علی صولتی، خبرنگار: بیش از سه هفته است که معضل آلودگی هوا به‌عنوان چالش حاد زیست‌محیطی از ویترین سیاستگذاران و رسانه‌ها بیرون آمده و کلانشهرهای بزرگ کشور را یکی پس از دیگری طعمه غبارهای سیاه خود می‌کند. در تعاریف جهانی آلودگی هوا را گفته اند؛ «عبارت است از آلودگی محیط داخلی یا خارجی توسط هر عامل شیمیایی، فیزیکی یا بیولوژیکی که ویژگی‌های طبیعی جو را تغییر می‌دهد. وسایل گرمایشی و احتراقی خانگی، وسایل نقلیه موتوری، تاسیسات صنعتی و آتش‌سوزی جنگل‌ها منابع رایج آلودگی هوا هستند.» آلودگی هوا این معضل همیشه جدی و رو به فزونی، خاصه در فصول سرد سال که به گفته مسئولان امر قرار است در کوتاه‌مدت و بلندمدت مهار شود، هر سال با شدت بیشتری جلوه تیره و ملموس خود را مستقیما در هوایی که شهروندان تنفس می‌کنند نشان داده و وعده‌ها و گفته‌های سیاستگذاران را بی‌اعتبار می‌کند. وعده‌هایی که طوری خبر از اجرای طرح‌ها و راهکار‌های زودبازده و تخصیص منابع برای دستیابی به هوای پاک در چشم‌انداز‌های بلندمدت می‌دهند، گویی شهروندان نمی‌دانند آلودگی چیست و با دستگاه تنفسی و ریه‌هایشان در هر نفس خود کثیفی هوا و آلاینده‌ها را احساس نمی‌کنند. آخرین اخبار آلودگی حاکی از آن هستند که علت اصلی شدت یافتن آلودگی هوای پایتخت حداقل در رسانه‌ها هنوز در هاله‌ای از ابهام است، آن‌هم درحالی‌که به تایید مقامات نظام سلامت کشور، آلودگی هوا علت ۱۲ درصد از مرگ‌های ناشی از بیماری‌های قلبی و عروقی است و هم‌اکنون افراد دچار آسم و مشکلات تنفسی برای تهیه اسپری‌های تنفسی کورتونی وارداتی با سختی‌هایی روبه‌رو هستند. در چنین شرایطی مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سازمان هواشناسی خبر از وخیم‌تر شدن اوضاع در هفته پیش‌رو می‌دهد. ضمن اینکه بررسی ما نشان می‌دهد تعداد روزهای قابل قبول از حیث میزان آلودگی هوا در پایتخت نسبت به سال گذشته (تا به امروز) بیش از 26 درصد کاهش داشته است.
خلاصه‌ای از وضعیت آلودگی در کلانشهرهای کشور
در تهران شاخص PM2.5 ابتدای هفته بالای 150 رفت که برای همه گروه‌ها ناسالم است. با وجود غیرحضوری شدن مدارس استان، تداوم آن در روزهای دوشنبه و سه‌شنبه و کمتر شدن حمل‌ونقل شهری این شاخص تنها در برخی مناطق کاهش نسبی داشت و شاخص روز گذشته در مناطق جنوبی پایتخت از 170 نیز عبور کرد. این شاخص در خوزستان نیز اوضاع مساعدی ندارد و در برخی شهرها مانند ماهشهر و سوسنگرد از 160 و 140 عبور کرده است. بنابر اعلام سامانه پایش کیفی هوای کشور و اداره کل محیط‌زیست این استان، میزان آلودگی در ماهشهر ۱۶۷ AQI ثبت شد که نشان‌دهنده ناسالم بودن هوا برای همه گروه‌هاست و در این شرایط مردم باید از تردد غیرضروری در هوای آزاد خودداری کنند. همچنین میزان آلودگی در اهواز ۱۲۹، دزفول ۱۳۷، سوسنگرد ۱۳۹، شادگان ۱۰۴، شوشتر ۱۰۷ و هندیجان ۱۲۲ AQI ثبت شد که در این شرایط بیماران، کودکان و گروه‌های حساس باید از تردد غیرضروری در هوای آزاد پرهیز کنند. دیگر کلانشهرهای کشور نیز وضعیت مناسبی ندارند. در اصفهان به‌دنبال تشدید آلودگی کمیته اضطرار آلودگی هوای این شهر روز گذشته تشکیل جلسه داد. سنجش کیفیت هوا در این کلانشهر با قرارگرفتن روی شاخص ۱۶۲ در وضعیت هوای ناسالم برای عموم (قرمز) ثبت‌شده و در ایستگاه‌های احمدآباد با شاخص ۱۵۷، استانداری اصفهان با شاخص ۱۶۵، انقلاب با شاخص ۱۶۹، پروین با شاخص ۱۸۶، رهنان با شاخص ۱۶۶، کاوه با شاخص ۱۶۵ و میرزاطاهر با شاخص ۱۵۳ وضعیت هوا، برای عموم مردم ناسالم است و این در حالی است که مدارس این کلانشهر در این روزها تعطیل نشدند. تبریز هم از قاعده کلانشهرها مستثنی نیست، به‌گفته سخنگوی مرکز پایش کیفی هوای اداره کل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان شرقی؛ با توجه به سکون و پایداری جو، هوای تبریز همچنان برای گروه‌های حساس ناسالم است. میانگین شاخص آلودگی هوای بر اساس ذرات ۲.۵ میکرون برابر ۱۱۴ بوده و همچنان برای گروه‌های حساس ناسالم است. در شهرهایی مثل مشهد، یزد و اراک نیز شاخص از 150 گذشته و در وضعیت ناسالم برای عموم مردم قرار دارد. اوضاع دیگر شهرها مثل شیراز، همدان و بیشتر شهرهای کردستان نیز مساعده نبوده و در وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس قرار دارد.
افزایش غلظت آلاینده‌ها در پایتخت طی هفته آینده
پیش‌بینی می‌شد با نزدیک شدن به زمستان و جبران نسبی کمبود بارش‌ها و وزش باد نسبت به پاییز شرایط ناپایدار جوی تا حدودی تشدید شده و دامنه آلودگی در کلانشهرها کمتر شود، اما آنچه هم‌اکنون شاهدش هستیم، فزونی شاخص‌های آلودگی در اکثر کلانشهرهاست. سایه سنگین آلودگی اما مثل همیشه آسمان پایتخت را بیش از نقاط دیگر کشور کدر می‌کند. کلانشهری که در هیچ سالی از پنج‌سال اخیر، مجموعا به‌اندازه 30 روز هوای پاک نداشته است. براساس تحلیل آخرین نقشه‌های هواشناسی اداره‌کل هواشناسی استان تهران وضعیت جوی استان از ۲۱ آذر تا پایان این هفته درپی ادامه فعالیت ضعیف موج بارشی در ارتفاعات همراه با بارش پراکنده برف و باران و در دیگر مناطق استان با توجه به پایداری نسبی جو و عدم وزش باد، افزایش غلظت آلاینده‌ها و بیشتر شدن آلودگی را به دنبال خواهد داشت. این درحالی است که تا پایان هفته افزایش نسبی دما نیز مورد انتظار است. صادق ضیائیان، مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سازمان هواشناسی نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از ادامه وضع موجود در پایتخت و شدت یافتن آلودگی در هفته آینده خبر می‌دهد، وی در پاسخ به این سوال که شرایط جوی پایدار و مناسب برای انباشت آلاینده‌ها تا چه زمانی ادامه دارد، توضیح می‌دهد: «ما انتظار داریم این وضعیت در این هفته به همین صورت باقی بماند حتی روز چهارشنبه که ممکن است قدری بارش‌های پراکنده‌ای در ارتفاعات وجود داشته باشد، کماکان غلظت آلاینده‌ها بالا خواهد ماند، البته یک هشداری را برای تغییر شرایط جوی سه‌شنبه داده بودیم و اما اکنون دست نگه‌داشته‌ایم تا در رابطه با وقوع آن مطمئن شویم، چهارشنبه یک شرایط جوی 50-50 است و سه‌شنبه می‌توان با دقت بیشتری درباره این پیش‌بینی صحبت کرد. مساله این است که باید انتظار این شرایط را برای هفته دیگر هم داشته باشیم. البته شرایط طوری است که پایداری در اغلب نقاط کشور وجود دارد و انتظار داریم روزهای آینده تراکم آلاینده‌ها شدیدتر شود. هفته آینده نیز شاهد افزایش غلظت آلاینده‌ها خواهیم بود.»
کاهش 26 درصدی تعداد روزهای قابل قبول نسبت به سال گذشته
بررسی «فرهیختگان» نشان می‌دهد تعداد روزهایی که هوای تهران در وضعیت سالم قرار دارد، امسال نسبت به سال گذشته (تا امروز) بیش از 26 درصد کاهش داشته است. سال گذشته تا 22 آذرماه هوای تهران 195 روز قابل‌قبول داشت، درحالی‌که این عدد امسال 144 روز است. مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سازمان هواشناسی البته درباره علت این امر می‌گوید: «میزان منابع آلاینده در تهران زیاد است به‌ویژه بعد از دوران کرونا به دلیل اینکه مدارس نیز بازشده‌اند، طبیعتا امسال میزان انتشار آلاینده‌ها باید نسبت به سال‌های قبل بیشتر باشد. البته با تصمیماتی که اخذ شد در شرایط پایدار جوی که طی دو، سه روز گذشته حاکم بود توانستیم شاخص را بین 150-120 حفظ کنیم.» ضیائیان در پاسخ به این سوال که آلاینده‌های متراکم در هوا معمولا به‌وسیله باد جابه‌جا می شوند یا به‌وسیله بارش‌ها، توضیح می‌دهد: «برای اینکه تهویه هوای شهری بهتر انجام شود، دو عامل در کاهش غلظت آلاینده‌ها اثرگذار است، یکی وزش باد است و یکی ارتفاع لایه مرزی است. این دو در کنار هم شاخص تهویه هوا در شهرها را ایجاد می‌کنند که ضرب این دو در هم است. یعنی سرعت باد در ارتفاع لایه مرزی. ارتفاع لایه مرزی با سرد شدن و خنک شدن هوا کاهش پیدا می‌کند و وقتی شرایط پایدار جو را داشته باشیم این ارتفاع لایه مرزی کاهش می‌یابد. وقتی شرایط پایدار جوی داشته باشیم تقریبا باد نداریم ولی زمانی که شرایط ناپایدار باشد باد ایجاد می‌شود و موجب تهویه می‌شود، بنابراین این دو عامل دست‌به‌دست هم می‌دهند
ولی عامل موثرتر در زمستان‌ها همان وزش باد است که می‌تواند تهویه بیشتری را صورت دهد.»
احتمال توقف انباشت آلاینده‌ها به‌وسیله بارندگی ضعیف است
صادق ضیائیان پیش‌تر جزئیات آلودگی هوا در ۷ کلانشهر کشور را تا چهارشنبه ۲۳ آذر این‌گونه پیش‌بینی کرده بود: «در شهرهای صنعتی و پرجمعیت واقع در شمال غرب، غرب، مرکز و دامنه‌های جنوبی البرز تا سه‌شنبه ۲۲ آذر تداوم آلودگی هوا و افزایش آلاینده‌های جوی پیش‌بینی می‌شود. از یکشنبه ۱۴۰۱/۰۹/۲۰ تا چهارشنبه ۱۴۰۱/۰۹/۲۳، سکون هوا و افزایش غلظت آلاینده‌های جوی پیش‌بینی می‌شود؛ این شرایط یکشنبه ۱۴۰۱/۰۹/۲۰ در اراک، ارومیه، تبریز و سمنان، دوشنبه ۱۴۰۱/۰۹/۲۱ در اراک، ارومیه، تبریز، اصفهان و سمنان، سه‌شنبه ۱۴۰۱/۰۹/۲۲ در تبریز، تهران، کرج، اراک، اصفهان و سمنان، و چهارشنبه ۱۴۰۱/۰۹/۲۳ در تهران، کرج، اراک، اصفهان و سمنان، پیش‌بینی می‌شود. در این مناطق افزایش غلظت آلاینده‌ها، افزایش شاخص‌های آلودگی هوا، کاهش کیفیت هوا در حد ناسالم برای گروه‌های حساس و درصورت عدم مهار منابع آلاینده (ثابت و متحرک) در مناطق پرتردد ناسالم پیش‌بینی می‌شود.» وی درباره دقت این پیش‌بینی به «فرهیختگان» می‌گوید: «درخصوص وضع بارندگی‌ها هنوز به قطعیت نرسیدیم و فعلا آن چیزی که نقشه‌ها نشان می‌دهد این است که اگرچه برای روز چهارشنبه بارش‌های پراکنده‌ای را انتظار داریم به‌ویژه در ارتفاعات ولی کماکان براساس نقشه‌های فعلی انتظار این است که انباشت آلاینده‌ها را داشته باشیم. با وجود این ممکن است نظر ما در این خصوص عوض شود و با نقشه‌های جدید پیش‌بینی‌های مربوط به روزهای چهارشنبه و پنجشنبه را تغییر دهیم. فی‌الحال با اطمینان بیشتری می‌توان درباره هفته بعد صحبت کرد. در هفته آینده تعداد روزهایی که ممکن است انباشت آلاینده‌ها را داشته باشیم زیاد است.»
کاهش 25 درصدی حجم بارندگی نسبت به سال گذشته، یکی از دلایل تشدید آلودگی است
ضیائیان در ادامه علت افزایش نسبی حجم آلودگی نسبت به مدت مشابه در سال قبل را این‌گونه توضیح می‌دهد: «اینکه نسبت به زمان مشابه در سال گذشته تغییری در روند وزش باد داشته‌ایم و الان شرایط بدتر باشد، باید بررسی شود ولی بعید می‌دانم آمار معنی‌داری وجود داشته باشد. پاییز خشکی را به‌ویژه در نیمه شمالی کشور می‌گذرانیم و وضعیت بارش‌ها 24.5 درصد نسبت به آن میزانی که در بلندمدت بود کاهش یافته است. میانگین بارندگی کل کشور از ابتدای سال زراعی تا ۱۸ آذر 33.4 میلی‌متر ثبت شده است. میزان بارش پارسال در این بازه زمانی 26.8 میلی‌متر بود، بنابراین بارش سال جاری 24.5 درصد بیشتر از سال گذشته است. این نشان می‌دهد سامانه بارشی کمتری نسبت به بلندمدت به کشور نفوذ کرده است. وقتی سامانه‌های بارشی کمتری نفوذ کنند یعنی تعداد روزهای ناپایدار کمتری داشته‌ایم و وقتی تعداد روزهای ناپایدار کمتری داشته باشیم یعنی تعداد روزهای پایدار بیشتری داریم. بنابراین تعداد روزهای آلوده ما بیشتر می‌شود و وزش باد هم به تبع آن در روزهای پایدار کمتر است. بنابراین با کاهش دما در ۱۵ استان آسمان تهران نیز فردا غبارآلود پیش‌بینی شده که به معنای تداوم و شدت‌یافتن حجم آلودگی است.» گفتنی است براساس اعلام اداره کل هواشناسی استان تهران، ایستگاه فیروزکوه امین‌آباد با کمینه دمای ۱۰- درجه سانتی‌گراد سردترین نقطه استان تهران در ۲۴ ساعت گذشته گزارش شده است. دمای تهران در ۲۲ آذر با ثبت حداقل دمای ۴ و حداکثر دمای ۱۱ درجه سانتی‌گراد در حالت پایدار و حداقل دمای ۶ و حداکثر دمای ۱۳ درجه سانتی‌گراد در شرایط بارندگی و ناپایدار در این هفته کاهشی خواهد بود.
در جست‌وجوی علت شدت یافتن آلودگی هوای پایتخت
جدای از وصف شرایط موجود و پیش‌بینی وضع آلودگی هوا اما بد نیست به چند خبر مهم اشاره کنیم. پرویز سروری، نایب‌رئیس شورای شهر تهران در صد‌و‌سیزدهمین جلسه شورا علت عمده شدت گرفتن آلودگی هوا در پایتخت را ناوگان فرسوده حمل‌ونقل شهری می‌داند، به گفته وی: «وقتی ۸۰۰ هزار خودرو وارد شهر می‌کنیم و خروجی ندارد (اجرانشدن طرح اسقاط خودروهای فرسوده)، حتما شاهد این حجم از آلودگی خواهیم بود و باید برای رفع این مشکل هم‌افزایی ملی صورت بگیرد.» در همین جلسه نیز حبیب کاشانی، عضو دیگر شورای شهر تهران خواستار ورود قوه قضائیه و برخورد با نهاد‌ها و مسئولانی شده که در این موضوع مرتکب ترک فعل گشته‌اند. به گفته وی: «هرکسی از قوه قضائیه که امروز گزارش (آلودگی هوا) ارائه شده در صحن شورا را دیده یا شنیده و مسئولیتی برعهده دارد، بدون تعارف اقدام کند چراکه جان مردم مطرح است و هرکسی به هر دلیلی با جان مردم بازی می‌کند، باید جوابگو باشد.» این درحالی است که کارشناسان این حوزه حمل‌ونقل شهری را تنها یکی از عوامل مهم افزایش آلودگی دانسته‌اند و مواردی مثل استفاده نیروگاه‌های برق از مازوت را عامل افزایش حجم آلودگی خوانده‌اند. معاون راهبری تولید شرکت برق حرارتی نیز در واکنش به همین موضوع گفته است: «هیچ یک از نیروگاه‌های تهران طی هشت سال گذشته از مازوت استفاده نکرده است. نیروگاه‌های مستقر در پایتخت سال‌هاست از سوخت گاز استفاده می‌کنند و نقشی در آلودگی هوای تهران ندارند. به استناد اطلاعات استخراج شده از نرم‌افزار سوخت کشور، میزان مازوت مصرفی نیروگاه‌های اطراف تهران از سال ۱۳۹۳ تاکنون صفر درصد بوده که نشان می‌دهد افزایش شاخص دی‌اکسیدگوگرد طی ماه‌های اخیر به دلیل مصرف سوخت مازوت در نیروگاه‌های اطراف تهران نبوده است.» به گفته وی، سهم آلاینده ذرات ناشی از احتراق مازوت با احتساب صنایع تولیدکننده سیمان و نیروگاه‌ها در حدود 1.9 درصد است؛ از این‌رو منبع افزایش آلودگی هوا در تهران یا سایر کلانشهر را باید در منابعی به غیر از احتراق ناشی از مصرف مازوت جست‌وجو کرد.»