حسین نقی‌پور، خبرنگار: مستند «جوکر 1401» تازه‌ترین ساخته حسین شمقدری چند روزی است که در معرض نمایش عمومی قرار گرفته است. طی سه ماه گذشته، جامعه ایران شاهد یکی از مهم‌ترین اتفاقات سیاسی و اجتماعی سال‌های اخیر بوده و حسین شمقدری در کار جدیدش قرار است در این باره با مخاطبانش حرف بزند. برای اینکه از فرآیند ساخت و طراحی مستند بدانیم به سراغ شمقدری رفتیم. گفت‌وگوی «فرهیختگان» با کارگردان جوکر 1401 را بخوانید.
در تحلیل وقایع اخیر، کارشناسان حوزه اجتماعی نظرات متفاوتی دارند. یکی وضعیت موجود را نتیجه انسداد سیاسی می‌داند، یکی حاصل اعتراض زنان نسبت به بی‌عدالتی‌ها و دیگرانی هم خشم حاصل از نسلی که عنوان نسل Z گرفتند. البته نظرات در این خصوص متنوع است و از نظرگاه‌های مختلفی تحلیل می‌شود. انتخاب کارشناسانی که جلوی دوربین رفتند، گستردگی و پراکندگی لازم را ندارند و نهایتا به مهدی نصیری و وحید اشتری محدود می‌شود. چرا سراغ کارشناسان بیشتری نرفتید؟
من دوست داشتم روی قشر خاکستری تاثیر بگذارم و کارشناسان مذهبی و طرفدار نظام شاید آن اثرگذاری را نداشته باشند برای همین سراغ کارشناسانی رفتم که جنبه مخالفت بیشتری دارند و با آنها صحبت کردم. انتخاب این دو نفر هم به این دلیل بود و جا داشت که سراغ دیگرانی هم می‌رفتیم اما متناسب با ظرفیت مستند و در این زمان کوتاهی که داشتیم، به این دو کارشناس بسنده کردیم و فکر می‌کنم همین باعث می‌شود تا قشر خاکستری اعتماد بیشتری داشته باشند.
ایده محوری مستند جوکر 1401 چیست و بر اساس چه ایده‌ای بخش‌های این مستند را طراحی کردید؟
ما اولین جلسه مستند را یک ماه پیش گذاشتیم و با بچه‌ها در مورد این موضوع صحبت کردیم و دیدیم ما بین خودمان اختلاف نظر داریم. مثلا هاشم بافقی خیلی مخالف بود و من موافق نظام بودم. در بین تیم هم این طور بود و موافق و مخالف داشتیم. برای همین تصمیم گرفتیم که با همین تیم مستند را بسازیم و نشان دهیم که می‌شود با این مدل که دو طرف باشند مستند را ساخت و جوری بسازیم که هر دو طیف دیده شوند. اتفاقا از یک شخصیت جوکر استفاده می‌کنیم که مخالف است و هاشم باقفی می‌آید و نقش اعتراض را انجام می‌دهد و من هم نقش خودم را داشتم.
جزء اولین مستندسازانی هستید که نسبت به وقایع اجتماعی امسال کاری ساخته است. نزدیکی شما به وقایع چه دشواری‌هایی داشت و مانع از این نبود که نگاه جامعی به اتفاقات داشته باشید؟ فکر نمی‌کنید اگر از این اتفاقات فاصله می‌گرفتید، نگاه و تحلیل شما متفاوت از این چیزی بود که ارائه شد.
در این مدت به دلیل شرایط امنیتی که در شهر بود چندین بار دستگیر شدیم؛ دوربین‌مان را گرفتند، یکی از بچه‌ها تیر خورد. این اتفاق‌ها افتاد و طبعا اگر زمان می‌گذشت می‌توانستیم تحلیل‌های عمیق‌تری داشته باشیم. اما به نسبت زمانی که داشتیم کار به موقعی بود. جا دارد که در زمان‌های دیگر هم مستندهایی در مورد این موضوع ساخته شود، چند ماه دیگر هم می‌توان به این موضوع پرداخت.
ساخت چنین مستندی در این شرایط نیازمند این است که در حلقه امنی از تولید قرار داشته باشید. چگونه این امکان برای شما فراهم شده است؟
ما گروه‌مان شناخته‌شده است و همه‌مان را می‌شناسند. خودمان و حسن نیت‌مان را نشان داده‌ایم و هویت‌مان مشخص است. چیزی به نام حلقه امن وجود ندارد، صرفا همین که باسابقه هستیم معمولا حاکمیت و دستگاه‌ها به ما اعتماد می‌کنند مستندمان دلسوزانه است و اگر نقدی هم انجام می‌دهیم از روی دلسوزی است و همین باعث می‌شود بتوانیم فعالیت کنیم و مستند بسازیم.
ازجمله انتقاداتی که در خصوص این مستند و البته مستندهای اخیر شما مطرح می‌شود این که شمقدری به جای تحلیل گسل‌های اجتماعی، بیشتر توصیف‌کننده وضعیت موجود است. آیا این نقد را قبول دارید؟ و اگر قبول دارید به معنای این است که نسبت به اتفاقات تحلیلی ندارید؟
اتفاقا ما نگاه تحلیلی در این مستند داشتیم و تحلیل‌مان این بود که بایستی به حق اعتراض رسمیت داده شود. تحلیل‌مان این بود که اعتراضات به مسیر اشتباهی رفت و همین هم کار را دچار مشکل کرد. مستند ما چون تجربی است سعی می‌کنیم سوژه‌ها را با همین تجربه به دست بیاوریم. بعضی‌ها اعتراض دارند که برخی کارشناسان باید برای بیان مسائل در مستند بیایند. تا مستند نگاه علمی به خودش نگیرد شاید حس مستند به آنها دست ندهد. اتفاقا مستند ما مستند تجربی است، مستند تجربی حرفش را با وقایع و تجربه‌ها می‌زند و وقتی به این سبک حرف زده شود مخاطب این را بیشتر دوست دارد و جذاب‌تر است. پس قطعا تحلیل وجود دارد اما در قالب یک مستند تجربی.