حمزه حاجی عباسی، پژوهشگر: رقابت برای جذب دانشجوی بین‌المللی در کشورهای جهان بالا گرفته است. جذب دانشجو نشان‌دهنده وضعیت مطلوب کشور در زمینه‌های آموزشی، اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و فرهنگی است. برنامه‌های زیادی برای جذب دانشجو به کشورها تدوین می‌شود. یکی از این برنامه‌ها، بورس کردن دانشجو است. بورس دانشجویان بین‌المللی در ایران معمولا به‌منظور «دیپلماسی آموزشی» و با هدف فرهنگ‌سازی و ایجاد تغییرات پایدار در رفتار دانشجویان، اشاعه فرهنگ ایرانی اسلامی و گسترش تعاملات علمی با دانشگاه‌ها و دانشمندان منطقه و جهان اعطا می‌شود. نحوه ارائه بورس در ایران با چالش‌های جدی دو سطح رویکرد و فرآیند روبه‌رو است که در این یادداشت به آنها می‌پردازیم.
مسائل مرتبط با رویکرد
رویکرد بورس دولتی در ایران بیشتر جنبه امنیتی و سیاسی دارد و به موضوعات فرهنگی و علمی کمتر توجه می‌شود. بورس دانشجویان در ایران، نتوانسته اهداف امنیتی و سیاسی خود را در جنبه‌های علمی و فرهنگی تحصیل جای‌گذاری کند تا به این اهداف به‌صورت غیرمستقیم دست یابد. علاوه‌براین، بورس در ایران به اصول شایسته‌گزینی، عدالت توزیعی، دسترس‌پذیری و شفافیت توجه ندارد. عدم‌توجه به این اصول باعث می‌شود که نحوه اطلاع‌رسانی، ثبت‌نام و گزینش متقاضیان مشخص نباشد؛ که اثر بلندمدت آن در بدبینی دانشگاهیان و جامعه ایرانی نسبت به بورس‌شدگان قابل مشاهده است. ضمن اینکه گزینش اولیه و جذب افراد توسط معرف‌ها، احتمال فراگیری و دسترس‌پذیری بورس را کاهش داده و به ایجاد شرایط مطلوب برای فساد کمک کرده است. علاوه‌بر دو موضوع قبلی، برنامه‌ریزی بلندمدت در زمینه بورس نیز وجود ندارد و مواردی همچون دانشگاه‌های بین‌المللی، تنوع‌بخشی به ملیت‌ها، اولویت‌گذاری کشورهای هدف، چگونگی توزیع رشته‌ها و گرایش‌های تحصیلی مشخص نیست. در آخر اینکه، عدم‌گزارش‌دهی درمورد جزئیات رشته‌ها و مقاطع تحصیلی، نیز ارزیابی بورس در ایران را با مشکل روبه‌رو کرده است.
مسائل مرتبط با فرآیند
فرآیندهای بورس‌دهی (اطلاع‌رسانی، ثبت‌نام و ارزیابی) در ایران برای متقاضیان نامشخص و کند بوده و سایت مشخصی برای ثبت‌نام متقاضیان وجود ندارد. درحالی‌که یکی از مهم‌ترین اولویت‌های بورس ایران تاثیرگذاری فرهنگی است، نوآوری در این زمینه دیده نمی‌شود. عدم‌حمایت‌های اجتماعی از دانشجویان (به‌خصوص در روزهای اول) باعث تشدید غم غربت دانشجویان شده و افزایش فشارهای روحی و روانی و تضعیف توانایی‌های علمی و اجتماعی آنها را در پی دارد که حتی منجر به انصراف برخی از بورسیه‌شدگان می‌شود.
راهکارهای پیشنهادی برای بورس
رعایت اصل شفافیت برای اعلام شرایط، ثبت‌نام و ارزیابی متقاضیان در یک پایگاه اطلاع‌رسانی مهم‌ترین ویژگی یک بورس عادلانه و فراگیر است. برای شایسته‌گزینی باید گزینش اولیه توسط معرف‌ها حذف شود تا امکان ثبت‌نام برای همه متقاضیان فراهم شود. ارزیابی متقاضیان باید از طریق فرآیندهای عادلانه همچون آزمون علمی و البته با تبعیض مثبت در مورد گروه‌های حاشیه‌ای انجام شود. در این صورت برندسازی برای بورس ملی (ایجاد یک نمانام) نیز امکان‌پذیر خواهد بود. همکاری مشترک با دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی علمی و غیرعلمی (نهادهای مردمی) می‌تواند به تامین مالی بورس کمک کند. همچنین بورس‌های متنوع (کوتاه‌مدت، بلندمدت) و گروه‌های هدف گوناگون (دانشجو، استاد، پژوهشگر و...) امکان بهره‌وری و فراگیری بورس را بالا می‌برد. آشنایی با محیط جدید در روزهای اول برای دانشجو از چهار سال فعالیت فرهنگی اهمیت بیشتری دارد. ایجاد گروه‌های اجتماعی (فروشگاه‌ها، بانک‌ها، شوراهای محل و ساکنان محل) برای حمایت از دانشجویان در طول تحصیل ضروری است. برنامه‌های فرهنگی باید دانشجو را با تاریخ، فرهنگ و جغرافیای ایران آشنا کنند. آشنایی با دانشمندان، فرهیختگان، هنرمندان و ورزشکاران ایرانی باعث حفظ ارتباط فرهنگی پس از دانش‌آموختگی می‌شود. در انتها اینکه بورس در ایران نیاز به اصلاح در رویکردها و فرآیندهای خود دارد. رویکردهای امنیتی و سیاسی باید جای خود را به رویکردهای علمی و فرهنگی بدهند. همچنین اصول شایسته‌گزینی، عدالت و دسترس‌پذیری باید سرلوحه کار قرار گیرد، تا بتوان بورس دانشجویان ایران را با یک برنامه بلندمدت بازاریابی به یک بورس اثرگذار تبدیل کرد. در ارائه بورس باید به تنوع بورس کوتاه‌مدت و بلندمدت و برنامه‌های فرهنگی اجتماعی گوناگون توجه بیشتری داشته باشند، تا افراد بیشتری از آن بهره‌مند شوند. در آخر اینکه ایجاد یک اداره ویژه برای دانش‌آموختگان بین‌المللی به‌منظور حفظ ارتباط بلندمدت با آنها ضروری است.