ندا اظهری - سارا طاهری، خبرنگار:بانوان به‌عنوان بخش قابل‌توجهی از جمعیت ایران، نقش مهمی را در پیشبرد فعالیت‌های اجتماعی برعهده دارند. به‌طوری که هم‌اکنون ۳۵ درصد اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها و ۵۵ درصد دانشجویان کشور را بانوان تشکیل می‌دهند. زمانی که آنها در قالب عضو هیات‌علمی دانشگاه و عضوی در حوزه پژوهشی، علمی و فناوری مشغول به فعالیت می‌شوند، قضیه کمی وسیع‌تر می‌شود و ابعاد گسترده‌تری پیدا می‌کند. فعالان علمی زن درکنار وظایفی که در فضای کاری دارند، باید مسئولیت‌های مادرانه را هم به نحو احسن انجام دهند که همین مساله انرژی زیادی را از آنها می‌گیرد. علاوه‌بر اینکه درددل بسیاری از خانم‌های فعال در حوزه‌های علمی و پژوهشی است، بعضی نابرابری‌ها و نادیده گرفتن توانایی‌های این قشر ازجمله معضلاتی است که باید در بستر فرهنگی راهکار مناسبی برای آنها در نظر گرفت تا بتوان بیش از پیش از پتانسیلی که خانم‌ها در عرصه‌های مهم علمی، پژوهشی و فناوری دارند، استفاده کرد. در ادامه به گفتوگو با برخی اساتید و فعالان برتر دانشگاهی در حوزه‌های علمی و پژوهشی پرداخته‌ایم.
شرایط دانشگاه مانع از ظهور زنان در عرصه‌های علمی می‌شود
سمانه تقدیر، عضو هیات‌علمی دانشگاه علم و صنعت است که از ابتدا در رشته معماری همین دانشگاه تحصیل کرده است. بیشترین حوزه فعالیت او در زمینه طراحی فضاهای آموزشی و نیز طراحی و نوسازی مدارس به‌شکل و شمایل جدیدی است که با نوع کلاس‌ها و مدارس سنتی متفاوت باشند. حدود 50 درصد مقالات ارائه‌شده او در زمینه طراحی مدارس جدید و 50 درصد باقی‌مانده هم در حوزه معماری اسلامی هستند. عضو هیات‌علمی دانشگاه علم و صنعت درباره مساعد بودن شرایط برای حضور و فعالیت خانم‌ها در عرصه‌های علمی و فناوری در کشور به «فرهیختگان» گفت: «اگر بخواهیم صادقانه بگوییم، این امر ارتباط مستقیم با دانشگاه دارد. البته می‌توان گفت که درظاهر تشویق می‌شود اما در باطن حمایت جدی از خانمی که همسر و مادر باشد، صورت نمی‌گیرد. درست است که این اواخر عنوان کرده‌اند که در محیط‌های آموزشی باید مهدکودک تعبیه شود اما همین ایده‌ها تا اجرایی شدن زمان زیادی صرف می‌کند یا اینکه در زمان ارزیابی، یک خانم را با همان معیارهایی می‌سنجند که درمورد آقایان مورد نظر قرار می‌دهند، درصورتی‌که برای حمایت واقعی از استادان خانم، باید نوع سنجش خود را تغییر دهند. از آنجا که خودم مشاور بانوان معاونت فرهنگی دانشگاه هم هستم، بارها اشاره کرده‌ام که به‌دلیل روحیه مادری بانوان، کاری که یک استاد خانم می‌تواند در محیط دانشگاه انجام دهد، یک استاد آقا قادر به انجام آن نیست و دانشجویان خیلی راحت‌تر با استادان خانم اخت می‌گیرند. قوانین در دل دانشگاه نیز باید عادلانه باشد و قرار نیست مشابه یکدیگر باشند.»
او افزود: «یکی از مشکلاتی که استادان خانم با آن مواجهند، این است زمانی که مدرک دکتری را اخذ و تولید مقاله و پژوهش می‌کنند تا وارد فضای دانشگاه شوند، با فرض اینکه مراحل تحصیلی را پشت‌سر گذاشته باشد، سن آنها از مرز 30 سالگی هم عبور کرده است و سن باروری در آنها به‌تاخیر می‌افتد. از این رو معمولا استادان خانم دانشگاه‌ها اغلب یک یا نهایت دو فرزند دارند.» تقدیر با بیان اینکه در تمام قانونگذاری‌ها لزوم حضور یک خانم احساس می‌شود، اضافه کرد: «متاسفانه بیشتر تصمیم‌گیران آقا هستند و احتمال حضور خانم‌ها پایین است. خانم‌ها به اندازه‌ای توانمند هستند که نیازی به ترحم نداشته باشند، بلکه نیاز دارند با دیدی متفاوت به مسائل آنها توجه شود و مشکلات آنها را پیش‌بینی کنند؛ به‌عنوان مثال امکان دورکاری برای خانم‌ها یا ساعت کاری مناسب که آنها بتوانند درکنار فعالیت اجتماعی‌ای که دارند، حضور موثری هم در خانواده داشته باشند. این کارها معمولا در دنیا روتین است اما در کشور ما با مشکلاتی مواجه است. به‌عنوان مثال بعد از بارداری تا دوسال از نظر ارزشیابی کاری با استادان خانم ندارند و اگر ارگانی بخواهد خانمی را به‌خاطر بچه‌دار شدن از کار مرخص کند، چندهزار دلار جریمه می‌شود؛ چراکه معتقدند این با قانون حمایت از خانواده در تناقض است. بنابراین شرایط موجود، اصلی‌ترین عاملی است که باعث کمرنگ‌تر شدن حضور خانم‌ها در عرصه‌های مختلف علمی و فناوری می‌شود.»
توانمندی فعالان علمی زن را باور کنید
گیتی میرمحمدصادقی ورودی سال 58 دانشگاه امیرکبیر است و 40 سالی است پس از پایان کارشناسی مهندسی پلیمر و اخذ ارشد و دکتری به‌عنوان استاد و عضو هیات‌علمی دانشکده مهندسی پلیمر مشغول به فعالیت علمی شده و حالا در آستانه بازنشستگی قرار دارد. سنتز پلی یورتان‌های ترموپلاستیک الاستومر بر پایه روغن گیاهی یکی از 15 ثبت اختراع اوست که در زمینه‌های متعددی کاربرد دارد و البته از واردات آن هم جلوگیری می‌کند. میرمحمدصادقی پروژه‌های مختلفی را مدیریت کرده است. یکی از آنها تهیه سطوح ابر آب‌گریز مورد استفاده در جداره داخلی رگ‌های مصنوعی در بدن است. تیم دانشجویی او پلیمر دیرسوز تولید کرده‌اند که هنوز به مرحله تجاری‌سازی نرسیده است. از این استاد فعال 29 کتاب به چاپ رسیده است. میرمحمد صادقی درخصوص کیفیت مشارکت بانوان در فعالیت‌های علمی گفت: «شخصا درطول سال‌های فعالیتم به مشکل خاصی برنخوردم. در وزارتخانه‌ها و مجموعه‌های مختلف سنگ‌اندازی ندیدم ولی در بطن جامعه ما و در افکار آقایان به‌ویژه رشته‌های مهندسی پذیرش یک خانم که مساوی با یک مرد اختراع کند یا بیشتر از یک آن فعالیت کند، ثقیل است.» او در ادامه به تجربیات شخصی خود اشاره کرد و افزود: «درمورد خودم این اتفاق افتاد. من دانشیار پایه 27 هستم و در آستانه استاد تمامی هستم اما با این حال پرونده من به وزارت علوم فرستاده نمی‌شود تا مورد بررسی قرار بگیرد؛ چندسالی هست که گویا نمی‌توانند! با اینکه دوبرابر امتیاز لازم را هم دارم. پذیرش فعالیت پرحجم یک زن در واقعا سخت و ثقیل است.» میرمحمدصادقی درخصوص ادامه تشریح کرد: «واکاوی علت و رسیدن به راهکار در این موضوع تغییر دغدغه بیش از یکی، دودهه من است. بعضا نگرش شهروند درجه دویی به ما وجود دارد، درحالی‌که تلاش ما مضاعف‌تر هم بوده حتی در زندگی شخصی و تربیت فرزندان و از هیچ تلاشی فروگذار نبوده‌ایم. من به خود و اطرافیانم ثابت کرده‌ام که انسان می‌تواند با تلاش و انگیزه همزمان چند کار را به‌خوبی مدیریت کند و لذت ببرد، مثلا یکی از دانشجویان دکتری من چهارمقاله داشت و کار فوق‌العاده‌ای در پروژه تهیه سطوح ابر آب‌گریز مورد استفاده در جداره داخلی رگ‌های مصنوعی در بدن انجام داد.» او درخصوص راهکارهای بهبود شرایط حضور حضور زنان در فعالیت علمی و فناورانه خاطرنشان کرد: «مهم‌ترین مساله باور است، باورشان کنند. باور به گفتن نیست، باید در قلوب و اذهان پذیرفته شود و باید یادآوری کرد. البته برای همه این‌گونه نیست اما متاسفانه در جامعه ایرانی تا حدی نهادینه شده است. همین جو تا حدودی در فضای دانشکده ما وجود دارد. خانم‌ها توانایی لازم را دارند و از سمت خودشان هم این درخواست وجود دارد اما شرایط لااقل در محیط فعالیت من، تبعیض بین خانم و آقایان وجود دارد و متاسفانه تا حدودی هم بدتر شده است. مثلا در دانشکده مهندسی پلیمر امیرکبیر نسبت حضور خانم‌ها چهار به 20 است و با وجود افراد واجد شرایط هنوز هیچ استادتمامی در این دانشکده از بین زنان نداریم.»
سقف رشد بانوان به‌ویژه در سطوح مدیریتی پایین‌تر است
«بی‌تا بخشی» استاد دانشکده پزشکی دانشگاه تربیت مدرس بوده و حدود 13 سال است که در این دانشگاه مشغول فعالیت است. حوزه فعالیت او در رشته میکروب‌شناسی است و به‌طور تخصصی روی واکسن‌های باکتریایی، طراحی کیت‌های تشخیصی مبتنی‌بر بیوسنسورها و استفاده از محصولات باکتریایی در درمان بیماری‌ها و میکروبیوم روده فعالیت می‌کند. از دستاوردهای فناورانه او می‌توان سه اختراع ثبت‌شده در حوزه واکسن‌ها و کیت‌های تشخیصی مبتنی‌بر بیوسنسورها را نام برد. از دستاوردهای شاخص او می‌توان به 140 مقاله بین‌المللی اسکوپوس و ISI اشاره کرد. او همچنین مقاله‌ای را با همکاری دانشمندان مختلف دنیا در مجله علمی معتبر Nature منتشر کرده است که به سال 2019 با موضوع بررسی اپیدمیولوژی مولکولی وبا در یمن و ارتباط آن با اپیدمیولوژی این بیماری در کشورهای مختلف ازجمله ایران برمی‌گردد. او همچنین موسس و سردبیر مجله Infection Epidemiology and Microbiology است و موفق شد حدود دو سال پیش این مجله را در پایگاه بین‌المللی اسکوپوس، ایندکس کند که به یک مجله بین‌المللی تبدیل شد. درحال حاضر هم به مدت سه سال است که معاون آموزشی واحد بین‌الملل دانشگاه تربیت مدرس است.
«بخشی» در مورد مساعد بودن شرایط کاری استادان خانم در دانشگاه‌ها به «فرهیختگان» گفت: «شرایط محیطی و اجتماعی کاملا برای حضور خانم‌ها مساعد است و امکان فعالیت دارند اما یک خانم به‌واسطه مسئولیت‌هایی که در خانواده هم دارد، این موفقیت‌ها و رشد و پیشرفت را باید با صرف انرژی بیشتری به دست آورد و سختی بیشتری را تحمل کند. زمانی که یک خانم به جایگاه والایی دست پیدا می‌کند، مطمئن باشید خیلی بیشتر از یک آقا در این مسیر تلاش کرده و چه‌بسا از زمان استراحت و فراغت خود گذشته است تا بتواند شرایط را مدیریت کند.» این عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت مدرس عنوان کرد که خانم‌ها از توانایی بالایی برای انجام کارها برخوردارند و نمی‌توان آن را دلیلی برای کاهش حضور در اجتماع عنوان کرد. خانم‌ها با جدیت و انضباط بیشتری کارهای خود را انجام می‌دهند. برخی خانم‌ها هم به دلیل دشواری در برقراری تعادل میان وظایف خانواده و وظایفی که در محیط کار برعهده دارند، حضور نداشتن در چنین فضاهایی را انتخاب می‌کنند.
بخشی اظهار داشت: «به لحاظ کلی، سقف رشد خانم‌ها در کشور نسبت به آقایان پایین‌تر است و این را به‌وضوح می‌توان در تعداد و سطوح مدیریتی‌ای که در دانشگاه‌ها و سایر نهادها به خانم‌ها سپرده می‌شود مشاهده کرد. این درحالی است که هیچ محدودیتی برای فعالیت خانم‌ها در فضاهای دانشگاهی وجود ندارد و خانم‌ها هم به اندازه آقایان می‌توانند به فعالیت و پژوهش بپردازند.» او تاکید کرد: «برای پررنگ‌تر شدن نقش و حضور خانم‌ها در فضاهای علمی و پژوهشی باید به خانم‌ها اعتماد کرد. درست است که درحال حاضر نسبت به دو سه دهه قبل این اعتماد بیشتر شده و در بسیاری از حوزه‌ها ورود کرده‌اند اما باید اعتماد بیشتری به آنها کرد و این فرهنگ‌سازی باید از خانواده شروع شود به‌طوری که امکان و فرصت رشد بیشتر به دخترهایمان بدهیم و به آنها اعتماد کنیم.»
استادان زن به آموزش اکتفا نکنند
فرشته کامیاب، دانش‌آموخته رشته علوم باغبانی و عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رفسنجان، دانشیار گروه باغبانی و مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان «کشت بافت نهال کویر» است که در زمینه تولید نهال براساس کشت بافت فعالیت می‌کند. او از سال 99 این شرکت را به همراه 5 خانم دیگر راه‌اندازی کرد و از 6 ماه بعد، چهار محصول این شرکت دانش‌بنیان شدند که یک محصول تجاری‌سازی‌شده دارد و پایه پسته اصلاح شده است که در نقاط خاصی از کشور جواب داده است. این محصول براساس کشت بافت به تولید انبوه رسیده است که به تولید نهال از طریق «ریز ازدیادی» می‌پردازد و در قالب آن می‌توان تعداد زیادی از یک گیاه را از یک ژنوتیپ برتر در شرایط آزمایشگاهی تولید کرد و درنهایت به محیط گلخانه انتقال داد. این شیوه، روش هایتکی است که در دنیا برای تولید نهال مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کامیاب در گفتوگو با «فرهیختگان» درباره شرایط حضور زنان در فضاهای علمی و فناوری و پژوهشی گفت: «خانم‌ها به دلیل مسئولیت‌های خانوادگی که دارند باید تلاش بیشتری داشته باشند بنابراین از نظر اجتماعی تفاوتی ندارد. من به‌شخصه تلاش کرده‌ام در مجموعه‌ام از پرسنل خانم استفاده کنم، به‌طوری‌که از 11 پرسنل حاضر در شرکت تنها دو نفر آقا و 9 نفر مابقی خانم هستند. آنها دانشجویانی بودند که از ابتدا در مرکز رشد فعالیت خود را آغاز کردیم. در این مسیر با دانشگاه نیز همکاری داریم.»
او در ادامه گفت: «من در زمینه کاری بین خانم‌ها و آقایان در محیط‌های دانشگاهی نیز تفاوتی مشاهده نکرده‌ام اما با فعالیت‌های این چندساله به این نتیجه رسیده‌ام که کار کردن با پرسنل خانم راحت‌تر است. یکی از دلایلی که ترجیح می‌دهم با نیروهای خانم کار کنم، این است که آقایان معمولا با حقوق‌های پایین‌تر کار نمی‌کنند و توقع بالاتری برای اشتغال در یک شرکت دانش‌بنیان دارند. این امر را شاید بتوان از مهم‌ترین دلایلی عنوان کرد که باعث می‌شود در کار با یک نیروی خانم رضایت بیشتری داشته باشم. حتی خانواده پرسنل که اغلب خانم هستند با کار کردن آنها با نیروهای خانم تا دیروقت موافق‌تر هستند.» این عضو هیات‌علمی دانشگاه گفت: «از آنجایی که من همیشه در حوزه کاری خودم موفق بوده‌ام، با آقایی حتی در استان مواجه نشده‌ام که بتواند با من رقابت کند و با چالشی روبه‌رو نشده‌ام و به هر مرکزی، از استاندار و فرماندار و... هم که مراجعه می‌کردم مورد تشویق قرار می‌گرفتم و با مشکلی مواجه نبودم.»
او درباره چگونگی پررنگ‌تر کردن حضور خانم‌ها در فضای علمی و فناوری گفت: «استادان خانم نباید تنها به فکر آموزش باشند بلکه ما که تولید فناوری را در دست داریم و می‌توانیم به دانشجویان کمک کرده و آنها را مشغول به کار کرده و کارآفرینی کنیم. برای پیشرفت کردن، در ایران با مشکلات زیادی روبه‌رو هستیم که ارتباطی هم به تفاوت جنسیتی ندارد که همگی تنش‌زا هستند. همچنین، مدیریت فضای کاری و مسئولیت‌های خانواده، برای خانم‌ها دشوار است و تلاش مضاعفی می‌طلبد که یکی از دلایلی که خانم‌ها گاها کمتر وارد حوزه‌های فناوری می‌شوند این است که توان لازم را برای پیشبرد هر دو وظیفه با یکدیگر ندارند و واقعا برای پیش بردن هر دو کار در کنار هم باید بسیار قوی باشند.»
کامیاب تاکید کرد: «نسل جدید درک بهتری از این موضوع دارند. آقایان در زندگی امروز درک بیشتری دارند و با خانم‌ها همکاری می‌کنند و به‌شخصه همسرم در موفقیت من تاثیرگذار بوده است. این نگاه به‌مرور با وضعیت اقتصادی فعلی کشور تغییر می‌کند و باعث شده ناخودآگاه آقایان از شاغل بودن همسران خود استقبال کنند.»
در بسیاری از مشاغل به زنان میدان داده نمی‌شود
فرناز میرزازاده‌فارمد فارغ‌التحصیل رشته داروسازی است که توانسته Ph. D داروسازی صنعتی را نیز اخذ کند. درحال‌حاضر او مدیرعامل و عضو هیات‌مدیره شرکت وندا فارمد یکی از شرکت‌های فعال در حوزه تولید دارو و فرآورده‌های مکمل با فناوری نانو مثل فرآورده‌های لیپوزومال و نانومیسل است. شکل‌گیری هسته اولیه شرکت از دانشکده داروسازی دانشگاه تهران آغاز شد که تعدادی رزیدنت با راهنمایی یکی از اساتید هسته اولیه شرکت را شکل دادند. درواقع هسته اولیه این شرکت براساس نیازی که وجود داشت و مطالعات بازار توسط پنج زن شکل گرفت که یکی از این زنان فرناز میرزازاده است که اکنون به‌عنوان مدیرعامل این شرکت مشغول به فعالیت است.»
میرزازاده در پاسخ به این سوال که فضا را چقدر برای مشارکت زنان در حوزه‌های علمی و فناوری در کشور آماده می‌بینید، توضیح داد: «نمی‌خواهم فضا را جنسیتی کنم و بگویم چون زن بودم به مشکل برخوردم و فضا برای بانوان نامناسب است. من در فضای کاری خود چنین احساسی نکرده‌ام با اینکه تعداد زنان در این فضا کمتر است اما مشکلی که مشخصا زنان را درگیر کند، وجود ندارد. به‌طور مثال یکی از مشکلات که تمام مدیران (چه زنان و چه مردان) را درگیر می‌کند بحث تحریم‌ها و مشکلات ارزی است. تقریبا هر برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری که انجام می‌دهیم با یکسری تاخیرهای پیش‌بینی‌نشده مواجه می‌شود.»
او عنوان کرد: «مخصوصا در بحث‌های اقتصادی، اجتماعی و روابط سیاسی که در کار ما بسیار تاثیرگذار است، این مشکلات وجود دارد اما اینکه بگویم به‌عنوان یک خانم کار سختی دارم و با چالش‌هایی مخصوص زنان مواجه هستم حرف درستی نیست و حتی بعضا باعث شده در برخی موارد حمایت بیشتری نیز بکنند. به‌طور مثال در فرآیندهای بازدیدها با برخی حمایت‌ها نیز مواجه می‌شویم.»
او بیان کرد: «بیشترین درگیری به‌عنوان یک زن، مسئولیت‌هایی است که او به‌عنوان همسر و مادر در منزل با آن مواجه است که در محل کار بیشترین چالش‌مان هماهنگی بین این دو است.»
مدیرعامل و عضو هیات‌مدیره شرکت وندا فارمد ادامه داد: «به‌طورمثال یکی از دوستان من در صنعتی مشغول به فعالیت بود که به‌زعم برخی این شغل مردانه بود. رشته ایشان کشتی‌سازی بود و سخت توانست شغل پیدا کند و درنهایت هم مهاجرت کرد. خود او می‌گفت مرا به پروژه نمی‌فرستند و عملا تبدیل به فردی شده‌ام که کار منشی را انجام می‌دهد. بنابراین باید گفت در بسیاری از مشاغل به زنان میدان داده نمی‌شود. او به استرالیا مهاجرت کرد و در این کشور توانست کار دلخواه خود را پیدا کند.»
او در پاسخ به این سوال که فکر می‌کنید برخی زنان خود نمی‌خواهد فعالیت کنند یا شرایط جامعه فعالیت‌شان را محدود می‌کند یا اینکه توانایی لازم را ندارند، گفت: «فکر می‌کنم خانم‌ها خود از یک‌مرحله‌ای فکر می‌کنند کار سخت است و ادامه نمی‌دهند، چون درگیری‌هایی برای آنها در زندگی شخصی پیش می‌آید که نمی‌توانند تمام‌وقت فعالیت کنند. ساعت‌های طولانی و کارهای سنگین برای زن‌ها سخت است اما آقایان راحت‌تر از این مرحله عبور می‌کنند. من معتقدم اگر یک زن این توانایی را داشته باشد باید این شرایط برای او مهیا شود، یعنی این‌گونه نباشد که بگویند چون برخی زنان نتواسته‌اند بنابراین به بقیه زنان نیز فرصت داده نشود.»