علی صولتی، خبرنگار:امروزه با ظهور پدیده جهانی شدن و گسترش شهرنشینی، کلانشهرها در کشورهای درحال‌توسعه مقابله با آلودگی هوا را در ردیف مهم‌ترین و شدیدترین معضل‌های خود می‌بینند. این معضل مهم علاوه‌بر ایراد ضررهای مالی بسیار، همواره نقشی انکارناشدنی در فوت شمار زیادی از هموطنان‌مان داشته است. به اذعان فعالان و مسئولان حوزه محیط‌زیست، متاسفانه آمارهای مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در کشور به‌شدت نگران‌کننده است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. پیش از رفتن سراغ آمارها و اظهارنظرهای مختلف در این حوزه نیاز است در مفهوم آلودگی هوا بازتعریفی داشته باشیم. سازمان بهداشت جهانی در تعریف آلودگی گفته است: «آلودگی هوا عبارت است از آلودگی محیط داخلی یا خارجی توسط هر عامل شیمیایی، فیزیکی یا بیولوژیکی که ویژگی‌های طبیعی جو را تغییر می‌دهد. وسایل گرمایشی و احتراقی خانگی، وسایل نقلیه موتوری، تاسیسات صنعتی و آتش‌سوزی جنگل‌ها منابع رایج آلودگی هوا هستند.» در کشور ما نیز مراکز و ایستگاه‌های سنجشی در سرتاسر نقاط شهرها مشغول به فعالیت هستند تا ضمن سنجش و پایش وضعیت آلودگی و غلظت آلاینده‌های موجود در هوا هرگاه شاخص PM2.5 از 100 عبور کرد میزان آلودگی از شرایط قابل‌قبول به وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس تغییر کرد، زنگ هشدار را برای شهروندان و دستگاه‌های مسئول به‌صدا درآورند.

  معضل آلودگی هوا تنها مختص فصول سرد نیست
شرایط فوق البته نه‌تنها دیگر به‌عنوان هشدار تلقی نمی‌شود، بلکه تا به وضعیت خطرناک نرسیم، در رسانه‌ها و افکار عمومی نشانی از دغدغه‌مندی‌های مربوط به معضل آلودگی هوا دیده نمی‌شود. در سال‌های اخیر مشاهده کرده‌اید، بسیاری از مسئولان امر هنگامی‌که مورد پرسش، بازخواست و مواخذه قرار می‌گیرند که چرا وضعیت هوای شهرهای بزرگ بدین‌گونه است که مردم در نقاط مرکزی شهر، فاصله 200 متری از خودشان را هم به‌سختی می‌بینند؟ پاسخ می‌دهند که موضوع ساده است، وارد فصل سرما شده‌ایم، پدیده وارونگی هوا رخ‌ داده و تهران هم که به سبب جغرافیای خاص خود در میان کوه‌ها احاطه‌شده و فضایی برای تنفس ندارد. پس نتیجه می‌گیریم که باید صبر کنیم تا فصل سرما تمام ‌شود و باد بهاری شروع به وزیدن کند و آلاینده‌ها را با خود ببرد. البته باید یادآور شد شرایط مطلوبی که این اشخاص از آن صحبت می‌کنند به‌لحاظ آماری وضعیت چندان مساعدی ندارد که به آن خواهیم پرداخت. آنچه فعلا حائز اهمیت است، عبارت است از واقعی و عینی بودن معضل آلودگی هوا که مثل هرسال از اواسط فصل پاییز شکلی حاد به خود می‌گیرد و تنفس- این عادت همیشگی ناآگاهانه و بدیهی- را برای شهروندان به امری دشوار بدل می‌سازد، به همین سبب به بررسی پنج مورد از تازه‌ها و آخرین خبرهای مهم خواهیم پرداخت که از آلودگی هوا در رسانه‌ها بازتاب داده ‌شده‌اند.

1- افزایش 40 درصدی آمار مرگ‌ومیرناشی از آلودگی هوا در پایتخت
آلودگی هوا این معضل همیشگی فصول سرد کشور بیش از همه در شهرهای بزرگ به‌خصوص پایتخت و هفت‌کلانشهر کشور شامل اصفهان، اهواز، تبریز، تهران، شیراز، کرج و مشهد بی‌واسطه قابل‌لمس است. به‌طوری‌که تهران در هیچ سالی از پنج‌سال اخیر، مجموعا به‌اندازه یک‌ماه یعنی 30 روز هوای پاک نداشته است. به ادعای وزارت بهداشت هزینه‌های مرگ ناشی از آلودگی هوا‏ در کشور بالغ‌بر هفت‌میلیارد دلار برآورد شده و آلودگی هوا عامل جان باختن حدود ۲۰ هزار ایرانی در سال است.» عددی که پیش‌تر به ادعای معاون فنی مرکز سلامت و محیط کار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در اردیبهشت‌ امسال سالانه ۴۴۰۰ تن اعلام شده بود. گفتنی است این عدد با توجه به روش‌های سنجش متفاوت و مراجع و منابع مختلف متغیر است اما شکی نیست در قیاس با استاندارد جهانی وضعیت بسیار نامطلوبی داریم که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد. داریوش گل‌علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست در این باره می‌گوید: «در ۲۷ کلانشهر کشور با جمعیت حدود ۳۵ میلیون، در سال ۱۴۰۰ مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا بزرگسالان نزدیک به ۲۱ هزار نفر در سال برآورد شده است.» نکته اینکه در سال 1399 سهم تهران از آمار مذکور ۳۷۵۱ تن اعلام شده بود اما این عدد در سال 1400 به ۶۴۰۰ مرگ رسیده و افزایشی 40 درصدی را تنها در یک‌سال تجربه کرده است.

2- بودجه 90 میلیون تومانی پایتخت برای مقابله با آلودگی هوا
به‌گفته رئیس گروه سلامت و تغییر اقلیم وزارت بهداشت اما تنفس هوای آلوده در طولانی‌مدت می‌تواند مشکلات جدی‌تری ایجاد کند و براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، تخمین زده می‌شود که آلودگی هوا سالانه عامل مرگ زودرس هفت‌میلیون نفر در دنیا باشد. کودکان، سالمندان، زنان باردار، بیماران قلبی، ریوی، تنفسی، دیابتی و افراد چاق مستعدترین گروه‌ها برای ابتلا به بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا هستند. ضمن اینکه تمامی ضررهای جانی و جسمانی ناشی از آلودگی هوا را نمی‌توان موردمحاسبه قرار داد؛ چراکه آلودگی بی‌واسطه بر وضعیت جسمانی تمامی موجودات زنده اثرگذاری مستقیم دارد و زمانی که گستره یک بحران و پیامدهایش به این اندازه است، هیچ معیار و دستگاه سنجشی نمی‌تواند ضررهای ناشی از آن را حصر به اعداد و آمارها کند و روی کاغذ بیاورد. زمانی که صحبت از تدابیر و اقدام‌های مقابله‌ای با بحران آلودگی هوا می‌شود اما این آمارها یک‌باره اهمیت دوچندان می‌یابند. به‌عنوان مثال یکی از جریان‌هایی که خود مرتبط با سازمان حفاظت محیط‌زیست است و مامور به مقابله با معضل آلودگی مدت‌هاست، تاکید می‌کند که سهم پایتخت به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین شهر‌های جهان از بودجه سال قبل مقابله با آلودگی هوا در کشور، تنها ۹۰ میلیون تومان بوده است. همین موضوع باعث‌شده شماری از مسئولان مرتبط با سازمان حفاظت محیط‌زیست دست‌وپنجه نرم کردن هفت‌کلانشهر کشور با بحران کمبود منابع تخصیصی به آلودگی هوا و همچنین بلاتکلیفی مساله آلودگی هوا در حوزه سیاستگذاری را علت اصلی تداوم این مشکل استراتژیک بدانند.

3- مرگ بیش از 40 هزار ایرانی در سال بر اثر آلودگی هوا
گفتیم که آمارهای ارائه‌شده درخصوص مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا متعدد است اما اخیرا به‌گفته رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران سالانه در ایران حدود 40 هزار نفر به‌دلیل مواجهه با آلودگی هوا دچار مرگ زودرس می‌شوند. همچنین براساس یافته‌ها و مطالعات صورت‌گرفته در مرکز تحقیقات آلودگی هوا دانشگاه علوم پزشکی تهران، میانگین سالانه غلظت مهم‌ترین آلاینده هوا (PM2.5) در کشور تقریبا سه‌برابر مقادیر استاندارد و شش‌برابر حدود رهنمود جدید سازمان جهانی بهداشت است که در تابستان ۲۰۲۱ منتشر شده است. البته این آماری است که مورد تایید مراجع سنجش و ارزیابی رسمی قرار گرفته و در رسانه‌ها موردتوجه واقع‌ شده است. بسیاری از کارشناسان این حوزه در گفت‌وگو با ما تاکید داشتند که این رقم احتمالا بیش از اینهاست، ضمن اینکه کارکرد چنین ارقامی تنها این است که ابعاد بحران بیش از این مغفول واقع نشود و مسئولان امر با دیدن این آمارها ضمن قرار گرفتن در جایگاه پاسخگویی، زودتر فکر و اقدامی به‌حال ابربحران آلودگی هوا کنند وگرنه واقعیت آلودگی، سختی تنفس در هوای این روزهای شهرهای بزرگ کشور و ضررهای ناشی از آن بر همگان روشن است. یکی از کارشناسان حتی به نکته جالب‌تری اشاره کرد، اینکه یک نفر به هر دلیلی فوت‌شده و دوماه است شرایط کشور متاثر از فوت وی ملتهب است، حال در نظر بگیرید که 40 هزار تن از هموطنان‌مان از آلودگی هوا در طول هرسال فوت می‌شوند اما هیچ‌کس توجهی به این فاجعه ندارد، چرا؟ چون رسانه‌ها به‌درستی به ایفای نقش خود در پیگیری این مطالبه از مسئولان نمی‌پردازند.

4- 15 راهکار کم‌هزینه و زودبازده در مقابله با آلودگی هوا
به‌تازگی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس طی گزارشی به بررسی شماری از راه‌حل‌های زودبازده برای کاهش آلودگی هوا پرداخته است؛ مشکلی که نه‌تنها سلامت مردم را به‌مخاطره می‌اندازد، بلکه هزینه‌های زیادی را به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر حوزه سلامت و سایر حوزه‌های اقتصادی تحمیل می‌کند. در این گزارش به نقل از وزارت بهداشت آمارهای مهمی درخصوص آلودگی هوا منتشر شده است؛ 1. آلودگی هوا سالیانه حدود ۳۷۵۱ نفر در شهر تهران قربانی می‌گیرد، 2. میزان مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در کل کشور به سالیانه ۱۱۱۵۹ نفر می‌رسد و تقریبا آمار قربانیان آلودگی هوا با آمار تلفات جاده‌ای برابری می‌کند، 3. خسارت آلودگی هوا بر سلامتی شهروندان تهران حدود ۲.۳ میلیارد دلار تخمین زده شده است که این میزان برای کل کشور به هفت‌میلیارد دلار می‌رسد. طبق این گزارش با احتساب تاثیر پدیده ریزگردها، بیش از نیمی از جمعیت کل کشور در معرض آلودگی قرار دارند و غلظت بعضی از آلاینده‌های هوا از استانداردهای ملی هشدار عبور کرده‌اند. پژوهشگران اما دلیل اصلی عدم اجرای راهکارهای پیشین مبارزه با آلودگی هوا را نبود بودجه کافی و تخصیص منابع اعتباری ارزیابی کرده‌اند. به‌اعتقاد آنها راهکارهای دائمی کاهش آلودگی هوا پرهزینه و بلندمدت هستند، راهکارهایی ازجمله نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی، توسعه وسایل نقلیه برقی، بهبود راندمان نیروگاه‌ها، اصلاح کیفیت سوخت و... نیازمند صرف بودجه و زمان زیادی هستن،. بنابراین راهکارهایی موقتی به‌عنوان جایگزین راهکارهای اصلی معرفی ‌شده‌اند که در عین تاثیر برابر در کاهش آلودگی هوا، از هزینه اجرای بسیار کمتری برخوردار هستند. 15 راهکار کم‌هزینه و زودبازده که با اجرای آنها در پایتخت حداقل ۲۷.۸ درصد از انتشار آلاینده‌های گازی و ۱۹.۶ درصد از انتشار آلاینده ذرات معلق کاهش پیدا خواهد کرد. پژوهشگران معتقدند به‌وسیله اجرای این طرح با کمتر از یک‌سوم هزینه راهکارهای اصلی، بین دو تا سه‌برابر کاهش آلودگی هوا حادث‌ می‌شود و حداقل ۱۷۶ هزار میلیارد ریال عایدی اقتصادی ناشی از کاهش آلودگی هوا خواهد بود. به‌گفته کارشناسان این اقدامات و هزینه‌ها را نباید تنها به چشم یک صرفه‌جویی نگریست؛ چراکه در کشورهای توسعه‌یافته به این هزینه‌ها به چشم یک سرمایه‌گذاری بلندمدت نگاه می‌شود.

5- نگاهی به خروجی قانون هوای پاک پس از 5 سال
شاید منطقی‌ترین نوع مواجهه با معضل آلودگی هوا در قدم اول این باشد که درجه اهمیت آن را در حوزه‌های سیاستگذاری کلان، اسناد بالادستی و قانون جست‌وجو کنیم. در این خصوص نمی‌توان گفت معضلی به بزرگی آلودگی هوا توسط سیاستگذاران و قانونگذار امری مغفول بوده؛ چراکه قانونگذار هرچند دیر اما به وظیفه خود در این باره عمل کرده است. قانون هوای پاک با عنوان لایحه اصلاح قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا مصوب 1396 در دوره دهم مجلس شورای اسلامی تصویب شد و مورد تایید شورای محترم نگهبان قرار گرفت. این قانون در اجرای اصل یکصد و بیست‌وسوم (۱۲۳) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مورخ 18/05/1396 به رئیس‌جمهوری وقت کشور و سازمان حفاظت محیط‌زیست جهت اجرا ابلاغ شد. قانون هوای پاک در 34 ماده وظایفی را به سازمان حفاظت محیط‌زیست محول کرد که لازم است با همکاری دیگر دستگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای ذی‌ربط اجرایی شوند؛ وظایفی که این سازمان مکلف بود با انجام آنها در همکاری با وزارت کشور و تصویب هیات‌وزیران، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، «بهداشت، درمان و آموزش پزشکی»، «کشور» و «صنعت، معدن و تجارت»، «وزارت راه‌وشهرسازی»، «سازمان ملی استاندارد ایران» و دیگر دستگاه‌ها و نهادها طبق تبصره ماده 4 این قانون طی مدت اجرای قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، حدود مجاز انتشار آلاینده‌ها را به استاندارد روز دنیا ارتقا دهد. اما حال دقیقا پس از گذشت پنج‌سال می‌توان به‌وضوح مشاهده کرد که نه‌تنها نتیجه‌ای به‌دست نیامده، بلکه مطلقا به هیچ‌یک از بندهای آن به‌درستی عمل نشده و نهادهای ناظر نیز در این خصوص پیگیر نبوده و ضمانت اجرای‌های پیش‌بینی‌شده در قانون را اعمال نکرده‌اند. تا آنجا که سمیه رفیعی، ریاست فراکسیون محیط‌زیست مجلس یازدهم، در این خصوص گفت: «آلودگی هوای تهران و دیگر کلانشهرها درنتیجه بی‌مسئولیتی متولیان قانون هوای پاک است.»