زهرا رمضانی - فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار: درست بعد از گذشت 9 ماه از روی کار آمدن دولت سیزدهم و همزمان با آغاز سال 1401 و قرن 15، رهبر انقلاب سال 1401 را سال تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین نام‌گذاری کردند. پیش از این نام‌گذاری هم در 6 آذر 1400، وزارت علوم برای اولین‌بار معاونتی به نام معاونت فناوری و نوآوری را تاسیس کرد تا در راستای تحقق تمدن نوین اسلامی و ارتقای فناوری نوآورانه با رویکردی تحول‌گرانه فعالیت کند. در بخشی از اهداف این معاونت از تقویت زیست‌بوم فناوری و نوآوری و حمایت از شرکت‌های کوچک و استارتاپ‌ها صحبت به میان آورده است. یکی از مهم‌ترین ارکان زیست‌بوم‌های فناوری و نوآوری در ایران پارک‌های علم‌ و فناوری هستند که شرکت‌های دانش‌بنیان بسیاری در آن فعالیت می‌کنند. درواقع می‌توان یکی از مهم‌ترین اهداف این معاونت را توجه به این پارک‌ها چه در حوزه فعالیت‌های فناورانه و چه در حوزه فراهم‌سازی بسترهای لازم برای کسب درآمد از حوزه علم معرفی کرد. 

  رشد 38 درصدی اشتغال در پارک‌های علم و فناوری
طبق آخرین آمار ارائه‌شده از پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد، از سال 1380 تاکنون در ایران حدود 51 پارک علم و فناوری تاسیس شده است. حدود 7 هزار و 735 شرکت دانش‌بنیان در کشور وجود دارد که از این میزان 2 هزار و 129 شرکت در پارک‌های علم و فناوری مستقر هستند. از حدود 7 هزار شرکت دانش‌بنیان، 900 شرکت دانش‌بنیان نوع 3 هستند. واحدهای فناوری مستقر در پارک‌ها به 11 هزار و 900 واحد می‌رسند که 262 مرکز رشد برای این واحدها تاسیس شده و در‌حال‌حاضر هم 111 هزار و 253 نفر در این واحدها مشغول به کار هستند. در کشور، 26 پردیس فناوری و نوآوری و 8 دهکده و پردیس کشاورزی وجود دارد.  یکی از مهم‌ترین اهداف تاسیس پارک‌های علم و فناوری، ایجاد اشتغال برای جامعه به‌خصوص جامعه دانشگاهی است. میزان اشتغال در پارک‌های علم و فناوری تا سال 1395 آمار قابل توجهی نداشت، اما در سال 1396 با افزایش 50 درصدی میزان اشتغال به 62 هزار شغل رسید. در سال 1399، آمار اشتغال در پارک‌های علم و فناوری 66 هزار و 169 نفر بود. طبق آخرین آمار منتشر شده توسط معاون فناوری و نوآوری وزارت علوم، تا سال 1400 میزان اشتغال ایجاد شده در پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد واحدهای فناور، با افزایش6 درصدی به 70 هزار نفر رسیده بود. این میزان اشتغال در سال 1401، 38 درصد افزایش داشته و به رقم 111 هزار و 253 نفر رسیده است. در واقع وزارت علوم دولت سیزدهم، در یک سال ابتدایی خود توانسته 41 هزار و 253 نفر اشتغال ایجاد کند. 

 فروش 13 درصد افزایش یافت، صادرات 25 درصد
از مهم‌ترین شاخص‌هایی که می‌توان میزان بهره‌وری پارک‌های علم و فناوری را سنجید، میزان فروش و صادرات این پارک‌ها است. میزان فروش واحد‌های فناور در سال 1399، 7 میلیارد و 989 میلیون و 100 هزار تومان بوده است. این مقدار در سال 1400، با افزایش 60 درصدی به 19 میلیارد و 600 میلیون رسید. البته این روند افزایشی در سال بعد هم ادامه پیدا کرد، به‌طوری‌که میزان فروش در سال 1401 با افزایش 13 درصدی نسبت به سال قبل به 22 میلیارد و 500 میلیون تومان رسید. پیش‌بینی وزارت علوم از میزان فروش واحدهای فناور مستقر برای سال آینده در پارک علم و فناوری 26 میلیارد تومان است که این میزان از فروش نسبت به سال 1400، 25 درصد افزایش و نسبت به سال 1401، 14 درصد افزایش خواهد داشت.  واحدهای فناور مستقر در پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد واحدهای فناور در سال 1399، 84 میلیون دلار صادرات داشتند. میزان صادرات در سال 1400، با کاهش1 درصدی، 83 میلیون دلار صادرات داشتند. این آمار در سال 1401 با افزایش 25 درصدی به 110 میلیون دلار رسید. معاون نوآوری و فناوری وزارت علوم برای میزان صادرات پارک‌های علم و فناوری در سال 1402 پیش‌بینی کرده است که به 150 میلیون دلار خواهد رسید. این میزان صادرات پیش‌بینی شده، با افزایش 27 درصدی نسبت به سال 1401 و افزایش 45 درصدی نسبت به سال 1400 همراه است. 

 شاخص نوآوری ایران در 8 سال 67 پله صعود کرد 
شاخص جهانی نوآوری، با استفاده از شاخص‌های مختلف و معیارهای متنوع، وضعیت نوآوری در مناطق مختلف جغرافیایی را بررسی می‌کند. این شاخص کشورها را براساس 81 معیار در موضوعات مختلف مانند، آموزش، دسترس‌پذیری و ‌انگیزه‌بخشی استعدادها و انتقال نیروها بین مرزها و بین شهرها رتبه‌بندی می‌کنند. GII یکی از مهم‌ترین مراجع در نوآوری محسوب می‌شود. رتبه ایران در شاخص نوآوری جهانی در سال 2014، 120 بوده که در سال 2021 با 60 پله صعود به رتبه 60 رسیده است. ایران در سال 2022، به رتبه 53 در جهان دست یافته است. 

 هنوز خبری از پارک بین‌المللی نیست
هر‌چند براساس آمارهای اعلام شده از سوی خود وزارت، طی یک سال گذشته اقدامات قابل توجهی در حوزه پارک‌های علم و فناوری صورت گرفته، اما تا امروز در حوزه دیپلماسی علمی که نقش تعیین‌کننده‌ای در رسیدن به مرجعیت علمی دارد، اقدام در حیطه اجرا رخ نداده است. به عبارت دیگر از اقدامات صورت‌گرفته درباره تعاملات بین‌المللی و توسعه دیپلماسی علمی در چهارچوب پارک‌های علم و فناوری می‌توان به تدوین و تصویب نظام‌نامه همکاری‌های فناورانه و نوآورانه بین‌المللی پارک‌های علم و فناوری و سایر مراکز فناورانه و نوآورانه اشاره کرد. اقدام دیگر وزارت علوم در این راستا را هم باید برنامه‌ریزی برای ایجاد و راه‌اندازی پارک علم و فناوری بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران و پارک بین‌المللی اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند دانست که هر‌چند یک سالی از طرح این مساله گذشته، اما هنوز اتفاق اجرایی خاصی برای تحقق آن رخ نداده است. 
سومین اقدام وزارت علوم که به نظر می‌رسد از بقیه اقدام‌ها اثرگذارتر باشد؛ تعیین مراکز تعامل بین‌المللی مشترک بین پارک‌های علم و فناوری استان‌های مختلف است. از جمله این استان‌ها می‌توان به تعامل پارک ‌علم و فناوری دانشگاه شهید بهشتی و روسیه، پارک علم و فناوری آذربایجان شرقی و چین، پارک علم و فناوری سیستان‌و‌بلوچستان و پاکستان، پارک علم و فناوری خوزستان و عراق، پارک علم و فناوری گلستان و قزاقستان، شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان و بوسنی‌وهرزگوین، پارک علم و فناوری همدان و اقلیم کردستان عراق و پارک علم و فناوری آذربایجان شرقی و ارمنستان اشاره کرد. همچنین در این راستا برای همکاری با هر کشور، کارگروهی جداگانه تاسیس شده است. 
البته از حیطه اشتغال پارک‌های علم و فناوری که بگذریم، باید گفت این پارک‌ها در حوزه اشتغالزایی دانش‌بنیان هم طرح‌های مشترکی با وزارت علوم اجرا کرده‌اند که ازجمله آن می‌توان طرح فن‌آموزی دانش‌آموختگان، پسادکتری نوآوری و فناوری و دستیار فناوری اشاره کرد که عملا حیطه اجرایی شدن این طرح‌ها شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان پارک علم و فناوری بوده است. طرح‌هایی که هر‌چند هدف‌شان، افزایش مهارت‌ها و استعدادهای دانش‌آموختگان و دانشجویان، ایجاد فرصت‌ها شغلی برای دانش‌آموختگان و دانشجویان، افزایش اثربخشی فارغ‌التحصیلان در داخل کشور و جلوگیری از خروج نخبگان، تقویت ارتباط با صنعت دانشگاه‌ها از طریق ارتقای شرکت‌های دانش‌بنیان و تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان با تامین نیروی انسانی متخصص بوده است. 

 شیوه نامه‌ها تدوین نشده، اهدافش محقق شد!
آیین‌نامه حمایت از تولید، دانش‌بنیان و اشتغال آفرین در حوزه علوم، تحقیقات و فناوری در 5 شهریور 1401 از سمت معاون اول رئیس‌جمهور ابلاغ شد. این آیین‌نامه 39 ماده دارد و وزارت علوم را ملزم می‌کند تا از طریق هماهنگی با دیگر دستگاه‌های دولتی بستر لازم برای رشد اقتصاد دانش‌بنیان در کشور را فراهم آورند؛ به نظر می‌رسد وزارت علوم بدون نیاز بدون تدوین شیوه‌های آیین‌نامه توانسته انتظارات و اهداف را در حیطه پارک‌های علم و فناوری محقق کند. رشد 10 درصدی مراکز رشد و رسیدن به 248 مرکز رشد یکی از اهداف این آیین‌نامه است. آمارهای منتشرشده گویای رشد 14 درصدی مراکز رشد و تحقق این هدف بوده و نشان می‌دهد مراکز رشد از 226 به 262 مرکز رسیده است. تعداد هدف پردیس‌های فناوری مشترک با پارک‌های علم و فناوری در آیین‌نامه 10 مورد است که تا آذرماه 1401 این رقم به 36 پردیس رسیده و به نظر می‌رسد محقق شده است. تعداد مشخص‌شده شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در پارک در آیین‌نامه، رشد 18 درصدی و 2000 شرکت است و آخرین آمار ارائه شده از سوی وزارت علوم می‌گوید میزان شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر به 2129 شرکت رسیده است. همچنین در این آیین‌نامه به رشد 10 درصدی تعداد واحدهای فناور نیز اشاره شده که واحدهای فناور، امسال، با رشد 10 درصدی به 11 هزار و 900 واحد رسیده‌اند. تعداد اشتغال در پارک‌های علم و فناوری هم بیش از هدف آیین‌نامه که 100 هزار نفر بود، به 111 هزار نفر رسید.  در بخش صادرات و فروش نیز تمامی اهداف آیین‌نامه محقق شده است. طبق این آیین‌نامه میزان فروش با رشد 15 درصدی باید به 22 میلیارد و 500 میلیون تومان برسد که تا آذرماه امسال این آمار محقق شده است. همچنین در بخش صادرات طبق آیین‌نامه، باید به 88 میلیون دلار می‌رسید که این آمار با رشدی چشمگیر به 110 میلیون دلار رسیده است. 

 پارک‌ها در حوزه بازار به دانش‌بنیان‌ها کمک نمی‌کنند
هرچند پارک‌های علم و فناوری را باید بستر اصلی برای تحقق سیاست‌های مربوط به اقتصاد دانش‌بنیان قلمداد کرد، اما واقعیت این است که این پارک‌ها هم با چالش‌های قابل‌توجهی در حیطه‌های مختلف روبه رو هستند. چالش‌هایی که شاید مهم‌ترین آن را بتوان در حوزه تجاری‌سازی محصولات قلمداد کرد. در اصل بخشی از بدنه فعال در این پارک‌ها معتقدند روسای این مجموعه‌ها به دلیل اینکه صرفا نگاه علمی و فناورانه به فعالیت‌ها دارند، در حوزه بازاریابی و فروش نمی‌توانند آن‌طور که انتظار می‌رود، موفق عمل کنند. موضوعی که البته به گوش مسئولان وزارت علوم هم رسیده است. به‌طوری که وزیر علوم در مراسم سالروز تاسیس معاونت فناوری و نوآوری از بازنگری در آیین‌نامه جامع مدیریت دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی صحبت کرده و اعلام کرد: تصمیم‌مان این است که براساس آیین‌نامه جدید، رئیس پارک علم و فناوری، عضو شورای دانشگاه باشد تا از این طریق ارتباط سیستماتیک بین دانشگاه‌ها و پارک‌ها ایجاد شود. 

 الزام هیات‌علمی بودن رئیس پارک اشتباه است
سیدحبیب‌الله میرغفوری، معاون فناوری و نوآوری پارک علم و فناوری یزد نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با بیان اینکه «این مساله که روسای پارک‌های الزاما باید عضو هیات‌علمی باشند، اشتباه است. فردی که صرفا در دانشگاه دارای سمت است، نمی‌تواند در حوزه بازار به پارک‌ها کمک کند. به همین دلیل است که اکثر پارک‌های علم و فناوری در فروش و بازاریابی دچار چالش می‌شوند» گفت: «چالشی که ما در حوزه پارک‌ها داریم به شرکت‌های پارک‌های فناوری برمی‌گردد. شرکت‌ها در چند حوزه چالش دارند، اول اینکه در حوزه نظام مالکیت فکری مشکل دارند. برای مثال در ثبت اختراع، ثبت مالکیت ادبی و هنری، نظامی در کشور نداریم برای اینکه در این موضوع از شرکت‌ها حمایت کند. البته قوانینی وجود دارد، اما اثری ندارند. چالش مهم‌تری که ما داریم، چالش در حوزه فروش است. ما شرکت‌های زیادی داریم اما زمانی که به قسمت نهایی می‌رسد و فناوری باید به دست مصرف‌کننده برسد، مشکل داریم.»  او با تاکید بر اینکه شرکت‌های ما عمدتا فنی هستند؛ اضافه کرد: «ما باید در یک شرکت مهندس بازرگانی، بازارشناسی، نیروی انسانی، حقوقی و مالیاتی را کنار هم داشته باشیم اما از قسمت بازار که قسمت بسیار مهمی است، غافل هستند. نکته‌ای که وجود دارد این است که پارک‌های علم و فناوری نیز به شرکت‌ها در حوزه بازار کمک نکردند. در توان پارک‌ها نبوده؛ زمانی که بیش از 100 شرکت در یک پارک باشد و تنها یک کارمند بازاریابی وجود داشته باشد، قطعا توانایی مدیریت بازار را نخواهیم داشت. اشکالات ساختاری است و ربطی به شخص یا وزارتخانه ندارد. من پارک‌های علم و فناوری را دو بال می‌دانم، یک بال، بال ساختار و بال دیگر بازار است. با این دو بال پارک‌های فناوری می‌توانند، شرکت‌های خود را به‌خوبی مدیریت کنند. بازار یک بال است و باید روی این مورد کار کرد.»