت روسیه درحال برطرف شدن است. طرف روسی قصد دارد یک میلیارد دلار برای بهبود قابلیت کشتیرانی از دریای آزوف، به رودخانه دون و کانال متصل به رودخانه ولگا سرمایه‌گذاری کند. براساس داده‌های ماهواره‌ای روزانه صدها کشتی از گذرگاهی(کانال) که دریاهای سیاه و کاسپین را به هم وصل می‌کند، تردد می‌کنند و به‌طور معمول ترافیک در اطراف باریک‌ترین نقاط این کانال ایجاد می‌شود که با برنامه‌ریزی انجام‌شده و اصلاح ساختاری نقاط مشکل‌ساز، ترافیک عبور کشتی‌های باری در امتداد کانال مذکور برطرف خواهد شد.
در این مسیر 32 کلیومتری از دریای آزوف به سمت شهر روستوف روسیه کشتی‌هایی به طول بیش از 100 متر درحال حرکت هستند که به‌طور معمول برای ترخیص به سمت رود ولگا و گذر از یک کانال 101 کیلومتری که دو رود دون-ولگا را به هم متصل می‌کند در صف انتظار می‌مانند که با برنامه‌ریزی‌های انجام‌گرفته از طرف روسی این مشکلات در ماه‌های آینده به حداقل خواهد رسید.
مشکلات زیرساختی در داخل ایران
به باور برخی کارشناسان روسی مشکل اصلی در گسترش هرچه سریع‌تر و استفاده از تمام ظرفیت‌های کریدور شمال-جنوب در ایران نهفته است. این دست از کارشناسان بیان می‌کنند که زمین‌سنجی (ژئودزی) در ایران بسیار پیچیده است. به‌منظور تکمیل زیرساخت‌های لازم جاده‌ای و ریلی در ایران ساخت پل، تونل و... ضروری است. این درحالی است که پوشش شبکه راه‌آهن در ایران فراگیر نبوده و شبکه ریلی موجود به سیستم‌های روز دنیا مجهز نیست. به‌علاوه یکی از مهم‌ترین بخش‌های تکمیل‌کننده کریدور شمال-جنوب یعنی خط‌ریلی آستارا-رشت به طول 164 کیلومتر هنوزساخته نشده است. این درحالی است که دولت روسیه به‌منظور ساخت این قطعه از شبکه ریلی و تغییر سیستم 494 کیلومتر از خطوط ریلی کشور به راه‌آهن برقی قصد دارد به میزان 1.2 میلیون دلار در این بخش سرمایه‌گذاری کند.
از مشکلات دیگر در زیرساخت‌های ایران که باید به‌منظور استفاده حداکثری از ظرفیت‌های کریدور شمال-جنوب مرتفع گردد افزایش حجم بنادر انزلی، نوشهر، فریدون‌کنار و امیرآباد است. همچنین اصلاح ساختاری و افزایش کیفیت جاده‌های ترانزیتی به‌خصوص در نیمه‌جنوبی کشور از الزاماتی است که استفاده از مزایای کریدور شمال-جنوب را افزایش می‌دهد.
تاثیر جهانی کریدور شمال-جنوب
توسعه پروژه‌ای در این ابعاد از دید کشورهای غربی به‌عنوان بازندگان اصلی سازماندهی یک کریدور جدید که خارج از کنترل و نظارت آنهاست دور نخواهد ماند و می‌تواند مشکلات عدیده‌ای را بر سر راه اجرا و گسترش آن قرار دهند. درگیری در اوکراین قبل از هر چیز برای محاصره و انزوای کامل روسیه از جهان خارج و همچنین تضعیف اقتصاد کشورهای اروپایی و جهت‌گیری مجدد جریان‌های مالی از سمت اروپا به ایالات متحده مورد استفاده قرار گرفت. توسعه همکاری‌های همه‌جانبه‌ی ایران و روسیه و ظهور ارتباطات تجاری خارج از قواعد و نظام‌های اقتصادی پیش‌بینی‌شده غرب در آینده ممکن است به تهدیدی جدی برای هژمونی اقتصاد غربی به رهبری ایالات‌متحده تبدیل شود. در آینده، استفاده از الگوی کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب می‌تواند به‌عنوان نقشه‌راه به‌منظور اقدامات مشابه برای سایر کشورهای جهان در اجرای یک سیاست مستقل مورد استفاده قرار گیرد.
هزینه‌های احتمالی
ایجاد یک مسیر حمل‌ونقل جدید فارغ از کنترل و نظارت هژمونی اقتصادی غرب با خطرات و هزینه‌هایی همراه است. اولا به دلیل هزینه‌های مالی بالقوه و زمان تکمیل زیرساخت‌ها در ایران و روسیه و همچنین برخی کشورهای واسط مانند ارمنستان و جمهوری آذربایجان می‌تواند تکمیل پروژه و استفاده از تمام ظرفیت‌های دریایی، ریلی و جاده‌ای این کریدور با تاخیر مواجه شود که باتوجه به نیاز وافر هردو کشور در جهت خنثی‌سازی تحریم‌های غرب بر اقتصاد کشورهایشان می‌تواند مشکل‌زا باشد. علاوه‌بر این، عملکرد موفق کریدور «شمال-جنوب» تا حد زیادی به پیوستن کشورهای آسیایی، خاورمیانه و آفریقا به شبکه «تحریم‌های» روسیه و ایران بستگی دارد که مطمئنا آمریکا و متحدان غربی آن تمام تلاش خود را برای ایجاد اختلال در اجرای این مسیر انجام خواهند داد. در شرایطی که درگیری در اوکراین به‌طور کلی طولانی شده است تلاش‌هایی برای بی‌ثبات کردن اوضاع در ایران و ماورای قفقاز در جهت سنگ‌اندازی، ایجاد تاخیر و ضربه به اقتصاد ایران و روسیه صورت خواهد گرفت.
مزایای کریدور
ایجاد این کریدور شمال-جنوب فارغ از جنگ روسیه و نیاز فوری این کشور گامی لازم است. این مسیر پس از صلح نیز نمی‌تواند از چشم‌ها حتی کشورهای اروپایی دور بماند. باید درنظر داشت روسیه تنها در زمان جنگ به دنبال استفاده از این مسیر نیست بلکه روس‌ها از دو دهه قبل برای رهایی از تنگناهای جغرافیایی و ژئوپلیتیکی که ناشی از محاصره غرب بوده به این مسیر علاقه‌مند بوده‌اند، زمانی که صلح وجود داشت. درصورت اتمام جنگ نیز این مساله باعث عادی شدن روابط روس‌ها با غرب نمی‌شود و آنها همچنان نیازمند مسیری برای کاهش فشارهای محاصره خواهند بود. از سوی دیگر روسیه تنها کشوری نیست که به این مسیر نیاز دارد. منافع کشورهای آسیای میانه، قفقاز و ترکیه نیز توسط این مسیر تامین می‌شود. این کریدور برخلاف نفت، چندان قابل تحریم نیست و می‌تواند تحریم‌شکن نیز باشد. باید توجه داشت که با ایجاد این کریدور با تقویت اقتصادهای آسیا و افزایش استقلال آنها، بدون مبارزه افول نسبی آمریکا تشدید خواهد شد.