علی صولتی، خبرنگار: «بسیار مهم! با سلام، کمبود بی‌سابقه منابع آبی تهران درپی کاهش ۷۰ درصدی بارش‌ها. تنها با کاهش مصرف آب می‌توانیم از این شرایط دشوار عبور کنیم» این پیامکی بود که اخیرا از سوی شرکت آب و فاضلاب استان تهران به خطوط همراه اکثر شهروندان تهرانی ارسال شد. محتوای پیام به قدر کافی صریح و روشن بود، کمبود 70 درصدی بارش‌ها، کمبودی که بی‌سابقه بوده و باعث شده شرکت آب و فاضلاب استان تهران تصمیم بگیرد این موضوع را به‌وسیله پیامکی عمومی به قید فوریت به اطلاع شهروندان تهرانی برساند. پیش‌تر از کمبود بارندگی‌های پاییزی نوشته بودیم و مهرماه را به‌عنوان مبدا سال آبی جدید از حیث وضعیت بارندگی و دما به ماه چهارم تابستان تشبیه کرده بودیم. احد وظیفه رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره همین موضوع میزان بارندگی‌های پاییزی در استان تهران می‌گوید: «متوسط بارندگی‌ها در استان تهران از ابتدای فصل آبی تاکنون حدودا 8.1 میلی‌متر بوده است درصورتی‌که میانگین بارندگی در بلندمدت این استان حدودا 46 میلی‌متر است و این یعنی بارش‌ها حدود 38 میلی‌متر کمتر از حد نرمال بوده است. به‌عبارتی بارندگی‌های استان تهران در فصل پاییز ۸۲ درصد کاهش داشته و این یعنی با وضعیتی بحرانی روبه‌رو هستیم. همین هم باعث شده دوستان آب و فاضلاب استان بحران ملموس کم‌آبی را فورا و مستقیما به شهروندان متذکر شوند.» البته به گفته وی مصرف آب شرب نهایتا 8 درصد از سهم کل مصارف آب است اما تامین آن همواره در اولویت اول قرار دارد. وی همچنین تاکید دارد که اوضاع در دیگر استان‌های کشور نیز خوب نیست اما در تهران شرایط به‌گونه‌ای شده که مسئولان امر تامین همین درصد ناچیز آب شرب را نیز دشوار دیده‌اند و تصمیم گرفته‌اند فورا و مستقیما به شهروندان هشدار دهند. در این گزارش ضمن بررسی آخرین سیاست‌ها و تصمیمات مهم حوزه آب به بررسی وضعیت سدهای مهم و بزرگ کشور و همچنین روند کاهش بارندگی‌ها و خشکسالی به‌خصوص در استان تهران می‌پردازیم.
کاهش 25 تا 75 درصدی ذخایر سدهای مهم کشور
همزمان با هشدار شرکت آب و فاضلاب استان تهران خبر کاهش ۲۵ تا ۷۵ درصدی حجم آب سدهای بزرگ و مهم کشور نیز در صدر اخبار رسانه‌های مختلف قرار گرفت. طبق این گزارش پس از گذشت ۶۵ روز از آغاز سال آبی جاری یعنی ابتدای مهرماه، 10سد بزرگ کشور با کاهش از ۲۵ تا ۷۵ درصد حجم موجودی آب نسبت به زمان مشابه سال گذشته مواجه هستند. به گزارش دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور شرکت مدیریت منابع آب ایران؛ «سد اکباتان در آبشینه همدان از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ آذر با یک میلیون مترمکعب حجم مخزن و یک‌درصد پرشدگی کاهشی ۸۵ درصدی نسبت به مدت مشابه پارسال دارد. سد شهر بیجار در استان گیلان هم با ۴۲ میلیون مترمکعب موجودی آب و ۴۰ درصد پرشدگی از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ آذرماه با کاهش ۵۸ درصدی همراه است. سد تهم زنجان هم از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ آذرماه ۱۴ میلیون مترمکعب آب دارد و درصد پرشدگی این سدهم ۱۷ درصد است که نسبت به پارسال کاهش ۵۵ درصدی دارد. چاه‌نیمه‌ها در استان سیستان‌وبلوچستان هم از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ آذر ۱۴۷ میلیون مترمکعب آب با ۱۰ درصد پرشدگی دارند که در مقایسه با مدت مشابه پارسال کاهش ۵۴ درصدی را نشان می‌دهد. سد شهید رجایی در استان مازندران از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ آذرماه با ۱۸ درصد پرشدگی ۲۸ میلیون مترمکعب موجودی آب دارد که نسبت به مدت مشابه پارسال ۵۴ درصد کاهش یافته است. سد ایلام در استان ایلام هم از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ آذرماه ۱۸ میلیون مترمکعب موجودی آب دارد که درصد پرشدگی آن ۳۰ درصد است که نسبت به مدت مشابه پارسال ۴۹ درصد کاهش را نشان می‌دهد. سد کرخه با ۶۴۶ میلیون مترمکعب و درصد پرشدگی ۱۲ درصد از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ آذرماه با کاهش ۴۲ درصدی همراه شده است. سد پانزده خرداد در حوضه آبریز قم رود هم از ابتدای سال آبی جاری ۵۲ میلیون مترمکعب با ۲۷ درصد پرشدگی کاهش ۳۹ درصدی را نسبت به دوره مشابه پارسال نشان می‌دهد. سد سفیدرود گیلان از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ آذرماه ۱۱۵ میلیون مترمکعب موجودی آب و ۱۱ درصد پرشدگی نسبت به مدت مشابه پارسال ۳۷ درصد کاهش یافته است. سد دوستی خراسان رضوی هم از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ آذرماه در حالی ۲۰۹ میلیون مترمکعب موجودی و ۱۷ درصد پرشدگی دارد که نسبت به مدت مشابه پارسال ۳۳ درصد کاهش را نشان می‌دهد. همچنین سد کال صالح در استان مرکزی هم از ابتدای سال آبی جاری ۳۵ میلیون مترمکعب موجودی آب دارد و درصد پرشدگی آن نیز ۳۶ درصد است که نسبت به مدت مشابه پارسال ۲۹ درصد کاهش‌یافته است.»
50 درصد آب تهران از منابع زیرزمینی تامین می‌شود
از سوی دیگر دوشنبه این هفته نهمین نشست خبری سخنگوی صنعت آب هم برگزار شد. فیروز قاسم‌زاده، سخنگوی صنعت آب، در نهمین نشست خبری خود از کاهش ۱۶ درصدی بارندگی‌ها در کشور نسبت به دوره بلندمدت ۵۴ساله خبر داد. به گفته وی «براساس ایستگاه‌های باران‌سنجی وزارت نیرو بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری تا امروز نسبت به دوره بلندمدت ۵۴ساله با کاهش ۱۶ درصدی همراه است.» فیروز قاسم‌زاده همچنین در اشاره به تدوین سند استفاده از آب‌های نامتعارف در بخش صنعت درمورد نحوه تامین آب موردنیاز تهران می‌گوید: «درحال حاضر ۵۰ درصد از آب تهران از منابع سطحی و ۵۰ درصد از منابع زیرزمینی تامین می‌شود و ممکن است کیفیت آب در شرایط کم‌آبی نسبت به شرایط پرآبی کاهش داشته باشد اما همواره کیفیت آب براساس استانداردهای سختگیرانه‌ای که لحاظ می‌شود، در محدوده استاندارد است اما هدف‌گذاری جدی در بخش آب این است که صنعت، آب موردنیاز را از آب‌های نامتعارف تامین کند و بر این اساس سندی در وزارت نیرو تدوین شده و به دستگاه‌های مختلف در استان‌ها ابلاغ شده است که دیگر به صنایع، آب جدید تخصیص داده نخواهد شد و باید از آب‌های نامتعارف استفاده کنند.» وی تاکید دارد که؛ «بارش‌ها نسبت به مدت مشابه پارسال تغییر چندان محسوسی ندارد و تاکنون ۲۸ میلی‌متر بارش در کل کشور رخ داده است.» ضمن اینکه این مسئول از بهبود نسبی وضعیت آورده سدها خبر می‌دهد، به این خاطر که بارش‌های امسال تمرکز بیشتری در غرب کشور دارند و عمده سدهای بزرگ و ذخیره‌ساز کشور نیز دقیقا در همین منطقه قرار دارند. قاسم‌زاده در ادامه این نشست از قطع آب ۱۲ هزار و ۵۰۰ خانوار در تهران به دلیل قرارگرفتن در ردیف مشترکان بدمصرف خبر داد و در این خصوص توضیح داد: «الگوی مصرف در شهر تهران ۱۴ مترمکعب است که این خانوارها بالای ۲۸ مترمکعب مصرف داشتند. سال‌های قبل مشترکان بدمصرف حدود ۵ درصد بودند که با اقدام‌های انجام شده در امسال به ۴ درصد کاهش یافته‌اند و اینها ۱۰ درصد مصرف آب را دارند و تلاش بر این است تا از تعداد مشترکان بدمصرف بیشتر کاسته شود. از سوی دیگر تغییرات اقلیمی به‌عنوان یک عامل جهانی شرایط نامناسب بارش‌ها در سال‌های آینده را بدتر خواهد کرد. البته متأثر از این تغییرات اقلیمی روند بارش‌ها در کشور متغیر شده است به‌گونه‌ای که برخی استان‌ها که پارسال کم‌بارش بودند امسال پربارش شده‌اند و برخی که مثل سیستان‌وبلوچستان پربارش بودند کاهش‌یافته است. متأثر از همین تغییرات اقلیمی امسال کشور افغانستان پربارش شده اما درعین‌حال ذخایر آبی بسیاری از دسترس خارج شده‌اند.»
وضعیت بارندگی‌های پاییزی در تهران؛ 82 درصد زیر حد نرمال
در ادامه به سراغ احد وظیفه رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی رفتیم تا با کمک وی بتوانیم برآورد دقیقی از وضعیت خشکسالی در ایران و کاهش بارندگی‌ها در استان تهران داشته باشیم. وی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» اوضاع بارندگی در استان‌های تهران و البرز و نحوه محاسبه آن را این‌طور تشریح کرد: «استان تهران به‌طور متوسط8.1 میلی‌متر بارندگی دریافت کرده است. یعنی برای سال آبی جدید که از اول مهر شروع شده این میزان بارندگی ثبت شده است. استان البرز نیز 24.1 میلی‌متر بارندگی داشته است. البرز و تهران را نمی‌توان از نظر آب تفکیک کرد چراکه به‌عنوان مثال رودخانه امیرکبیر و طالقان هر دو استان را تامین می‌کنند. پیش از این در استان تهران به‌طور نرمال ۴۶ میلی‌متر بارندگی دریافت می‌کردیم. امسال اما تنها ۸ میلی‌متر دریافت کردیم یعنی عملا بارندگی‌های پاییزی ما ۳۸ میلی‌متر از حد نرمال کمتر است. این آمار البته نسبت به میانگین بلندمدت است، میانگین ۳۰ ساله ما از ۱۳۷۱ تا ۱۴۰۱ است. درواقع بر مبنای استانداردهای سازمان جهانی هواشناسی باید همواره تفاوت‌ها را نسبت به بلندمدت 30 ساله محاسبه کنیم که با توجه به اینکه سال ۲۰۲۰ تمام شد، مبنای امسال سازمان جهانی هواشناسی به ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰ تغییر یافت. این بازه قبلا از۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰ بود. ما نیز این تغییر را اعمال کرده‌ایم و بنابراین در سال‌های ۱۳۷۱ تا ۱۴۰۱ متوسط بارندگی در استان تهران ۴۶ میلی‌متر بوده است. اگر این تغییر را اعمال نکرده بودیم مقاطع زمانی 50 سال گذشته نیز در تحلیل‌مان دخیل می‌شد و با توجه به بیشتر بودن بارندگی‌ها و کمتر بودن خشکپسالی در زمان قدیم، اوضاع بسیار بحرانی‌تر به نظر می‌رسید. چراکه ما نا‌هنجاری را حساب می‌کنیم و تغییر مبنا، عدد را تغییر می‌دهد. وقتی می‌گوییم ۸۰ درصد کاهش بارندگی یعنی میانگین بارش‌ها در سال‌های گذشته بیشتر و تعداد خسکسالی کمتر بوده است. اگر دوره را طولانی‌تر درنظر بگیریم شدت خشکی افزایش پیدا می‌کند. اگر مبنای آماری را ۱۳۷۱ تا ۱۴۰۱ درنظر بگیریم تا الان در تهران ۸۲ درصد بارندگی‌های ما زیر حد نرمال است و در استان البرز ۶۴ درصد زیر حد نرمال است. این آمار محاسبه نسبتا دقیقی است به این خاطر که تعداد زیادی ایستگاه‌های باران‌سنجی و هواشناسی برای این محاسبه‌ها به‌کار گرفته شده است.»
کاهش 76 درصدی بارش‌ها در تهران نسبت به سال گذشته
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی همچنین اوضاع بارندگی‌های استان تهران را در کوتاه‌مدت و در قیاس با سال گذشته بسیار بحرانی دانست و از کاهش 76 درصدی این آمار خبر داد. وی در این خصوص گفت: «سال گذشته در استان البرز در همین بازه زمانی ۷۴ میلی‌متر بارندگی داشتیم که با توجه به رقم امسال یعنی 24.1،کاهشی ۵۰ میلی‌متری را نسبت به سال گذشته شاهد هستیم. در استان تهران نیز امسال 8.1 میلی‌متر بارندگی داشتیم که سال گذشته تا این زمان ۳۳ میلی‌متر بود. بنابراین ۲۵ میلی‌متر یا 76 درصد نسبت به سال قبل بارندگی‌ها در استان تهران کاهش پیدا کرده.» با توجه به این آمار‌ها به نظر می‌رسد اوضاع برای تهران حتی در قیاس با سال قبل بسیار بحرانی‌تر است. اما در طول تابستان و پاییز امسال شاهد کمترین میزان قطعی آب در استان بودیم. وظیفه درباره دلیل این امر توضیح می‌دهد: «بخش مهمی از آب را وزارت نیرو از منابع زیرزمینی تامین می‌کند. اگر منابع سطحی کم شود به‌خصوص برای تامین آب شرب که اولویت یک است، از منابع زیرزمینی استفاده می‌کنند برای همین قطعی آب نداشتیم. با نبود بارندگی و کاهش آن آنچه وضعیت بدتری پیدا می‌کند منابع آب زیرزمینی است. علاوه‌بر اینکه منابع سطحی کم می‌شود، بارش برف در زمستان نیز یکی دو سال گذشته بسیار بد بود و ذخیره برفی در کوهستان‌ها کم شده، در فصل گرم همین برف‌هاست که باید ذوب شود و رودخانه‌ها را پر کند که با توجه به کم‌شدن آنها چنین اتفاقی نخواهد افتاد درنتیجه دبی یا آورده رودخانه‌ها کاهش می‌یابد بنابراین با مصرف دائمی که وجود دارد و نیاز آبی که در استان تهران باتوجه به جمعیت آن پیدا کرده‌ایم، خالی شدن سدها و سفره‌های زیزمینی جای نگرانی بسیاری خواهد داشت.» وظیفه همچنین درخصوص زمستان پیش‌رو هشدار می‌دهد: «انتظار داریم دمای میانگین زمستان نسبت به زمستان مشابه دوره‌هایی که بیان کردم گرمتر باشد. در حد نیم تا یک درجه گرمتر از نرمال. و برای استان تهران اگر خوش‌بینانه فکر کنیم بارندگی‌ها می‌تواند به سمت نرمال گرایش پیدا کند، گرچه در ادامه هم بارندگی داریم ولی بارش‌ها کمتر از نرمال و حداقل کمتر از مقدار بارندگی‌ها در پاییز است.»
تامین سهم 8 درصدی آب شرب هم کار دشواری شده
وظیفه در ادامه وضعیت خشکسالی در ادامه سال آبی کشور را این‌گونه توصیف می‌کند: « امیدواریم زمستان شرایط بهتر شود اما به‌طور کلی انتظار واقعی بر این است که بارش‌های استان تهران و دامنه‌های جنوبی البرز شامل زنجان، قزوین، البرز، تهران، سمنان و خراسان رضوی و حتی دامنه‌های شمالی البرز بارندگی‌ها گرایش به کمتر از نرمال داشته باشد یعنی بارش نرمال را دریافت نکنیم. اگر خوش‌بین باشیم می‌توانیم به نرمال برسیم. چه سال پرآبی داشته باشیم، چه متوسط و چه سال کم‌آبی باشد، احتمال قوی این است که در دامنه‌های شمالی و جنوبی البرز بارندگی‌ها کمتر از حد نرمال است و اگر خوش‌بین باشیم در ادامه به نرمال برسیم. چون استان تهران و غالب نقاط کشور در دو سال گذشته و امسال با کم‌آبی دست‌وپنجه نرم کردند، یعنی بارش‌ها در خیلی از مناطق به‌خصوص جنوب غرب کشور زیر نرم بود و در مناطقی بارندگی‌ها ۶۰ درصد کمتر از حد نرمال بود. درنتیجه آثار سال سوم خشکسالی که وارد آن شدیم مشهودتر است. به‌طوری‌که در جاهایی آب شرب هم تحت تاثیر قرار گرفته است. آب شرب اولویت یک تامین را برای وزارت نیرو دارد و حجم آب شربی که مورد نیاز است نسبت به مصارف کشاورزی خیلی پایین‌تر است، حداکثر ۸-۷ درصد آب کشور برای استفاده شرب مورد نیاز است. این خشکسالی‌ها به حدی شدید بود که تامین آب شرب برخی شهرها همچون همدان سخت شد به‌طوری‌که قطعی چند هفته‌ای داشتند و مجبور بودند از تانکر برای آبرسانی استفاده کنند.» وی همچنین نسبت به آینده خشکسالی در تهران هشدار داده و می‌گوید: «تهران بسیار جای نگرانی دارد، منظور زمستان یا فصل آینده نیست بلکه به‌طور کلی از نظر زیست‌بوم یا شرایط مخاطره‌آمیز دیگر وضعیت مطلوبی ندارد. جمعیت زیادی در منطقه محدودی ساکن شده‌اند و روند افزایش جمعیت ادامه دارد. همچنین منابع آبی محدود است و کاری نمی‌توان کرد. با توجه به روند کاهش بارندگی‌ها و تغییر اقلیم که در خیلی از نقاط دنیا اثرگذار بود ازجمله مناطق کویری ایران، روند بارندگی‌ها در کل رو به کاهش و روند دما افزایشی است. وقتی دما افزایش می‌یابد بارندگی نیز کاهش خواهد یافت.»
کاهش برف‌های کوهستانی و خطر نابودی سفره‌های آب زیرزمینی در تهران
به گفته این کارشناس کاهش بارندگی در فصل زمستان بسیار مشهودتر و مخرب‌تر خواهد بود. رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در این‌باره می‌گوید: «روند کاهش بارندگی در زمستان مشهودتر است. اگر به‌طور متوسط در ۵۰ سال گذشته سالی یک میلی‌متر بارندگی کم شده باشد، 0.7 میلی‌متر بارندگی در فصل زمستان کم می‌شود و مفهومش این است که حدود ۳۵ میلی‌متر میانگین بارش مناطق کوهستانی کاهش یافته است بنابراین ظرفیت تامین آب به‌خصوص آب‌های سطحی کم شده است. در بالادست رودخانه‌هایی که به جنوب تهران ختم می‌شوند سدی وجود دارد که آب‌ها را نگه می‌دارد. وقتی بارندگی کم شود، رودخانه‌ها سریز نمی‌شوند و سدهای متعددی که احداث شده‌اند باز نخواهند شد تا آب به دشت‌های پایین‌دست برسد، بنابراین برای تامین آب شرب شهروندان مجبور هستند ذخیره کنند و عملا سفره‌های آب زیرزمینی که هر روز از آن استفاده می‌کنیم جبران نمی‌شوند و افت آب‌های سطحی ادامه خواهد یافت. درنهایت یک روزی در جایی ممکن است آبی برای استخراج نباشد و شرایط سخت و پیچیده‌ای حاکم خواهد شد. یک استرانژی جدی برای جمعیت و تامین آب شرب تهران نیاز است. باید فکر عاجلی شود. سناریویی برای تامین آب این جمعیت باید درنظر گرفت.» احد وظیفه در پایان صحبت‌هایش درباره سایر مشکلاتی که به خشکسالی استان تهران دامن می‌زند، گفت: «در بالادست تهران در مناطقی که بارش برف داریم و مناطق اصطلاحا خوش‌نشین، ویلاسازی به‌صورت بی‌رویه در حال توسعه است. آب را از سرچشمه برمی‌دارند و در استخرهای کشاورزی و استخرهای ویلاها نگهداری می‌کنند. با افزایش دما شدت تبخیر نیز بالا می‌رود بنابراین علاوه‌بر مسائل خشکسالی بدمصرفی و سوءمصرف نیز در بحث آب بسیار اهمیت پیدا می‌کند. در منطقه لواسانات در هر روستای بالادست ویلاهایی را مشاهده می‌کنید که به سمت کوهستان در حال توسعه است. برای اینکه درختان خود را آبیاری کنند از آب در سرچشمه استفاده می‌کنند. چشمه‌ها از همان‌جایی که از زمین بیرون می‌آیند مسدود می‌شوند و یک لوله داخل آن می‌اندازند و کیلومترها در دامنه کوه می‌کشند. عملا از همان سرچشمه‌ای که باید پشت باغات تهران جمع شود به‌نوعی آب‌دزدی صورت می‌گیرد و هیچ‌مدیریتی نمی‌شود. سختگیری هم شاهد نیستیم. مناطق مسکونی آلودگی ایجاد می‌کنند و آب فاضلاب رها می‌شود و وارد رودخانه‌هایی می‌شود که در شهری همچون تهران با جمعیتی بالغ بر 10 میلیون استفاده می‌شود. علاوه بر کم‌بارشی مساله عدم کنترل برداشت بی‌رویه آب از سرچشمه‌های اصلی تهران را داریم که از گفتن آن نیز شرمگین هستیم.»