در روزها و هفتههای نخست جنگ اوکراین، رسانههای غربی مملو از خبرها و ویدئوهایی تمسخرآمیز علیه ارتش روسیه بود. برآیند این اخبار نشان میداد روسیه به استقبال شکست مفتضحانهای رفته است. این تصویر ساختگی رسانههای غربی را کمکهای تسلیحاتی به اوکراین شکست و نشان داد روسها در روی زمین چه کردهاند. همین سناریو را رسانههای غربی در مواجهه با بحران انرژی پیش میبرند. آنها از گرمای هوا و ذخیرهسازی انرژی در اروپا و گذر از بحران میگویند. روی کاغذ نیز تقریبا سال 2022 را آنها توانستهاند به نحو قابلقبولی پشتسر بگذارند اما در بررسیهای عمیقتر است که میتوان به ضررهای چند صد میلیارد یورویی و ورشکستگیهای قابلتوجه در اروپا پی برد. تنها در سهماهه سوم سال 2022 اتحادیه اروپا حدود 101 میلیارد یورو برای واردات گاز هزینه کرد که این رقم بالاترین میزان در دهه گذشته است. به گزارش آسوشیتدپرس، بحران انرژی باعث شده است تا آلمان بزرگترین اقتصاد اروپا، سقف قیمت گاز و برق را تصویب کند و به شرکتهای کوچک و مصرفکنندگان اجازه دهد 80 درصد انرژی خود را به قیمت سال گذشته خریداری کنند. براساس گزارش وبسایت مقایسه قیمت Check24، حتی با وجود سقف انرژی، 8.8 میلیون خانوار در آلمان با افزایش قیمت متوسط 38 درصدی یا 586 یورویی انرژی برای یک خانواده چهارنفره در سال جاری روبهرو هستند. بدون تخفیف قیمت، این افزایش 58 درصد یا 911 یورویی بیشتر بود. چنین حمایتهایی منجر به افزایش کسری بودجه میشود. علاوهبر این، همه 27 کشور اتحادیه اروپا از نظر مالی به اندازه آلمان قوی نیستند که بتوانند یک بسته نجات 200 میلیارد یورویی را تامین کنند. اروپا بخشی از بحران انرژی را به کمک واردات LNG تامین کرد اما کارشناسان میگویند تلاش اروپا برای واردات گاز، با کاهش تقاضا در چین میسر شده است و اگر در سال آینده چین بخواهد LNG بیشتری خریداری کند، برای اروپا تامین گاز مشکل خواهد بود. آژانس بینالمللی انرژی به اروپا هشدار داده که بیشازحد اعتمادبهنفس نداشته باشد و گفته است سناریویی که در آن روسیه عرضه گاز خود را بهطور کامل قطع کند و چین افزایش تقاضا برای LNG داشته باشد، میتواند اروپا را برای زمستان آینده دچار کمبود گاز کند. اروپا با زیان یک تریلیون دلاری سال 2022 را پشتسر گذاشته اما تبعات بحران انرژی همچنان باقی است.
قیمت گاز چگونه کاهش یافت؟
قیمت گاز در مدتی کوتاه از بالاترین رکورد خود یعنی 18 برابر قبل از تجمع نیروهای روسیه در مرز اوکراین در اوایل سال 2021، کاهش قابل توجهی یافته است. اکنون منابع غربی مدعی هستند که قیمت گاز به پیش از جنگ اوکراین بازگشته است اما فیلیپ لاوسبرگ، تحلیلگر سیاسی در مرکز سیاست اروپا، به سیانان گفته که علیرغم کاهش شدید اخیر، قیمت گاز در اروپا همچنان بیش از چهار برابر بیشتر از میانگین یک دهه گذشته است. این اتفاق به خودی خود یک پیروزی به حساب نمیآید؛ چراکه کاهش تقاضای گاز با افزایش سهم زغالسنگ در سبد سوختی اروپا همراه شده است و این اتفاق مانوری وحشتناک برای گذار از موقعیت دشوار کنونی است، نه اقدامی مطلوب. به عبارت سادهتر اروپا تمام همت خود را به کار گرفته است تا از زمستان 2022 رهایی پیدا کند. در ادامه به بررسی چرایی این اتفاق پرداخته شده است.
1 -کاهش تقاضای ناشی از نیاز به پرساختن ذخایر
غرب به دلیل هراس از بحران انرژی و در راستای آمادگی برای شرایط سخت زمستان، بهشدت تقاضای خود را افزایش داده بود تا بتواند بخش بزرگتری از ذخایر انرژی خود را برای عبور از زمستان پر سازد. بخشی از افزایش قیمت گاز به دلیل تقاضای بالا برای پرساختن ذخایر بود و هنگامی که دیگر مخزنی برای پرکردن نبود، تقاضا سقوط کرد و قیمت پائین آمد.
2- گرمتر شدن هوا
پس از یک دوره سرمای شدید، بازگشت هوای گرمتر در ژانویه به کمک اروپا آمد. با وجود کاهش واردات از روسیه، اروپا میتواند از طلسم آب و هوای گرم و همچنین تلاش طوفانی خود در تابستان گذشته برای پرکردن انبار گازش بهرهمند شود. این شرایط اوضاع را تا به امروز برای اروپا آسان کرده است. بخشی از این وضعیت نیز ناشی از تداوم صادرات گاز روسیه به اروپا بوده است. وبسایت کمیسیون اروپا در گزارشی که به بررسی تاثیر سهماهه سوم کاهش عرضه گاز در سال 2022 پرداخته، نوشته «واردات گاز از طریق خط لوله روسیه از ژوئیه تا سپتامبر 74 درصد نسبت به مدت مشابه در سال 2021 کاهش یافته است.» در 2023 این صادرات بهطور کامل قطع میشود.
3- افزایش سهم انرژیهای فسیلی
هرچند معامله گاز به دلیل وابسته بودن به خطوط لوله گاز یا تاسیسات لازم برای زنجیره انتقال LNG، دشوار است، اما در مقابل نفت و مشتقات آن انعطاف بیشتری برای معاملات دارند. کشورهای غربی در سبد مصرف خود، به غیر از افزایش تولید برق هستهای و بهرهگیری از زغالسنگ، مشتقات نفتی را نیز افزایش دادند. در مجموع میتوان گفت اروپا در فصل زمستان بهدلیل جایگزینی فرآوردههای نفتی با گاز طبیعی بهمنظور تولید برق با افزایش مصرف نفت مواجه خواهد شد و درصورتیکه بخواهد به برنامه توقف واردات نفت از روسیه پایبند باشد، برای جبران حدود ۳ میلیون بشکه نفت خام و ۲ میلیون بشکه فرآوردههای نفتی در روز، چندان نمیتواند روی کشورهای خاورمیانه حساب باز کند. از همینرو اروپا به سمت راهاندازی نیروگاههایی رفته است که با سوخت زغالسنگ فعالیت میکنند. براساس بررسیهای آژانس بینالمللی انرژی مصرف زغالسنگ در سال 2022، 2.1 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته است. در اروپا رشد استفاده از ذغال سنگ، 6.5 درصد بوده و از 449 میلیون تن به 478 میلیون تن رسیده است. اروپا در سال 2022 تولید زغالسنگ خود را از 332 میلیون تن سال گذشته به 357 میلیون تن افزایش داد که این نشانگر یک جهش 7.3 درصدی است. آمارها میگوید در سال 2020، تنها 13 درصد از انرژی اتحادیه با استفاده از زغالسنگ تولید میشد. اما پیشبینی میشد استفاده از زغالسنگ در تولید برق در سال 2022 به 20 درصد برسد.
4- کاهش تقاضا به دلیل ورشکستگی شرکتها
تعطیلی، اخراج یا حتی ورشکستگی، چیزی است که برخی از شرکتهای انرژیبر در اروپا، مانند کارخانههای شیشهساز یا کارخانههای شیمیایی، زیر درد بحران انرژی با آن مواجه هستند. قبل از جنگ اوکراین، راهاندازی یک کوره شیشهسازی 7 هزار یورو در ماه هزینه داشت. اما اکنون این رقم تا 110 هزار یورو افزایش پیدا کرده است و همین مساله باعث شده بسیاری از کارخانهها و شرکتهای تولیدی از گردونه تولید حذف شوند و از این رو تقاضا برای انرژی کاهش پیدا کند.
در 11 ماه سال 2022، تنها در انگلیس 20 هزار و 61 شرکت اعلام ورشکستگی کردند. حتی در میان بحران کرونا نیز انگلیس چنین رکوردی را ثبت نکرده بود. این آمار در دو دهه گذشته تنها در میانه بحران اقتصادی 2009، یکبار دیگر تکرار شده بود. با ورشکستگی این شرکتها طبیعتا تقاضای انرژی نیز کاهش پیدا میکند. بنابراین میتوان گفت که کاهش قیمت انرژی در اروپا به دلیل ورشکستگی و کاهش رفاه و تولید در این قاره است. این وضعیت به معنی متوازن شدن عرضه و تقاضا و پیامد رکود است نه افزایش تولید و فائق آمدن اروپا بر مشکل.
5- کاهش مصرف و سختگیری
کمبود گاز، کشورهای عضو اتحادیه اروپا را مجبور کرده است که بر سر کاهش داوطلبانه 15 درصدی تقاضای گاز طبیعی در مقایسه با میانگین مصرف در پنج سال گذشته بین اول اوت 2022 تا 31 مارس 2023 توافق کنند. آنها همچنین بر کاهش 5 درصدی اجباری مصرف برق در ساعات اوج مصرف نیز تا مارس 2023 توافق کردهاند.
6- افزایش واردات از دیگر منابع
غرب برای جبران کمبود گاز روسیه آنقدر عجله دارد که رژیمصهیونیستی به سرعت در حال آماده شدن برای برداشت گاز از میادین خود بهویژه میادین تصرف شده لبنان بود. به همین دلیل تهدیدات لبنان باعث عقبنشینی صهیونیستها شد و به سرعت شرکت توتال فرانسه به میادین لبنان جهت افزایش تولید آمد. آنها در این میان در حوزه نفتی حتی به سمت افزایش برداشت از میادین یمن نیز رفتند که یمنیها دستکم دوبار با پهپاد به این نفتکشها حمله کردند. اقلیم کردستان عراق نیز محل این جبران بوده است. در سال 2022 اروپا بزرگترین مشتری در بازار جهانی گاز طبیعی مایع برای جایگزینی کاهش عرضه گاز خط لوله روسیه بوده است. در سالهای گذشته، اتحادیه اروپا در واردات LNG از ژاپن و چین عقب بود، اما دادههای Refinitiv نشان میدهد که کشورهای اتحادیه اروپا در سال گذشته میلادی 101 میلیون تن LNG وارد کردند که 58 درصد بیشتر از سال 2021 است. این بلوک 24 درصد از واردات LNG جهانی را در این دوره به خود اختصاص داده است.
7 -یارانههای سنگین انرژی
اروپا در نتیجه جنگ روسیه در اوکراین حدود یک تریلیون دلار از افزایش هزینههای انرژی متضرر شد. عمیقترین بحران در دهههای اخیر این قاره تازه شروع شده است. پس از این زمستان، اروپا مجبور خواهد بود ذخایر گاز خود را با صادرات کم یا بدون صادرات از روسیه دوباره پر کند و رقابت برای تانکرهای سوخت تشدید شود. حتی با وجود تسهیلات بیشتر برای واردات گاز طبیعی مایع، انتظار میرود بازار تا سال 2026، زمانی که ظرفیت تولید اضافی از ایالات متحده به قطر در دسترس قرار گیرد، محدود باقی بماند. به گفته اندیشکده بروگل مستقر در بروکسل، درحالیکه دولتها توانستند بیش از 700 میلیارد دلار کمک مالی به شرکتها و مصرفکنندگان کنند تا ضربات ناشی از کاهش صادرات گاز روسیه را جبران کنند، اما وضعیت اضطراری میتواند سالها ادامه یابد. با افزایش نرخ بهره و احتمالا اقتصادهای در حال رکود، حمایتی که ضربه به میلیونها خانوار و کسبوکار را کاهش داد، میتواند بهطور فزایندهای غیرقابل تحمل به نظر برسد. مارتین دیونیش، مدیر شرکت مشاوره S-RM میگوید: «وقتی همه کمکهای مالی را جمع کنید، یارانهها مبلغ بسیار زیادی است. مدیریت این بحران در سال آینده برای دولتها بسیار سختتر خواهد بود.» در حال حاضر حدود نیمی از کشورهای عضو اتحادیه اروپایی معادل بیش از 60 درصد تولید ناخالص داخلی این اتحادیه بدهی دارند. بسته کمکی دولتهای اروپایی برای جبران زیانهای سوخت، نهتنها تمام آسیبها را پوشش ندادند بلکه تامین چنین بستهای به معنای کاستن از سهم دیگر بخشها در اقتصادهای اروپایی است. کشورهای اروپایی تنها 140 میلیارد یورو یارانه انرژی ارائهشده به مردم را از محل اخذ مالیات بر سود شرکتهای تولیدکننده انرژی جبران کردند و مابقی این هزینه به بهای کند شدن نرخ پیشرفت اقتصاد این کشورها پرداخت میشود.
امسال سخت گذشت، سال آینده سختتر
وضعیت اروپا در یکسالگی جنگ اوکراین، بهدلیل ورشکستگیهای اقتصادی و تیره بودن دورنمای منابع قابلاتکای تامین انرژی، چندان مناسب نیست. بااینحال آنچه ترسناکتر است ادامه این جنگ و تبعاتش است؛ آن هم در شرایطی که تواناییهای اقتصادی قاره سبز بهدلیل هزینههای مختلف جنگ کاهش یافته است.
اروپاییها تنها در سال 2022 مجبور شدهاند 700 میلیارد دلار از منابع مالی خود را برای یارانههای انرژی به آتش بکشند. این مبلغ برای خرید سه شرکت سامسونگ کرهجنوبی (367 میلیارد دلار) آیبیام آمریکا (190 میلیارد دلار)، اینتل آمریکا (124 میلیارد دلار). اروپا این مبلغ را تنها در سال گذشته به آتش کشیدند اما این مبلغ نیز از پوشش تمام زیانهای مردم و شرکتهای قاره سبز ناتوان بود و کمر هر دو را درنهایت خم کرد.
1- بحران اروپا تنها سوخت نیست
بحران اروپا تنها سوخت و تبعات آن نیست. بحران سوخت با تمام مشقاتش برای قاره سبز تنها یکی از تبعات چندگانه جنگ اوکراین است. بیهوده است که اروپا در جنگ با دومین ارتش بزرگ جهان، بدون حضور کافی متحدانش و حتی ترس خود این کشورها از حضور مستقیم در جنگ، انتظار هیچ مشکلی را نداشته باشد.
مسکو تنها اوکراین را موردحمله قرار نداده، بلکه ساختارهای ایجادشده توسط ناتو در این کشور بهشدت تحت فشار هستند و روسها قوسی چند هزار کیلومتری از اسکاندیناوی تا شبهجزیره بالکان را ملتهب ساختهاند.
اروپا دربرابر این قوس آتشین و تقابلجویی سنگین روسها دربرابر توسعهطلبی ناتو، وضعیتی بهغایت دشوار دارند. به همین دلیل است که آلمان، عضو مقاوم دربرابر افزایش هزینههای نظامی، در فوریه 2022 اعلام کرد 100 میلیارد یورو بهطور اضافی برای تسلیح ارتش خود اختصاص خواهد داد. این اتفاق درحالی رخ میداد که برلین برای سالها از قوانین ناتو برای اختصاص 2درصد از تولید ناخالص داخلی به بودجه نظامی خودداری میکرد. آلمانها بین سالهای 2008 و 2021 بهطور متوسط 1.3درصد از تولید ناخالص ملی خود را صرف هزینههای نظامیکرده بودند و برای همین بهشدت تحت فشار دولت دونالد ترامپ رئیسجمهور آمریکا قرار داشتند.
در سوی دیگر لهستان نیز بودجه سهم بودجه نظامی خود از تولید ناخالص داخلیاش را از 2.4درصد در سال 2022، به 3درصد در سال جاری افزایش داده است. رومانی که در نزدیکی میدان جنگ اوکراین قرار دارد، 160 درصد بودجه نظامیاش را افزایش داده است.
اروپاییها درکنار رشد بودجههای نظامیشان باید بخشی از بار اوکراین در جنگ را نیز به دوش بکشند؛ باری که البته حتی پیش از جنگ برای آمادهسازی جهت ناآرامسازی اوکراین برای روسیه بر دوش قاره سبز بوده است. اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، 22 آذر سالجاری (13 دسامبر 2022)، در کنفرانس اهداکنندگان به اوکراین در پاریس، اعلام کرد که اتحادیه اروپا از سال 2014 به اینطرف، 90 میلیارد یورو کمک مالی به اوکراین ارائه کرده است. او تاکید کرده بود در سال 2023 این اتحادیه 18 میلیارد یورو دیگر بهصورت ماهانه 1.5 میلیارد یورو در اختیار کی یف قرار خواهد داد.
هزینههای جنگ آنقدر بالا هستند که در نبرد، تنها به تسلیحات منحصر نمیشوند، بلکه دستگاههای اطلاعاتی غربی نیز به بودجههای کلانتری نیازمندند که آن هم صرف اقدامات معمول مانند جمعآوری اطلاعات نمیشود، بلکه شامل طراحی و هماهنگی عملیات روانی بر افکار عمومی دولتهای متخاصم میشود.
این هزینهها، هزینهزاییهای برونحوزهای دارد، بهگونهای که غربیها باید آمادهباش بیشتری در شرقآسیا و غربآسیا داشته باشد تا با جنگ یا شرایط جنگی دیگری روبهرو نشوند.
2- مشکل انرژی تنها در بازار منحصر نیست
انرژی که با تمام بزرگیاش بخشی از مشکلات ناشی از جنگ است، خود دارای لایههایی است. مشکلات بازار انرژی تنها یکلایه از مشکل انرژی اروپاست و لایه دیگری از آن به مسائل امنیتی بازمیگردد؛ موضوعی که میتواند شامل طیف وسیعی از خرابکاری تا حملات نظامی شود.
ابعاد مشکلات امنیتی چنان گسترده است که در حوزه خرابکاری این تنها روسها نیستند که برای تخریب تاسیسات انرژی اروپا انگیزه دارند، بلکه آمریکاییها و انگلیسیها هم از انگیزههای مشابهی برخوردارند. 4 مهر سال جاری (26 سپتامبر 2022) بود که واحدهایی از نیروی دریایی انگلیس خطوط انتقال گاز نورداستریم 1 و 2 را با حمایت آمریکا منفجر ساختند. این خطوط گاز روسیه را به آلمان منتقل میکردند. درکنار آن، روسها نیز احتمال دارد درصورت اصرار اروپا بر جنگ، وارد حملات سایبری و اخلال در مخازن سوخت قاره سبز شوند. مسکو میتواند این کار را نه از طریق عملیاتهایی در کشورهای بزرگ اروپایی، بلکه در قالب عملیاتهایی در کشورهای کماهمیتتر قاره انجام دهد. مسکو تاکنون بهطور متمرکزی تاسیسات تولید و انتقال اوکراین را بهشدت درهم کوبیده که ضمن قطع صادرات برق اوکراین به اروپا از 19 مهر (11 اکتبر 2022)، این کشور را محتاج واردات کرده است.
3- سال آینده چه؟
اروپا در سال 2022 موفق شد با آتش زدن 700 میلیارد دلار و بهکارگیری مجموعهای از تمهیدات هزینهزا، تنها شدت بحران را کاهش دهد. مشخص نیست قاره سبز درصورت تشدید جنگ که میتواند ابعاد آن را وسیعتر سازد، برای سال آینده با چه وضعیتی روبهرو خواهد شد. آیا اروپا در بهترین وضعیت قادر خواهد بود سال آینده 700 میلیارد دلار را هدر دهد؟ مبلغی که با مجموع تولید ناخالص داخلی دو کشور نروژ و دانمارک در سال 2021 برابر است.
اروپا چه کارهایی را نباید انجام دهد؟
اروپا برای حل بحران نباید کار خاصی انجام دهد، بلکه باید از کارهای خارج از قاعده خود را که زنجیرهای از جنگافروزی، تحریم، همراهی با نقشههای آمریکا و فریب از صهیونیستهاست، رها سازد. این اقدامات شامل موارد ذیل هستند:
1- تنبیه خود با تحریم انرژی ایران
اروپا در همراهی با آمریکا دست به تحریم گسترده کشورهایی مانند ایران و ونزوئلا زده است. این اقدام خارج از قاعده درحالی رخداده که تهران و کاراکاس دارای ذخایر بسیار بزرگ انرژی هستند که برداشتشان نیازمند فناوری و منابع مالی کلانی است.
قاره سبز با پیروی از آمریکا هم در باتلاق جنگ اوکراین فرورفته و خود را با غول روسیه سرشاخ میبیند، هم وارد همدستی در جنگ اقتصادی علیه چین شده و هم با تحریم بازارهای انرژی ایران و ونزوئلا مجبور به خرید انرژی آمریکا با مبالغ چندین برابری است.
اروپا با تحریم انرژی ایران و ونزوئلا ضمن اقدام ضدانسانی و سیاسی علیه دو کشور و زیرپا گذاشتن اصول اقتصاد جهانی، بدتر از همه درحال مجازات خود است.
تنها بخشی از 700 میلیارد دلاری که اروپاییها در سال گذشته به آتش کشیدند میتوانست با سرمایهگذاری در منابع غربآسیا و افزایش ضریب استحصال میادین، انرژی ارزانی را برای صنایع و شرکتهای قاره سبز به ارمغان آورد و از سوی دیگر، با کسب سفارشهای ایران و ونزوئلا، شاهد بازیافت بخشی از خریدهای انرژی خود باشند.
2- خارج شدن از جنگ اوکراین
تبلیغات رسانهای یکجانبه که صرفا به حمله روسیه به اوکراین اشاره میکند و دلایل آن را نادیده میگیرند، علیرغم کارایی بالا از تاثیر نهایی عاجز هستند. روسها جدیت خود در جنگ، نشان دادهاند با چنین تبلیغاتی ناتو را در خاک اوکراین رها نمیکنند.
اروپا باید بهدوراز هیاهوهای رسانهای به گسترش ناتو بهسمت شرق پایان دهد و ساختارهای نظامیاش را در خاک اوکراین برچیند. این برچیدن باید حتی شامل کاهش تجهیزات در اعضای ناتو در شرق اروپا شود. بدون این اقدام، قاره سبز در وضعیت نامتعادل بهسمت آینده حرکت میکند.
3- خارج شدن از جنگ تجاری با شرق
آمریکا درحالی بر طبل هراس از چین، روسیه و ایران در اروپا میکوبد که این اقدام ضمن هزینهزاییهای مستقیم برای اروپا، این قاره را از مواهب ارتباطات عادی با چنین کشورهایی محروم کرده است. قاره سبز امروز خود را از منابع گازی روسیه و ایران بهعنوان دو دارنده بزرگ ذخایر گاز جهان محروم ساخته تا گاز را با چهاربرابر قیمت عرضه در آمریکا، از این کشور وارد کند؛ موضوعی که مقامات اروپایی مانند امانوئل مکرون رئیسجمهور و برونو لومیر وزیر اقتصاد فرانسه را به فغان آورده است.
واشنگتن نهتنها اروپاییها را با مشکلات جنگ و انرژی روبهرو کرده، بلکه به آنها توصیه میکند روابط تجاری خود را با چین کاهش دهند؛ جالب آنکه واشنگتن همزمان با فریب اروپا با تصویب اختصاص 270میلیارد دلار به ساخت توربینهای بادی، پنلهای خورشیدی و خودروهای الکتریکی، بهدنبال جذب شرکتها و کارخانههای اروپایی به خاک خود است.
والدیس دامبروسکیس، کمیسر تجارت اتحادیه اروپا معتقد است چنین قوانینی «تبعیض علیه صنعت خودروسازی، انرژیهای تجدیدپذیر، باتری و صنایع انرژی بر اتحادیه اروپاست.»