فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار: اولین سال از قرن جاری به نام اقتصاد، دانشبنیان و اشتغال آفرین نام گرفت؛ اما همچنان به نظر می‌رسد چالش‌های بسیار زیادی گریبان مهم‌ترین ارکان اقتصاد دانشبنیان یعنی شرکت‌های دانشبنیان، هسته‌های فناور و پارک‌های علم و فناوری را گرفته است. علی‌رغم اینکه در یک سال اخیر در اکثر شاخص‌های اقتصادی و کمی پارک‌ها شاهد رشد بسیاری بوده‌ایم. به دور از انصاف است اگر درباره قوانینی مانند قانون جهش تولید دانشبنیان یا معافیت‌های مالیاتی و ارزهای دولتی که به این شرکت‌ها تعلق گرفت صحبتی نکنیم که راهگشای حرکت فعالان این حوزه بوده است. اما به نظر می‌رسد همچنان چالش‌های بسیاری در حوزه سیاستگذاری، پیش‌روی شرکت‌ها دانشبنیان و میزبانان اصلی آنها یعنی پارک‌های علم و فناوری وجود دارد. این موضوع را درگفت‌وگو با تعدادی از فعالان اکوسیستم فناوری و نوآوری کشور بررسی کردیم که در ادامه می‌خوانید.
رئیس پارک علم و فناوری کرمانشاه:
تجاری‌سازی با سیاست‌های موجود تبدیل به دره مرگ شده است
سیامک آزادی، رئیس پارک علم و فناوری کرمانشاه درباره سیاستگذاری در حوزه علم و فناوری گفت: «در کل ارزیابی من ارزیابی مثبتی است و واقعا تلاش‌هایی که نهادهای متولی به‌خصوص معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و به‌تازگی حوزه فناوری وزارت علوم انجام داده است واقعا برنامه‌ها و تلاش‌های قابل‌تقدیری است که با توجه به نیاز کشورها جلو می‌رود. خصوصا یکی از این موارد قانون جهش تولید دانشبنیان است که بسیار تلاش می‌کند هزینه‌های شرکت‌های دانشبنیان و هسته‌های فناور را پوشش دهد.»
او بیان کرد: «قانون جهش تولید حمایت‌های دستگاه‌های دولتی را به کار می‌گیرد و به‌عنوان مثال پوشش هزینه‌های تحقیق و توسعه و امکان اینکه شرکت‌های بزرگ در این زمینه ورود کنند و درواقع مبلغی که هزینه می‌کنند از رقم مالیات آنها کسر شود و ازجمله مواردی که نمی‌خواهم کلیت آن را در اینجا بیان کنم، اما فکر می‌کنم یک قانون مترقی و توسعه‌یافته است که اگر براساس آیین‌نامه‌هایی که تدوین شده، اجرایی شود و تصورم آن است که به‌نوعی تحول چشمگیری در حوزه توسعه اقتصاد دانشبنیان و در حوزه شرکت‌های دانشبنیان در کشور خواهیم داشت.»
آزادی درباره سیاستگذاری‌های نادرست در حوزه تجاری‌سازی توضیح داد: «بعضا از مسیر تجاری‌سازی محصولات به‌عنوان دره مرگ یاد می‌کنند. به این دلیل که چالش‌هایی که در این مسیر وجود دارد، زیاد است. شما نمی‌توانید فکر کنید هر کسی که آمده تا ایده خود را ثبت کند و ثبت اختراع کند، می‌تواند محصول خود را تجاری کند. تجاری‌سازی یک سری الزامات دارد که ورای ثبت دانش است و باید در آن مقتضیات بازار و نیاز و تناسب نیاز با سطح فناوری را در نظر گرفت. چالش‌های بی‌شماری در این زمینه وجود دارد.»
او در ادامه به دو مورد از چالش‌های موجود بر سر راه شرکت‌های دانشبنیان اشاره کرد و افزود: «نکته مهم این است که نباید فراموش کنیم شرکت‌های دانشبنیان و فناور از شرکت‌های معمول متفاوت هستند. آنها برای دستیابی به فناوری هزینه می‌دهند و این هزینه در جایی پوشش داده نمی‌شود و شرکت‌ها ملزم هستند برای دستیابی به فناوری تست‌ها، آزمایش‌ها و فعالیت‌های بسیاری انجام دهند، این مورد هزینه‌زاست و پوشش دادن این هزینه‌ها یکی از مهم‌ترین چالش‌ها برای شرکت‌های دانشبنیان است. البته در بخشی از قانون جهش تولید دانشبنیان به این مساله پرداخته‌اند.
آزادی درباره چالش عدم توجه به دارایی‌های دانشی شرکت‌ها بیان کرد: «مساله دیگری که ما برای تجاری‌سازی داریم این است که حتما باید نظام پولی و بانکی کشور تمرکز و توجه خود را از روی دارایی‌های فیزیکی بردارد و تمرکز را روی دارایی‌های دانشی که نامشهود اما ارزش‌آفرین هستند؛ قرار دهد. هنوز هم سیستم بانکی و نظام پولی ما اگر می‌خواهد، حمایت مالی انجام دهد یا تسهیلاتی بدهد برای مسائلی که باز هم در برخی از آنها به دارایی‌های فیزیکی توجه دارد، شرکت‌های نوپا در این مورد چالش‌ها و مسائل بسیار زیادی دارند که در بسیاری از مواقع به دلیل نداشتن تمکن مالی یا امکان تامین وسایل درواقع امکان تامین مالی و استفاده از تسهیلات موجود را پیدا نمی‌کنند. این مورد خودش یک چالش در مسیر تجاری‌سازی شرکت‌هاست.»
رئیس پارک علم و فناوری سیستان‌وبلوچستان:
قوانین حوزه علم و فناوری باید منعطف باشند
محمدنبی شهیکی‌تاش، رئیس پارک علم و فناوری سیستان‌وبلوچستان درباره سیاست‌هایی که در حوزه علم و فناوری گذاشته شده، گفت: «به‌صورت کلی می‌توان گفت اقدامات خوبی صورت گرفته است. برای مثال قانون جهش تولید دانشبنیان قانون خوبی بود که بعد از مدت‌ها به تصویب رسید و بسیار به شرکت‌ها کمک کرد. درواقع هم به تولید و هم به توسعه بازار محصولات کمک کرد و کار را برای شرکت‌های دانشبنیان آسان‌تر کرد. قانون دیگری که بسیار کمک‌کننده بود، قانون و طرح یارانه تجاری‌سازی وزارت علوم بود که در تسهیل و وصل شدن عرضه‌کننده فناوری به متقاضی فناوری اثرگذار بود. این‌طور قوانین که باعث تسهیل و رفع موانع و مشکلات شرکت‌های دانشبنیان شود، صددرصد به گسترش تولید و فناوری و ایجاد نوآوری کمک می‌کند.» او درباره انطباق این قوانین با نیازهای حوزه فناوری بیان کرد: «تقریبا قانون‌گذاری‌هایی که در این حوزه‌ها نقش محوری و سیاستگذاری و ریل‌گذاری را انجام می‌دهند با قوانین و ادبیات و گفتمان پاک‌ها، مراکز رشد و شرکت‌های دانشبنیان آشنا هستند. هرچه جلوتر می‌رویم شرکت‌های ما بزرگ‌تر و نیازهای آنها نیز بزرگ‌تر می‌شود. بنابراین هرچه رو به جلو قدم برمی‌داریم، باید قانون‌ها نیز انعطاف‌پذیر باشند. یعنی باید تلاش شود تا تنها مناطق خاص مدنظر قرار نگرفته و این قوانین قابلیت تغییر و بومی‌سازی را داشته باشد. شرایطی که در تهران، تبریز یا مشهد وجود دارد در استان سیستان‌وبلوچستان موجود نیست و به همین دلیل، بسیاری از مسائل‌مان با تهران و دیگر استان‌ها هم متفاوت می‌شود. فرهنگ و توانمندی افراد، شرایط محیطی و اجتماعی و امکانات بسیار متفاوت است و قانون‌گذاران قطعا باید به این مورد توجه داشته باشند. قانون‌ها باید انعطاف داشته باشد و بتوان آن را نسبت به شهرها و فرهنگ‌های مختلف بومی‌سازی کرد.» شهیکی‌تاش درباره تاثیر سیاستگذاری‌ها بر هدایت پژوهش عنوان کرد: «تا به اینجا به نظر می‌رسد سیاست‌های موجود توانسته پژوهش را به سمت درستی پیش ببرد، اگرچه در این حوزه چالش‌های بسیاری برای شرکت‌ها و هسته‌های فناور وجود دارد. البته نکته‌ای که وجود دارد این است که پژوهش‌ها به‌صورت کمی رشد بسیاری داشته است اما به نظر می‌رسد در حوزه کیفی رشدی همگام با رشد کمی نداشته، در نتیجه در سیاستگذاری‌ها باید بیشتر به رشد کیفی پژوهش‌ها توجه داشت.»
او در پایان درباره سیاستگذاری‌ها در حوزه تجاری‌سازی محصولات افزود: «پارک ما جزء آخرین پارک‌هایی بود که وارد مدار دانشبنیان شد. در حوزه تجاری‌سازی به این دلیل که در پارک علم و فناوری سیستان‌وبلوچستان اکثر کسب‌وکارها، نوپا هستند، بیشترین مشکل و چالشی که دارند، عدم شناخت درست از بازار و بازاریابی است. عمده این مشکل نیز به‌راحتی می‌تواند با سیاستگذاری درست در حوزه آموزش در دانشگاه حل شود. افراد دانش فنی را دارند و محصول خود را تولید می‌کنند اما در این مورد که چگونه محصول خود را بفروشند و درواقع اینکه چگونه بتوانند در راستای رفع نیاز مشتری فعالیت کنند، مشکل دارند. پارک ما در این حوزه کارگاه‌ها و دوره‌هایی برگزار می‌کند، توانستیم شرکت‌ها بسیاری را در این حوزه توانمند کنیم و در حال رفع این نیازها هستیم.»
رئیس پارک علم و فناوری خراسان‌رضوی:
همچنان در حوزه تجاری‌سازی یا ثبت اختراع چالش داریم
مسعود زرمهری، رئیس پارک علم و فناوری خراسان رضوی درباره سیاست‌های علم و فناوری گفت: «سیاست‌هایی که در چند دهه اخیر در حوزه علم و فناوری صورت گرفت تا حد زیادی نجات‌‌بخش این حوزه بود. یکی از مهم‌ترین تاثیرات آن نیز، ارتباط بین دانشگاه و صنعت بود. به‌طور کلی می‌توان گفت سیاستگذاری‌ها تا حد زیادی نقش خوبی ایفا کردند. از قانون جهش تولید دانشبنیان گرفته تا معافیت مالیاتی همگی در راستای تسهیل فعالیت شرکت‌های دانشبنیان بودند. اما همچنان در حوزه تجاری‌سازی یا ثبت اختراع چالش‌هایی وجود دارد که ازجمله آن می‌توان به طولانی بودن روند تجاری‌سازی و ثبت اختراع و پاس‌کاری‌ها زیاد اشاره کرد.»
زرمهری در ادامه با تاکید بر اینکه سیاستگذاری‌ها تا حد قابل‌قبولی بر نیازهای این حوزه منطبق است، اضافه کرد: «سیاستگذاری‌ها توانسته تا حد زیادی نیازهای فعالان حوزه فناوری را پوشش دهد. برای مثال قانون معافیت مالیاتی، به‌درستی روی نقطه‌ای دست گذاشت که جزء چالش‌برانگیزترین مشکلات شرکت‌ها بود. چراکه دولت به‌راحتی می‌توانست یکی از گره‌های ذهنی شرکت‌ها را باز کند اما هیچ قانونی برای آن وجود نداشت.»
او در پایان درباره تجاری‌سازی محصولات و سیاست‌های این حوزه گفت: «روند تجاری‌سازی محصولات طولانی است. با توجه به اینکه اکثر فعالان شرکت‌های دانشبنیان فنی و مهندسی هستند، روند تجاری‌سازی برای آنها سخت‌تر می‌شود چراکه با حوزه بازاریابی آشنایی ندارند و علاوه‌بر آن مسیر طولانی تا تجاری‌سازی دارند. اگر سیاستگذاری‌های مناسبی در حوزه تجاری‌سازی صورت بگیرد تا دانشجویان یا دانش‌آموختگان با علم بازاریابی آشنا باشند و بتوانند نیازهای این حوزه و بازار را شناسایی کنند قطعا چالش‌های تجاری‌سازی کمتر خواهد شد.»
مدیر روابط‌عمومی پارک فناوری خراسان‌جنوبی مطرح کرد
لزوم تقویت آموزش بازاریابی پیش از رسیدن به تجاری‌سازی
پیمان حاج‌رضایی، مدیر روابط‌عمومی پارک فناوری خراسان‌جنوبی درباره سیاستگذاری‌های صورتگرفته در حوزه علم و فناوری توضیح داد: «اگر بخواهم به‌صورت کلی سیاست‌ها را بررسی کنم، باید بگویم که تا حدود بسیار زیادی توانسته، زیست بوم فناوری کشور را هدایت کند و در راه تولید محصولات دانشبنیان به کمک شرکت‌ها و هسته‌های فناور بیاید. اما به نظر می‌رسد در حوزه پژوهش آن‌طور که باید سیاستگذاری‌ها به‌خوبی صورت نگرفته است.»
حاج‌رضایی درباره سیاست‌های حوزه تجاری‌سازی محصولات در پارک‌ها گفت: «شرکت‌های این حوزه عمدتا با این وجود که آتیه دارند اما در اصل کسب‌وکارهای کوچک و متوسط هستند. عمدتا بنیانگذاران این شرکت‌ها دانشجویان فنی و مهندسی هستند، با این وجود که به بازاریابی و علم بازاریابی نیاز دارند اما اشتباه فاحشی که در این بین اتفاق می‌افتد این است که ابتدا محصول خود را می‌سازند و سپس به سمت بازار می‌روند. ممکن است بازار به‌حدی گسترده نباشد که بتواند توقعات مالی را برآورده کند.»
او با اشاره به سیاستگذاری نادرست در این حوزه بیان کرد: «فعالان این بخش، چون عمدتا فنی هستند، عملا دانشی نسبت به مرحله بازاریابی ندارند، برای همین کمپانی‌های بزرگ‌تر یا افرادی که در حوزه مارکتینگ زرد هستند، ممکن است آنها را با چالش مواجه کنند. به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین دلایل، سیاستگذاری نادرست در این حوزه باشد. اگر از ابتدا به دانشجویان آموزش داده شود و سپس نیز در مراحل پیش از تولید محصول، در ریلی قرار بگیرند که با توجه به نیاز بازار محصولات را تولید کنند قطعا بسیاری از این چالش‌ها حل خواهد شد.»
مسئول آموزش و ترویج پارک علم و فناوری تربیت‌مدرس تشریح کرد
مجوز و همراهی ارگان‌ها؛ چالش شرکت‌ها در حوزه تجاری‌سازی
سمیه حسینی، مسئول آموزش و ترویج پارک علم و فناوری تربیت مدرس درباره سیاستگذاری‌های صورتگرفته در حوزه علم و فناوری گفت: «قطعا این سیاستگذاری‌ها بسیار تاثیر‌گذار است. در حال حاضر سازمان‌هایی مانند صندوق نوآوری و شکوفایی، وزارت علوم و معاونت علمی از تولید دانشبنیان حمایت می‌کنند که باعث می‌شود جوانان بیشتر به دنبال کارآفرینی بروند. جوانان زمانی که می‌بینند از شرکت‌های دانشبنیان تا چه حد حمایت می‌شوند و تا چه حد اثرگذار است و سازمان‌ها و ارگان‌ها به آن کمک می‌کنند قطعا ترغیب می‌شوند در این حوزه فعالیت کنند تا اینکه شغل کارمندی را انتخاب کنند، کارآفرین می‌شوند و برای خودشان کار می‌کنند. قطعا این سیاستگذاری‌ها کمک‌کننده است و امیدواریم روزبه‌روز بیشتر به آن توجه شود.»
او در ادامه درباره عنوان کرد: «به نظر می‌رسد برخی از سیاستگذاری‌های صورتگرفته در حوزه علم و فناوری آن‌طور که باید به حوزه پژوهش سمت‌وسو نداده است. درواقع در حوزه پژوهش اگر سیاستگذاری‌ها مطابق نیازهای روز باشد بیشتر به درد جامعه می‌خورد و در نتیجه برخی از چالش‌ها و مشکلات را حل می‌کند. درصورتی‌که در حال حاضر به نظر می‌رسد سیاست‌ها به سمت نیازهای روز جامعه نرفته است.»
حسینی درباره تطابق نیازهای حوزه فناوری با سیاستگذاری‌ها توضیح داد: «در حال حاضر و با توجه به اینکه حدود دو دهه از ایجاد شرکت‌های دانشبنیان و پارک‌ها می‌گذرد، سیاستگذاران بیشتر از گذشته با نیازهای حوزه فناوری آشنا هستند. درواقع از نظر من سیاستگذاری‌ها تا حد زیادی با نیازهای این حوزه منطبق است. اما به‌هر‌حال چون قانون‌گذاران در کف حوزه علم و فناوری فعالیت نمی‌کنند، ممکن است در مواردی با دیدی بهتر نسبت به واقعیت، قوانینی وضع کنند که دست‌وپاگیر باشد.»
حسینی با اشاره به اینکه در بحث سیاستگذاری در حوزه تجاری‌سازی نیز مشکلاتی وجود دارد، بیان کرد: «در بحث تجاری‌سازی محصولات به دلیل سیاستگذاری‌های موجود یک‌سری مجوزها را به‌سختی می‌گیرند، در موارد مالی شرکت‌ها به مشکل می‌خورند که باز هم می‌توان آن را به سیاستگذاری‌های موجود ربط داد. البته پارک علم و فناوری ما در سطح خودش از گرنت تا وام و... سعی می‌کند تا مشکلات شرکت‌ها را برطرف کند. به هر شکل که می‌شود ما سعی می‌کنیم تا در تجاری‌سازی در کنار شرکت‌ها باشیم اما در برخی از اوقات به مشکلاتی برمی‌خورند، مانند مجوز و همراهی نکردن ارگان‌ها که باعث می‌شود شرکت‌ها به مشکل بر بخورند.»