محمود زارعی، پژوهشگر:هفته گذشته توافق عربستان و کویت برای بهره‌برداری مشترک از میدان گازی آرش که طرف مقابل آن را الدُره می‌خواند، توجه رسانه‌ها را به خود معطوف کرد. آرش میدان گازی مشترک بین ایران و کویت است که کشف آن به سال 1346 بازمی‌گردد. محل قرارگیری این میدان در نقطه‌ای است که مرز بین ایران و کویت به‌صورت دقیق تعیین نشده و از همین رو سال‌ها مورد اختلاف دو کشور بوده است.
بر اساس مرزهای مورد قبول ایران 40 درصد میدان آرش در آب‌های سرزمینی ایران قرار گرفته است؛ سال 2001 و در زمان دولت اصلاحات، ایران اقدام به عملیات اکتشافی در میدان آرش کرد که با طرح شکایت کویت از ایران در مجامع بین‌المللی، پروژه اکتشافی ایران متوقف شد، حالا بعد از گذشت 20سال عربستان و کویت روی بهره‌برداری مشترک از این میدان توافق کرده‌اند. با توجه به عدم‌تعیین حدود مرزی، سهم داشتن عربستان از میدان آرش مورد بحث است.
عربستان و کویت در تفاهم همکاری خود توافق کرده‌اند تا روزانه یک میلیارد فوت مکعب گاز و 84 هزار بشکه میعانات گازی از این میدان استحصال کنند. براساس تخمین‌ها میدان آرش 20 تریلیون فوت مکعب گاز و 310 میلیون بشکه نفت ذخیره درجا دارد. عربستان‌سعودی برای تولید برق به‌شدت به گاز این میدان نیازمند است، درحالحاضر عربستان برای تولید برق بخش عمده‌ای از نفت خود را می‌سوزاند که با اتکا به گاز این میدان می‌تواند علاوه‌بر افزایش صادرات نفت، به سبد انرژی خود تنوع بیشتری ببخشد. کویت هم برای ارتقای امنیت انرژی و افزایش درآمد خود از محل صادرات نفت و گاز به منابع این میدان نیازمند است.
ماجرای میادین مشترک به اینجا ختم نمی‌شود، از مجموع میادین نفت و گاز کشور، ایران در 28 میدان با هفت کشور همسایه یعنی عراق، قطر، عربستان، کویت، عمان، امارات و ترکمنستان شریک است. اکثر میادین نفتی مشترک ایران با کشور عراق است به‌گونه‌ای که 82 درصد مجموع نفت ایران از میادین مشترک را به خود جای داده است.
از مجموع میادین مشترک، 54.7 میلیارد بشکه نفت قابل استحصال است که 22.7 میلیارد بشکه آن در سمت ایران قرار دارد و معادل 10 درصد کل ذخایر نفتی ایران است. سهم ایران از میادین مشترک گاز طبیعی نیز که بخش عمده آن در میدان گازی پارس‌جنوبی قرار دارد و با قطر مشترک است حدود 16.47 تریلیون مترمکعب برآورد می‌شود. لازم به ذکر است که ایران به‌واسطه ذخایر 211 میلیارد بشکه‌ای نفت خام و 33 تریلیون مترمکعبی گاز طبیعی حائز رتبه نخست ذخایر هیدروکربنی در جهان است.
متاسفانه از مجموع 28 میدان نفتی و گازی، ایران تنها در 15 میدان فعالیت دارد و اقدام به استحصال نفت و گاز می‌کند، همین میزان برداشت نیز معمولا با تاخیر چندساله نسبت به طرف مقابل آغاز شده و درحالحاضر هم در‌مجموع برداشت طرف‌های مقابل بیشتر از ایران است. از مجموع این 15 میدان فعال فقط در پارس‌جنوبی است که چند سالی است تولید ایران از طرف مقابل بیشتر شده که با در نظر گرفتن سال‌ها برداشت قطری‌ها از این میدان، ایران در مجموع برداشت از این میدان بسیار عقب‌تر از طرف‌های مقابل است.
در سایر میادین همچنان وضعیت تولید ایران نسبت به شرکای خود نامطلوب است و در بسیاری از میادین ایران حتی اقدام به حفر چاه نیز نکرده است. علاوه‌بر آن به‌علت عقب‌افتادگی زمانی در همین میادین نیز طرف مقابل میلیاردها دلار اضافه‌برداشت داشته است، تنها در میدان گازی پارس‌جنوبی براساس برآوردها قطر در طول 11 سال گذشته بیش از 400 میلیارد دلار بیشتر از ایران برداشت کرده است.
سرمایه‌گذاری‌های جدید نیز نشان می‌دهد کشورهای همسایه حساب ویژه‌ای روی برداشت از میادین مشترک با ایران باز کرده‌اند به‌طوری‌که عراق با سرمایه‌گذاری کلان در میدان‌های مشترک با ایران برنامه افزایش تولید دارد و شرکت توتال هم با ارائه اطلاعاتی که از قرارداد با ایران به‌دست آورد، توانست از قطر مجوز افزایش 47 درصدی برداشت و حفر 200 حلقه چاه جدید را بگیرد.
این ولع در طرف مقابل برای استخراج بیشتر از میادین مشترک علاوه‌بر عدم‌النفع سالانه کشور از منابع خدادادی موجب مهاجرت نفت در میادین نفتی و کاهش فشار گاز در میادین گازی می‌شود. فاجعه‌ای که درحالحاضر در پارس‌جنوبی در شرف روی دادن است و ممکن است در چند سال آتی موجب بحران انرژی در کشور شود.
در ماجرای میادین مشترک دو نکته حائز اهمیت است؛ نخست آنکه توسعه میادین مشترک می‌بایست در اولویت باشد. اکنون که چین تمایل به سرمایه‌گذاری در میادین نفت و گاز ایران را دارد باید هدایت سرمایه‌گذاری خارجی به‌سمت میادین مشترک سوق پیدا کند، علاوه‌بر آن دولت می‌بایست با ایجاد کنسرسیوم‌های داخلی به‌صورت جدی توسعه میادین مشترک را پیگیری کند.
اگرچه وزیر نفت عنوان داشته که مجموعه مطالعات میدان آرش به پایان رسیده و به‌زودی سکوی حفاری در این میدان نصب خواهد شد، اما در میادین مشترک باید هم زمان بهره‌برداری از تمامی میادین و پیشی گرفتن تولید کشور از طرف مقابل پیگیری شود.
نکته دوم در‌خصوص بهره‌برداری از میادین مشترک آنکه بسیاری از کشورهای جهان که دارای میادین مشترک با همسایگان خود هستند به‌منظور جلوگیری از تخریب میادین و انتفاع هر دو طرف از میادین مشاع با بهره‌گیری از دیپلماسی فعال اقدام به تنظیم قراردادهای برداشت مشترک و صیانتی می‌کنند. کشور نروژ در میادین مشترک خود با روسیه و انگلستان اقدام به تنظیم این قراردادها کرده است و در میدان نفتی مشترک مکزیک و آمریکا نیز این قرارداد منعقد شده و برداشت بر اساس آن صورت می‌گیرد.
در قراردادهای برداشت مشترک طرفین با تعیین نظام حقوقی میادین، علاوه‌بر انتفاع براساس سهم طرفین از میدان، نحوه برداشت به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود که مخزن کمترین آسیب را دیده و بیشترین مقدار نفت و گاز قابل استحصال مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
متاسفانه ایران علی‌رغم اشتراک در بسیاری از میادین، به‌جز چند توافق اولیه با عراق هیچ قرارداد برداشت مشترک و صیانتی با کشورهای همسایه خود ندارد. بر همین اساس ضروری است دستگاه دیپلماسی کشور و وزارت نفت برای صیانت از ثروت ملی کشور هرچه سریع‌تر با اقدام فعال مبادرت به مذاکره با کشورهای همسایه کرده و از سهم ایران در میادین مشترک حراست کنند.