زهرا رمضانی، خبرنگار:بحران کمبود آب، بارش‌های سیل‌آسا، افزایش گرد و خاک در استان‌های جنوبی کشور و کوچ اجباری مردم روستایی در این مناطق از چالش‌های جدی چند سال اخیر کشور به شمار می‌رود. مخاطرات زیست‌محیطی که هر چند قدرت تخریب آن بالا بوده و کل حیات اکوسیستم را در مناطق تحت تاثیر قرار می‌دهد، اما موضوعی نیست که یک‌باره ایجاد شده باشد و هیچ راه‌حلی برای جلوگیری از وقوعش وجود نداشته باشد. بحث گرم شدن زمین و بالطبع قهر طبیعت سال‌ها به طرق مختلف از سوی کارشناسان این حوزه مطرح شده، اما واقعیت آن است که در تمام این سال‌ها آسیب‌هایی که انسان به حیات کره زمین وارد کرده، در همه جای دنیا از جمله ایران نادیده گرفته شده و حالا کار به جایی رسیده که در عمل نمی‌توان از تغییر رفتار طبیعت چشم‌پوشی کرد. هرچند این روزها همگی پیامک‌های مدیریت مصرف آب را دیده‌ایم یا خبرهای به صدا در آمدن منابع آبی کشور را خوانده‌ایم، اما واقعیت آن است که فعالان این حوزه از سال‌ها قبل رسیدن به این شرایط را پیش‌بینی کرده بودند. در این میان پژوهشگاه علوم جو و هواشناسی و در ذیل آن پژوهشکده تغییر اقلیم را باید مهم‌ترین مرکز برای رصد شرایط اقلیمی کشور دانست. به گفته ایمان بابائیان، عضو هیات‌علمی پژوهشکده تغییر اقلیم؛ از 2 دهه پیش اخطارهای تغییر اقلیم کشور به مسئولان داده شده بود اما عدم وجود برنامه‌ریزی مشخص در حوزه اقلیم باعث شده تا امروز کشور با مشکلات جدی در این زمینه روبه‌رو شود. مشکلاتی که درصورت تداوم بی‌توجهی‌ها به آن پیامدهای جبران‌ناپذیری را در آینده نزدیک ایجاد می‌کند.
ایمان بابائیان، عضو هیات‌علمی پژوهشکده اقلیم‌شناسی با بیان اینکه سال 1382 اولین گزارش سازمان هواشناسی کشور درباره تغییر اقلیم، کاهش بارش، افزایش دما، افزایش رخدادهای تغییر اقلیم، خشکسالی و... را به مسئولان ذی‌ربط اعلام کرده بودیم، گفت: «افرادی که این گزارش‌ها به دست‌شان می‌رسد باید در حوزه اقلیم و هواشناسی تخصص داشته باشند، یعنی وزارت راه و سازمان برنامه و بودجه که مسئولیت تدوین برنامه‌های توسعه‌ای را برعهده دارد، نمایندگان مجلس و دیگر دستگاه‌هایی که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در این حوزه مسئولیت دارند، باید حداقل اطلاعاتی را در حوزه اقلیم داشته و به این مساله اهمیت دهند؛ درحالی‌که در طول 4 دهه گذشته، حتی یک بار هم واژه اقلیم در برنامه‌های تدوین‌شده توسعه‌ای، قید نشده است. با توجه به اینکه روح اجرای برنامه‌ها برعهده سازمان برنامه و بودجه و تصویب آن هم برعهده مجلس است، قطعا نیاز داریم که هر دو این نهاد، اطلاعاتی را در حوزه اقلیم داشته باشند.» او با بیان اینکه نمایندگان مجلس باید از مخاطرات تغییرات اقلیمی آگاه باشند، اظهار داشت: «در نگارش برنامه‌های توسعه‌ای باید کارشناسان حوزه‌های اقلیم و هواشناسی نظر دهند. متاسفانه برای تدوین برنامه هفتم توسعه هم باز به حوزه اقلیم توجه نشده و بنده کلیاتی را درباره این بند در رسانه‌ها و فضای مجازی شنیده‌ام و تنها می‌دانم که این برنامه با یک‌سال‌ونیم تاخیر همراه شده است. حداقل تا امروز مسئولی به سراغ ما در پژوهشکده تغییر اقلیم برای نگارش این سند نیامده تا نظرات‌مان را برای وضعیت کشور در این حوزه بداند.» عضو هیات‌علمی پژوهشکده اقلیم‌شناسی تصریح کرد: «قطعا وقتی در حوزه پیش‌بینی‌های بلندمدت ورود می‌کنیم، با توجه به اینکه دیگر مقیاس پیش‌بینی‌مان روزانه نیست، از دقت بیشتری هم برخوردار خواهد بود. به عبارت بهتر، دقت پیش‌بینی‌هایی که برای چند دهه آینده انجام می‌دهیم از دقت پیش‌بینی‌های روزانه بیشتر می‌شود و اعتمادپذیری به آن هم به‌مراتب بالاتر خواهد بود؛ به همین دلیل به‌صورت شفاف می‌توانیم در نگارش برنامه‌های توسعه‌ای، وضعیت کشور در حوزه اقلیم را برای دهه‌های آینده مدنظر قرار دهیم.»
از 20 سال پیش، هشدارهای مربوط به تغییرات اقلیم در کشور را به مسئولان اعلام کرده بودیم
بابائیان با بیان اینکه 20 سال پیش هم درباره تغییر اقلیم هشدار داده بودیم و امیدوارم امروز مسئولی پیدا شود که به حرف‌مان گوش دهد، اظهار داشت: «اولین موضوع بحث مصرف انرژی است، یعنی با وضعیتی که کشور در حوزه استفاده از سوخت‌های فسیلی و دنیا شاهد است، باید در این زمینه تجدیدنظر جدی کنیم. البته ایران یکی از کشورهایی است که گازهای گلخانه‌ای نسبتا زیادی را تولید می‌کند و متاسفانه استفاده از سوخت و انرژی در ایران بهینه نیست که نیاز به بازنگری در این زمینه داریم. موضوع دیگر اینکه دمای ایران امروز حداقل 1.5 تا 2 درجه نسبت به قبل از انقلاب صنعتی (یعنی بازه زمانی 1850 تا 1920 میلادی) بیشتر شده است، درحالی‌که دمای جهانی امروز 1.1درجه بالا رفته است.»
او افزود: «هرچه افزایش دما بیشتر شود، تبعات اقلیمی هم افزایش می‌یابد، یعنی در وهله اول شاهد افزایش امواج گرمایی خواهیم بود. بعد از آن شاهد افزایش تبخیر و بالطبع افزایش نیاز آبی هستیم. یعنی اگر میزان بارش ثابت بماند اما تبخیر و تعرق افزایش یابد، آنگاه با کسری منابع آبی روبه‌رو می‌شویم و تبخیر هم ارتباط مستقیم با گرمایش زمین دارد. از طرفی هم با توجه به افزایش دمای زمین در جهان و ایران، به‌صورت کلی تبخیر و تعرق آب افزایش پیدا کرده و همان میزان بارشی که در کشور ما وجود دارد به دلیل تبخیر و تعرق بالا از دست می‌رود. به عبارت دیگر وقتی می‌گوییم به‌طور مثال امسال 200 میلی‌متر بارش داشتیم اما در عمل به دلیل تبخیر و تعرقی که صورت می‌گیرد، میزان واقعی بارش کمتر از 200 میلی‌متر خواهد بود.»
در آینده پدیده گرد و خاک در استان‌های جنوبی کشور افزایش خواهد یافت
عضو هیات‌علمی پژوهشکده اقلیم‌شناسی ادامه داد: «بارش کشور به دلیل گرم شدن جهانی زمین کاهش یافته اما مساله مهم این است که رفتار بارش هم دست‌خوش تغییر شده است. یعنی شاهد وقوع بارش‌های سنگین و سیل هستیم که در این چند سال اخیر هم شاهد آن بودیم و در آینده هم این وضعیت ادامه خواهد داشت. یعنی با توجه به شرایط اقلیمی کشور، در آینده شاهد بارش‌ها در روزهای کمتر اما به‌صورت سیل خواهیم بود. البته پاسخ کلی اقلیم در سطح جهان در واکنش به افزایش دما، بیشتر شدن بارش خواهد بود اما متاسفانه پاسخ اقلیم منطقه غرب آسیا، برعکس آنچه در دنیا دنبال می‌شود، یعنی در منطقه ما هر چه دما افزایش یابد، میانگین بارش هم کاهش می‌یابد.» بابائیان با تاکید بر اینکه در نوار جنوبی کشور و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس هر چه دما افزایش یابد، شاهد افزایش بارندگی‌ها هم خواهیم بود و در استان‌هایی مانند سیستان‌وبلوچستان و هرمزگان انتظار داریم که افزایش دما، باعث تغییر در میانگین بارش نشود، اظهار داشت: «اما به‌صورت کلی شاهد افزایش خشکسالی‌ها هستیم و کشورهایی که در غرب ایران واقع شده‌اند، مانند عراق، سوریه و حتی جنوب ترکیه با افزایش گرمایش جهانی، شاهد افزایش خشکسالی‌ها خواهند بود و همین مساله باعث می‌شود تا تولید گرد و خاک در این مناطق زیاد شود که قطعا کشور ما را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد.»
تولید زعفران در استان‌های خراسان‌رضوی و جنوبی تا 30 سال آینده 50 درصد کاهش می‌یابد
او در همین زمینه گفت: «درمجموع ایجاد این شرایط باعث می‌شود امنیت غذایی ما کاهش یابد، یعنی وقتی خشکسالی افزایش پیدا کند، تولید محصولات زراعی و باغی هم کاهش پیدا می‌کند و در چنین وضعیتی باید الگوی زراعی‌مان را تغییر دهیم. یکی از اقداماتی که به‌صورت مشترک از پژوهشکده اقلیم‌شناسی و دانشگاه فردوسی مشهد انجام‌شده، بررسی شرایط زراعی کشور در آینده بوده که براساس نتایج به‌دست آمده، طی 30 سال آینده، تولید زعفران در خراسان‌رضوی و جنوبی 50 درصد کاهش می‌یابد؛ از طرفی هم بسیاری از خانواده‌های ایرانی در شرق کشور که از این طریق ارتزاق می‌کنند، تحتتاثیر قرار می‌گیرند و قطعا بیکاری در این منطقه افزایش می‌یابد. همچنین بررسی‌های صورت‌گرفته روی محصول پسته نشان می‌دهد در مناطقی مانند کرمان شاهد افت تولید این محصول خواهیم بود؛ چراکه برای تولید محصول نیازمند سرمایش هستیم که گرم شدن زمین تولید این محصول را هم تحتتاثیر قرار می‌دهد.»
عضو هیات‌علمی پژوهشکده اقلیم‌شناسی با بیان اینکه برای جلوگیری از ایجاد این مشکلات باید در برنامه‌های توسعه‌ای به آن توجه شود، افزود: «قطعا زمانی می‌توانیم اقدامات مختلفی را در یک حوزه انجام دهیم که در آن مساله در برنامه توسعه لحاظ شده باشد؛ قطعا برنامه‌های توسعه‌ای جزء اسناد بالادستی به‌شمار می‌روند؛ هرچند دیگر عملکرد برنامه‌های توسعه‌ای در کشورمان از دست رفته است. هر دولتی که سرکار می‌آید، در عمل یک‌سال از زمان تحقق برنامه‌های توسعه‌ای را از دست می‌دهد و قطعا اگر می‌خواهیم این اسناد موثر واقع شوند، باید زمان اجرای آن کمی طولانی‌تر باشد و بین پنج تا 10 سال برای اجرای آن زمان در نظر گرفته شود. امروز که باید برنامه هفتم به مجلس ارسال می‌شد، زمان و انرژی برای لایحه بودجه 1402 گذاشته شده است و قطعا وقتی بودجه تصویب شود دیگر ارسال برنامه هفتم معنی نخواهد داشت و در عمل این برنامه باید خودش را با بودجه 1402 هماهنگ کند و انتظار می‌رود نمایندگان مجلس اهمیت بیشتری به برنامه‌های توسعه‌ای بدهند.»
بابائیان تصریح کرد: «ارائه برنامه‌های هواشناسی روزانه یکی از کارهای سازمان هواشناسی به‌شمار می‌رود، بخش دیگر از وظایف پیش‌بینی‌های فصلی و بخشی هم پیش‌نگری است که مربوط به پیش‌بینی‌های چند دهه یا چند سده آینده می‌شود. نباید این مساله را فراموش کرد که علم هواشناسی امروز به‌حدی در دنیا اهمیت پیدا کرده که بسیاری از کشورها، وزارتخانه‌ای را برای مباحث اقلیمی اختصاص داده‌اند که منظور از مباحث اقلیمی همان بررسی شرایط کشور در طولانی‌مدت در این حوزه است. اثری که تغییر اقلیم بر کشور و دیگر کشورهای آسیب‌پذیر مانند ایران دارد، تا جایی که ممکن است تمدن این کشورها را هم تحتتاثیر قرار دهد؛ اتفاقی که امروز هم شاهدش هستیم و نمی‌توان تبعات آن را نادیده گرفت.»
باید در برنامه توسعه هفتم به مباحث اقلیمی توجه ویژه شود
او در توضیح بیشتر این مساله گفت: «امروز بسیاری از روستاهای مرزی ما به‌دلیل همین تغییر اقلیم خالی از سکنه شده‌اند تا جایی که وسعت جمعیتی ایران به‌مراتب کمتر از وسعت جغرافیایی‌اش شده است. به عبارت دیگر مرزهای ما کوچک شده‌اند و مهاجرت‌های زیادی از جنوب و جنوب‌غرب کشور به‌دلیل خشکسالی و افزایش پدیده گرد و خاک به‌سمت شمال آمده است، اما این همه ماجرا نیست؛ افزایش این مهاجرت‌ها باعث افزایش فشار به منابع آبی در استان‌هایی مانند تهران شده است. ایجاد مسائل امنیتی هم از دیگر موضوعاتی است که به‌دلیل تغییرات اقلیمی ایجاده و قطعا اگر مسئولان هشدارهای 20 سال پیش سازمان هواشناسی را جدی می‌گرفتند و حداقل یک کلمه مرتبط با اقلیم را در برنامه‌های توسعه‌ای می‌آورند، نه اینکه بگویم اصلا به مشکلات امروز دچار نمی‌شدیم، اما قطعا شرایط بهتر از امروز بود. وقتی در برنامه‌های بلندمدت هیچ واژه‌ای از اقلیم آورده نمی‌شود، قطعا هیچ بودجه‌ای به این حوزه اختصاص پیدا نمی‌کند و در چنین شرایطی نمی‌توان انتظار داشت که برای جلوگیری از پیامدهای آن بتوان اقدام انجام داد.»
عضو هیات‌علمی پژوهشکده اقلیم‌شناسی افزود: «معتقدم بهتر است تصویب برنامه توسعه هفتم یک یا دوسال دیگر به‌تاخیر بیفتد اما در آن باید به مباحث اقلیم و پیامدهای تغییر اقلیم به‌صورت جدی توجه شود و راهکارهای برون‌رفت از وضعیت فعلی هم در آن دیده شود. امروز کشورهای حاشیه خلیج فارس به دنبال ایجاد اتحادیه تولید انرژی‌های تجدیدپذیر هستند اما ما هنوز توجه‌مان به اوپک است. امروز توافقات جهانی در حوزه اقلیم به‌گونه‌ای است که اگر بخواهیم از گرم شدن زمین جلوگیری کنیم، مجبور هستیم صادرات نفت و گاز را بین 50 تا 70 درصد کاهش دهیم؛ چراکه اصلا دیگر خریداری برای آن وجود ندارد. به عبارت دیگر تا سال 2050، نزدیک به 90 درصد از انرژی‌های دنیا باید تجدیدپذیر شود تا به این وسیله از گرم شدن دو درجه‌ای زمین تا پایان قرن جلوگیری کنیم.»
بابائیان بیان داشت: «قطعا اگر دمای زمین بیش از دو درجه دیگر افزایش پیدا کند، بسیاری از اکوسیستم‌های زمین برای همیشه از بین می‌روند، یعنی آستانه تحمل زمین در حوزه گرما فقط دو درجه دیگر است و اگر این اتفاق رخ دهد بخش قابل‌توجهی از اکوسیستم‌ها را در حوزه دریایی، جانوری و طبیعی را از دست می‌دهیم و این‌گونه نیست که بگوییم بعد از مدتی می‌توان آن را احیا کرد. این مساله هم یک نتیجه‌گیری علمی است که نباید دمای کره زمین از دو درجه بالاتر برود و قطعا ما نیز باید به‌سمت انرژی‌های نو حرکت کنیم. موضوع مهم اینکه ما دنیای از انرژی‌های نو و خورشیدی را در کشور داریم و باید تا امروز 10 درصد از مصرف انرژی‌مان از طریق انرژی‌های نو محقق می‌شد اما هنوز به یک‌درصد هم نرسیده‌ایم. عقب‌ماندگی بسیار زیادی در حوزه مصرف انرژی‌های نو در کشور وجود دارد که می‌طلبد تا این مساله در برنامه توسعه هفتم لحاظ شده و کم‌کاری‌های گذشته جبران شود.»