علی مزروعی، خبرنگار: اگر ساکن یکی از کلان‌شهرهای کشور باشید و برای رای دادن به کاندیداهای انتخابات مجلس یا شورای‌شهر پای صندوق رفته باشید، احتمالا با انبوهی از اسامی شناخته و ناشناخته مواجه شده‌اید که منطقا شناخت کافی نسبت به همه آنها نداشته‌اید. درنهایت نیز به ناگزیر یا رای سفید داده‌اید یا با دیدن اسم یکی از شخصیت‌های مشهور سیاسی به تمام افرادی که همراه با او در یک لیست حضور دارند رای داده‌اید یا اینکه بدون آگاهی از توانمندی افراد صرفا با اولین اسامی که برایتان آشنا به‌نظر رسیده برگ رای را پر کرده‌اید. اگر مهم‌ترین اصل برای انتخاب آگاهانه را شناخت کافی نسبت به همه افراد بدانیم، واضح است به‌دست آوردن چنین شناختی نسبت به صدها کاندیدای انتخابات مجلس یا هزاران متقاضی ورود به شورای شهر آن هم در مدت زمان کوتاه تبلیغات انتخاباتی میسر نبوده و امری تقریبا غیرممکن است. البته چنین چالشی شاید برای شهرهای کوچک و با تعداد کاندیداهای کمتر خیلی مشهود نباشد اما پیاده‌سازی الگوی انتخاباتی اکثریتی که بیشتر برای شهرهای با جمعیت کم کارکرد دارد درتمامی شهرها اکنون به چالشی بزرگ برای کشور تبدیل شده است؛ چالشی که هم فرصت حضور نمایندگان توانمند را از آنها سلب و عدالت سیاسی را ذبح کرده و هم باعث شده است گاهی افرادی وارد مجلس شوند که تنها 20 درصد مردم آنها را انتخاب کرده‌اند و این امر تحقق واژه جمهوریت به‌نحوی مطلوب را با چالش مواجه کرده است. به‌لحاظ حکمرانی سیاسی نیز نظام انتخاباتی اکثریتی باعث شده به‌جای تقویت نظام حزبی شاهد تاثیر لابی‌های سیاسی بر انتخاب افراد باشیم. در زمان برگزاری انتخابات در شهرهای بزرگ افراد برای رای‌آوری بیشتر به‌جای ارائه درست ایده‌های حکمرانی خود برای حل مشکلات کشور، تلاش می‌کنند با لابی‌های پشت‌پرده همزمان در چند لیست انتخاباتی مختلف قرار بگیرند تا شانس رای‌آوری خود را بالا ببرند. با پایان رقابت‌ها از آنجا که سازوکار بسته‌شدن این لیست‌ها کاملا غیرشفاف است، هیچ‌گونه مطالبه کارآمدی از منتخبان حاضر در لیست‌های انتخاباتی نمی‌توان داشت و این امر یعنی مردم بدون اینکه از مواهب نظام حزبی استفاده کنند، معایب آن را متحمل می‌شوند. این موارد باعث شده بهارستان‌نشینان در چندسال اخیر اصلاح نظام انتخاباتی را در دستورکار قرار دهند و طرح‌های مختلفی را برای آن تنظیم کنند. دغدغه اصلاح نظام انتخابات بعد از آن جدی‌تر شد که رهبر انقلاب در آخرین دیدار خود با نمایندگان مجلس یازدهم توجه به اهمیت سیاست‌های کلی انتخابات را مورد تاکید قرار دادند و به‌طور مصداقی سیاست‌های کلی انتخابات ابلاغی سال95 را نیازمند قانونگذاری دانستند. بعد از کش‌وقوس‌های فراوان نهایتا طرح اصلاح نظام انتخابات مجلس در کمیسیون داخلی مجلس به تصویب رسید و قرار است در مرحله بعدی نمایندگان در صحن علنی به طرحی رای دهند که مدل انتخابات مجلس را از وضعیت فعلی که اکثریتی است، تغییر دهند و به ترکیبی از اکثریتی و تناسبی تبدیل کنند. اصلاح قانون انتخابات به‌عنوان مهم‌ترین قانون سیاسی کشور بعد از قانون اساسی درحالی صورت می‌گیرد که اصلاح ساختارهای حکمرانی در ابعاد مختلف، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی اکنون بیش از هر زمان دیگری به مطالبه عمومی تبدیل شده و رئیس مجلس نیز در همین راستا با شعار حکمرانی نو لزوم اصلاح نظام حکمرانی در چهارچوب نظام سیاسی جمهوری اسلامی را طرح کرده است. در ادامه ضمن تشریح نظام‌های انتخاباتی اکثریتی و تناسبی به توضیح مدل تناسبی پرداخته‌ایم که فعلا شهرهای دارای چهار نماینده یا بیشتر را شامل میشود.
نظام انتخاباتی اکثریتی
نظام‌های انتخاباتی اکثریتی مبتنی‌بر کسب اکثریت آرا (اعم از اکثریت مطلق یا نسبی) توسط نامزدهای گروه‌های سیاسی است. پیش‌فرض اصلی این الگو آن است که حکومت باید در اختیار فرد یا گروهی باشد که از مقبولیت بیشتری در میان مردم برخوردار است. در این روش که انواع مختلفی دارد، کشور به حوزه‌های انتخابیه‌ای با مرزهای انتخاباتی مشخص تقسیم میشود. در هر حوزه انتخابیه فرد یا افرادی که اکثریت آرا را به‌دست آورده باشند، پیروز خواهند شد. در ساده‌ترین و متداول‌ترین نوع از نظام‌های انتخاباتی اکثریتی، نامزدها به ترتیب آرای کسب‌شده در انتخابات رتبه‌بندی شده و به ترتیب رتبه و با توجه به تعداد کرسی‌های حوزه انتخابیه وارد مجلس می‌شوند. در این الگو ممکن است علاوه‌بر رتبه، کسب حداقلی از آرا به‌عنوان شرط ورود به مجلس درنظر گرفته شود که در این صورت افرادی که حداقل موردنظر را کسب نکنند برای انتخابات مجدد وارد مرحله دوم می‌شوند. نظام انتخاباتی اکثریتی قدیمی‌ترین شیوه برگزاری انتخابات در کشورهاست. در کشورهایی که رئیس‌جمهور با رای مستقیم مردم انتخاب میشود، گزینه‌ای جز استفاده از نظام انتخاباتی اکثریتی در انتخابات ریاست‌جمهوری وجود ندارد. در نظام‌های انتخاباتی اکثریتی، تعداد زیادی از آرایی که در انتخاب نامزد پیروز تاثیری ندارند، از بین می‌روند و هیچ نقشی در تعیین برآیند انتخابات نخواهند داشت. به این ترتیب احزاب کوچک‌تر و اقلیت‌ها از کسب منصفانه کرسی یا کرسی‌های نمایندگی محروم می‌شوند. این مساله که پیروز انتخابات، همه آرا را به‌دست آورده، ازجمله مهم‌ترین دلایلی است که موجب میشود میزان مشارکت مردم در انتخابات کشورهایی با چنین شیوه‌ای لزوما بالا نباشد؛ چراکه این روش ممکن است چنین احساسی را برای برخی به‌وجود آورد که رایشان تاثیری ندارد و نمی‌توانند در حاکمیت نماینده‌ای داشته باشند.
نظام انتخاباتی تناسبی
نظام‌های انتخاباتی تناسبی مبتنی‌بر تبدیل سهم یک فهرست از آرا به کرسی‌های پارلمانی متناسب با آن آراست. در این الگو، انتخابات مبتنی‌بر فهرست‌های انتخاباتی پایه‌گذاری شده و گروه‌های سیاسی متناسب با آرا کسب‌شده در هر حوزه انتخابیه، صاحب کرسی‌های نمایندگی می‌شوند. در کشورهایی که انتخابات به‌صورت تناسبی اجرا میشود، معمولا حدنصابی از آرا برای حضور در مجلس مشخص شده است. لذا به فهرست‌هایی که حائز آرایی کمتر از حدنصاب مشخص شده باشند کرسی‌ای تعلق نخواهد گرفت، برای مثال در بخش تناسبی نظام‌های انتخاباتی ترکیبی آلمان، نیوزیلند و روسیه یک حدنصاب 5 درصدی تعیین شده است؛ احزابی که نتوانند 5 درصد آرا را در سطح ملی به‌دست آورند مستحق در اختیار گرفتن کرسی براساس فهرست‌های تناسبی نیستند. دلیل این امر را می‌توان جلوگیری از حضور احزاب بسیار کوچک در مجلس دانست. حدنصاب‌های انتخاباتی در کشورها متفاوت است. اگر حدنصاب انتخاباتی عدد بالایی تعیین شود، احزاب متوسط نیز حذف شده و آرای هدررفته افزایش خواهد یافت، برای مثال حدنصاب 14 درصدی در انتخابات مجلس ترکیه باعث شد که در انتخابات سال 2002 بسیاری از احزاب نتوانند حائز 14 درصد آرا شوند و در نتیجه 46 درصد آرا هدر رفت.
فهرست‌های انتخاباتی انواع مختلفی دارد؛ «فهرست‌های بسته» یا «فهرست‌های باز» دو سر طیفی از انواع فهرست‌های انتخاباتی هستند. در شیوه فهرست بسته، رای‌دهندگان تنها به یک حزب و فهرست رای می‌دهند و هیچ‌گونه حق انتخابی درباره نامزدها ندارند و نمی‌توانند آنها را اولویت‌بندی یا برخی را حذف کنند. در این روش ترتیب قرارگیری اسامی نامزدها در فهرست احزاب با توجه به صلاحدید و انتخاب حزب تعیین میشود. در شیوه فهرست باز، رای‌دهندگان براساس اولویت و ترجیح خود، ترتیب نامزدها را مشخص می‌کنند، همچنین می‌توانند نامزدها را به‌شکل ترکیبی از میان نامزدهای احزاب مختلف انتخاب کنند.
نظام انتخاباتی ترکیبی
نظام انتخاباتی ترکیبی است که برای اختصاص کرسی‌های نمایندگی از بیش از یک فرمول انتخاباتی استفاده کند؛ به‌عبارت دیگر نظامی ترکیبی است که در آن برای انتخاب اعضای یک نهاد از فرمول‌های انتخاباتی متفاوتی در عرض یکدیگر استفاده میشود. نظام‌های ترکیبی تلاش داشته‌اند ویژگی‌های مثبت هر دو نظام انتخاباتی اکثریتی و تناسبی را با هم جمع کنند. در رایج‌ترین گونه از نظام‌های انتخاباتی ترکیبی، کشور به دو سطح از حوزه‌های انتخابیه تقسیم شده و انتخابات به‌صورت اکثریتی و تناسبی همزمان با هم برگزار میشود. در سطح اول، سراسر کشور به تعدادی حوزه انتخابیه تک‌نفره مبتنی‌بر نظام انتخاباتی اکثریتی تقسیم میشود. در روز انتخابات، شهروندان در تعرفه رای مربوط به سطح اول، به یکی از نامزدهای انتخاباتی رای خواهند داد. در این حوزه‌های انتخابیه تک‌نفره هر نامزدی که حائز اکثریت آرا شود پیروز انتخابات خواهد شد. در سطح دوم که مبتنی‌بر الگوی تناسبی است، شهروندان به فهرست‌های انتخاباتی رای خواهند داد و احزاب سیاسی متناسب با آرای کسب‌شده حائز کرسی‌های نمایندگی مجلس می‌شوند.
نظام انتخاباتی ترکیبی برای کدام شهرهاست
با توجه به مشکلات مطرح‌شده در شیوه فعلی انتخابات مجلس شورای اسلامی و نیز محدودیت‌های سیاسی- اجتماعی در تغییر عادات انتخاباتی شهروندان، لازم است نظام انتخاباتی کشور به نظام انتخاباتی ترکیبی تغییر یابد. به این صورت که انتخابات در حوزه‌های انتخابیه دارای یک، دو و سه نماینده، همچنان بر مبنای نظام انتخاباتی اکثریتی و درصورت نیاز به صورت دومرحله‌ای برگزار شود و در حوزه‌های انتخابیه با تعداد بیش از سه نماینده، الگوی تناسبی اجرایی شود. این پیشنهاد از آن جهت مطرح میشود که در حوزه تک نماینده اساسا لیست موضوعیت ندارد و در حوزه‌های دو و سه نماینده‌ای نیز مردم تاکنون براساس رای‌دهی به افراد در انتخابات شرکت می‌کردند و تغییر این عادت نیاز به زمان بیشتری دارد. در حوزه‌های دارای چهار نماینده یا بیشتر که صرفا شامل شهرهای تهران، تبریز، مشهد، اصفهان و شیراز میشود اما اساسا فرهنگ رای‌دهی لیستی وجود دارد و اجرای انتخابات تناسبی باعث میشود این شیوه رای‌دهی به‌رسمیت شناخته شده و نظم بهتری پیدا کند. به‌مرور با اجرایی شدن انتخابات تناسبی در کلان‌شهرها میشود این شیوه را به سایر حوزه‌های دارای دو یا سه‌نماینده نیز تعمیم داد.
شیوه برگزاری انتخابات
هر گروه سیاسی لازم است متناسب با تعداد کرسی‌های موجود در حوزه انتخابیه فهرست نامزدهای مورد تایید خود را به وزارت کشور معرفی کند. وزارت کشور پس از کسب اطمینان از رضایت افراد حاضر در لیست و طی سایر روال‌های قانونی اقدام به انتشار تمامی فهرست‌های مجاز در انتخابات می‌کند. در این الگو هر فرد تنها امکان حضور در یک فهرست انتخاباتی را خواهد داشت. فهرست‌های انتخاباتی باز بوده و در زمان رأی گیری، شهروندان می‌توانند به تشخیص خود به هر نامزدی از هر فهرستی رأی دهند. طبعا فردی که در هر فهرست تعداد آرای بیشتری را تصاحب کند اولویت بالاتری نسبت به سایر اعضای فهرست خواهد داشت. جمع‌بندی آرا این‌گونه است که آرای نامزدهای هر فهرست با یکدیگر جمع میشود، مجموع آرای تمامی اعضای هر فهرست رأی آن فهرست قلمداد میشود، میزان آرای هر فهرست به نسبت کل آرای تمامی نامزدها نشان‌دهنده درصد آرای فهرست مذکور از کل آرا است. بر مبنای سهم هر فهرست از کل آرای حوزه انتخابیه، تعداد کرسی‌های آن فهرست از کرسی‌های نمایندگی آن حوزه انتخابیه مشخص خواهد شد پس از تعیین تعداد کرسی‌های هر فهرست از کرسی‌های نمایندگی حوزه انتخابیه، افراد داخل هر فهرست به ترتیب آرای کسب شده رتبه‌بندی می‌شوند. با تعیین ترتیب نامزدها در هر فهرست، نمایندگان راه‌یافته به مجلس معرفی می‌شوند. به‌طور مثال در شهر تهران که صاحب 35 کرسی در مجلس است اگر ائتلاف A، 53 درصد آرا، ائتلافB، 40 درصد و چهره‌های مستقل 7 درصد آرا را به دست بیاورند، هریک از ائتلاف‌هایA، B و چهره‌های مستقل به ترتیب صاحب 16، 12 و2 کرسی در پارلمان خواهند شد.
تکلیف کاندیداهای منفرد چه میشود
یکی از ابهاماتی که در مورد انتخابات تناسبی مطرح میشود این است که اگر فردی تمایل به حضور در هیچ‌یک از ائتلاف‌ها نداشت و بنا داشت به تنهایی وارد انتخابات شود آیا این امکان برای او نیز وجود دارد. در طرحی که درحال‌حاضر در دستورکار مجلس قرار دارد این امکان برای حضور کاندیداهای منفرد نیز فراهم شده است. در برگ رای هیچ فرقی بین کاندیدای منفرد و ائتلافی وجود ندارد و مردم نام هرکسی از هر ائتلافی را که بخواهند می‌نویسند. درنهایت تنها تفاوت در شمارش آرا است. ابتدا تعداد آرای همه کاندیداها به‌صورت فردی مقایسه شده و به‌طور مثال اگر یک کاندیدای منفرد جزء 30 نفر اول شهر تهران قرار داشت وارد مجلس میشود و سپس 29 کرسی باقی مانده بین ائتلاف‌های حاضر در انتخابات به نسبت رایی که کسب می‌کنند تقسیم میشود.
نتایج برگزاری انتخابات مجلس طبق الگوی جدید
۱- ایجاد عدالت انتخاباتی
با اتخاذ الگوی تناسبی، به دلیل آنکه هر فهرست انتخاباتی متناسب با آرای کسب شده حائز کرسی‌های نمایندگی مجلس از آن حوزه انتخابیه میشود، گروهی حذف نشده و احتمال حضور سلایق مختلف جامعه در مجلس افزایش می‌یابد.
۲ -افزایش ثبات سیاسی-اجتماعی
در الگوی تناسبی، برخلاف الگوی اکثریتی، انتخابات بر مبنای پیروزی مطلق اکثریت و حذف اقلیت نبوده و حضور گروه‌های مختلف سیاسی در مجلس شورای اسلامی تا حد بالایی تضمین شده است. در الگوی تناسبی گروه‌های سیاسی می‌دانند که با توجه به پایگاه اجتماعی‌شان، حداقلی از کرسی‌های نمایندگی حوزه انتخابیه را دارا هستند. مضافا اینکه طرفداران یک جریان سیاسی نیز می‌دانند که جریان سیاسی رقیب قطعا در مجلس آینده حضور خواهد داشت و قابل حذف شدن نیست. چنین مکانیسمی تنش‌های انتخاباتی و احتمال دوقطبی‌سازی جامعه را به‌شدت کاهش خواهد داد.
۳ -افزایش مشارکت در انتخابات در الگوی تناسبی
به‌دلیل آنکه گروه‌های اصلی سیاسی حذف نشده و گروه‌های مختلف متناسب با میزان آرای کسب شده واجد کرسی‌های نمایندگی می‌شوند انگیزه مشارکت در انتخابات در میان طرفداران آنان افزایش می‌یابد. گفتنی است در نظام اکثریتی به دلیل ماهیت حذف کنندگی آن، افزایش مشارکت در انتخابات معمولا با افزایش تنش‌های سیاسی و دوقطبی‌سازی جامعه همراه است. درحالی‌که در الگوی تناسبی افزایش مشارکت در انتخابات به دور از تنش‌های سیاسی-اجتماعی و با «رأی ایجابی» به دست می‌آید.
۴ -حفظ مردم‌سالاری در همه مراحل انتخابات
در الگوی تناسبی مبتنی‌بر «فهرست باز»، شهروندان آزادانه به هر نامزدی که بخواهند رأی می‌دهند. در این صورت رأی مردم به افراد، تعیین‌کننده ترتیب نامزدهای فهرست‌های انتخاباتی بوده و احزاب سیاسی نقشی در تعیین ترتیب نامزدهای فهرست‌های انتخاباتی نخواهند داشت. در چنین مکانیسمی هم فهرست‌های انتخاباتی باهم رقابت می‌کنند، هم افراد در درون فهرست‌های انتخاباتی با یکدیگر رقابت خواهند داشت.
۵- تقویت تشکل‌های سیاسی
بدون ایجاد انتخابات حزبی در الگوی اکثریتی به جهت ماهیت فرد محور آن، فردگرایی در انتخابات افزایش می‌یابد. همچنین نامزدهای پیروز فهرست‌های انتخاباتی، هیچ احساس نیازی به نامزدهای شکست خورده فهرست خود نمی‌کنند و ارتباط آنان پس از برگزاری انتخابات قطع می‌گردد. این در حالی است که در الگوی تناسبی محوریت با کار جمعی و تشکیلاتی است؛ لذا در الگوی تناسبی افراد و شخصیت‌های سیاسی همفکر از رفتارهای انفرادی فاصله گرفته و به سمت کنش‌های تشکیلاتی سوق پیدا خواهند کرد. نامزدهای پیروز در هر فهرست انتخاباتی نیز رأی‌آوری خود را مرهون رأی و حمایت هم‌فهرستی‌های خود که وارد مجلس نشده‌اند می‌دانند، لذا برای حفظ حیات سیاسی خود در انتخابات آتی، مجبور به حفظ ارتباط با نامزدهای شکست‌خورده فهرست خود هستند. درنتیجه امکان بروز رفتارهای انفرادی و صرفا قائم به تشخیص فردی کاهش می‌یابد. همچنین ازآنجاکه هر فرد تنها حق حضور در یک فهرست انتخاباتی را خواهد داشت فضای رقابت‌های انتخاباتی برای مردم شفاف‌تر خواهد شد.
۶- امکان شکل‌گیری رقابت‌های درون جریانی
در الگوی اکثریتی به دلیل ماهیت آن (پیروزی اکثریت و حذف اقلیت)، گروه‌های مختلف در درون یک جریان سیاسی، حداکثر ائتلاف‌ها را تشکیل خواهند داد تا بتوانند اکثریت آرا را به دست آورده و رقیب را حذف کنند. در چنین مکانیسمی گروه‌های سیاسی وقت و انرژی بسیاری را صرف رسیدن به «وحدت درون جریانی» به‌منظور تجمیع سبد رأی‌های گروه‌های مختلف جریان خود خواهند کرد. این در حالی است که در الگوی تناسبی دیگر نیازی به «وحدت درون جریانی» نبوده و گروه‌های مختلف جریانات سیاسی می‌توانند مستقلا وارد انتخابات شده و متناسب با سبد رأی خود کرسی‌های نمایندگی را به دست آورند. در چنین الگویی وحدت یا عدم وحدت گروه‌های مختلف جریانات سیاسی تاثیری درنتیجه نهایی آرای آن جریان سیاسی نخواهد داشت و گروه‌ها به‌جای صرف انرژی برای ائتلاف ناگزیر به ارائه ایده خود خواهند بود.
۷ -تطابق با ساختار ریاستی و تقویت نظارت اقلیت بر اکثریت
کارآمدی الگوی انتخاباتی پارلمان‌ها، متأثر از ساختار سیاسی کشورهاست. در کشورهایی که دارای نظام‌های پارلمانی هستند، رئیس دولت از طریق مجلس انتخاب خواهد شد. لذا اگر در نظام‌های پارلمانی، الگوی انتخابات مجلس تناسبی باشد، انتخاب رئیس دولت با دشواری روبه‌رو شده و معمولا دولتی ائتلافی تشکیل خواهد شد. لذا برای کشورهایی که دارای ساختار پارلمانی هستند، نظام انتخاباتی اکثریتی نظامی کارآمدتر خواهد بود؛ چراکه منجر به شکل‌گیری اکثریتی در مجلس شده که قادر به انتخاب نخست‌وزیر و تشکیل دولتی قوی خواهد بود. این در حالی است که در کشورهایی که دارای ساختار ریاستی هستند، شکل‌گیری الگوی تناسبی در انتخابات مجلس تاثیر منفی‌ای بر کارآمدی نظام اداری نخواهد داشت؛ چراکه انتخابات قوه مجریه جدای از انتخابات قوه مقننه است. در نظام‌های ریاستی، مجلس فاقد نقش اجرایی بوده و دارای شانی نظارتی است، لذا در چنین ساختارهایی، برای انتخابات مجلس الگوی انتخاباتی تناسبی توصیه میشود تا همه سلایق فکری در مجلس حاضر بوده و نظارت اقلیت بر اکثریت تقویت شود.