زهرا رمضانی، خبرنگار:امروز دومین روز از هفته کتاب و کتابخوانی است، هفته‌ای که برای طرفداران پروپاقرص کتاب جزء مناسبت‌های ویژه تقویمی به‌شمار می‌رود. اگرچه افزایش قیمت کتاب نگاه‌ها را لااقل در مخاطب دانشجو بیشتر به‌سمت کتابخانه هدایت کرده اما خود همین کتابخانه‌ها در حد قابل توجهی در تامین کتاب‌های مرجع که عمدتا نیز به زبان انگلیسی هستند، با چالش‌های جدی روبه‌رو شدند. 
کتابخانه‌های دانشگاهی مامنی امن برای اساتید و دانشجویانی به‌شمار می‌رود که قرار است در حوزه کاری‌شان، دست به تحقیقات پژوهشی بزنند. مامنی که هراندازه کتاب‌های آن به‌روز و جدیدتر باشد، راه برای حرکت در لبه علم و رسیدن به فناوری‌های جدید هموارتر می‌شود، اما به نظر می‌رسد این روزها این بخش از مراکز دانشگاهی با مشکل بودجه روبه ‌و هستند. از طرفی نیز حالا بعد از گذشت دو سال از غیبت فیزیکی دانشجویان در محیط‌های علمی، بار دیگر سالن‌های مطالعه کتابخانه‌ها میزبان دانشجویانی است که می‌خواهند چند ساعتی را فارغ از هیاهوی همکلاسی‌هایشان به مطالعه بپردازند، اتفاقی که البته حال‌وهوای کتابخانه‌ها را تغییر داده است. 

 وجود بیش از 7میلیون کتاب چاپی در 301 کتابخانه دانشگاهی 

براساس آنچه از سوی سامانه آک (آمار کتابخانه‌ها) و براساس آخرین اطلاعات مربوط به 301 کتابخانه وابسته به وزارت علوم که در سال 1400 منتشر شده، تعداد کتاب‌های چاپی موجود در این کتابخانه‌ها درمجموع 7 میلیون و 217 هزار و 891 عنوان بوده که از این میزان 4 میلیون و 982 هزار و 627 عنوان کتاب فارسی، 2 میلیون و 154 عنوان و 959 عنوان کتاب انگلیسی و 80 هزار و 305 عنوان نیز مربوط به کتاب‌هایی با زبان‌های دیگر است. اما این کتابخانه‌ها از 807 هزار و 208 عنوان پایان‌نامه هم میزبانی می‌کنند که سهم پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد 716 هزار و 327 و رساله‌های دکتری 90 هزار و 881 عنوان بوده است. با این حال آمار مربوط به کتاب‌های دیجیتالی حاضر در این کتابخانه‌ها اعلام نشده است. 
براساس گزارش سامانه آک 738 نیروی انسانی حاضر در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی یا علم اطلاعات و دانش‌شناسی تحصیل کرده‌اند و 667 نفر از کادر مشغول در کتابخانه‌ها از فارغ‌التحصیلان رشته‌های دیگر هستند که درمجموع هزار و 405 نیروی انسانی فعال را شامل می‌شود. از این میزان نیز 661 نفر آنها نیروی رسمی دانشگاه‌ها، 140 نفر نیروی پیمانی، 428 نفر قراردادی، 148 نفر شرکتی و درنهایت 28 نفر نیز سایر هستند. همچنین در سال تحصیلی قید شده در سامانه آک 711 هزار و 106 جلد کتاب از سوی 301 کتابخانه دانشگاهی به امانت داده شده و درمجموع 48 هزار و 487 صندلی برای مراجعان در این کتابخانه‌ها وجود دارد که شمار اعضای این کتابخانه‌ها نیز 962 هزار و 448 نفر اعلام شده است. 

رئیس کتابخانه دانشگاه آزاد واحد نجف‌آباد:ناشران دانشگاهی تمایلی به فروش نسخ دیجیتالی آثار ندارند 

علی اکبر میرزایی، رئیس کتابخانه دانشگاه آزاد واحد نجف‌آباد با بیان اینکه مجموع منابعی که در 3 کتابخانه مرکزی، دانشکده پزشکی و بیمارستان شریعتی داریم، بیش از 260 هزار نسخه است، گفت: «البته از این مقدار، 230 هزار جلد کتاب داریم که 65 درصد آنها نیز منابع فارسی هستند و مابقی آنها جزء کتاب‌های لاتین محسوب می‌شوند. از طرفی نیز باید به این مساله اشاره کنم که ما نزدیک به 30 هزار دانشجوی فعال داریم که تقریبا همه آنها عضو کتابخانه هستند.»  او افزود: «ما یک کتابخانه مرکزی و یک کتابخانه پزشکی در دانشکده پزشکی داریم که به‌صورت تخصصی در حوزه پزشکی، پرستاری و مامایی و بهداشت فعال است. همچنین یک کتابخانه هم در بیمارستان شریعتی اصفهان داریم که در موضوعات بالینی به ارائه خدمت می‌پردازد. طبیعی است کتاب‌هایی که از سوی دانشگاه خریداری می‌شود، متناسب با رشته دانشگاهی است و تنها در دو رشته دامپزشکی و کشاورزی هیچ منبعی در این کتابخانه‌ها وجود ندارد و دلیلش هم آن است که اساسا چنین رشته‌هایی را در این واحد دانشگاهی نداریم.»  رئیس کتابخانه دانشگاه آزاد واحد نجف‌آباد به نحوه خرید کتاب جدید اشاره و تصریح کرد: «دانشجویان اسامی کتاب‌های مورد نیازشان را به اساتید و گروه‌هایشان اعلام می‌کنند که به چه کتابی نیاز دارند و بعد از ثبت این درخواست و بررسی از سوی معاونت پژوهشی کتاب‌های مورد نیاز را خریداری می‌کنیم. البته باید به این مساله اشاره کنم که خرید کتاب‌های دیجیتالی‌مان مختص منابع لاتین است و خریدی از منابع فارسی نداریم.»  میرزایی اظهار داشت: «امروز خوشبختانه با بازگشت دانشجویان حضور نسبی آنها را نسبت به دوران قبل از کرونا شاهد هستیم، ازطرفی نیز طی دو سال اخیر پذیرش دانشجویان کارشناسی در این واحد افزایش یافته و به همین دلیل می‌بینیم که مراجعه دانشجویان به کتابخانه هم افزایش یافته است، درحالی‌که دانشجویان تحصیلات تکمیلی عمدتا مقاله‌محور هستند و همین ویژگی در حضور و استفاده آنها از کتابخانه‌های دانشگاهی نقش ویژه‌ای دارد.»  او خاطرنشان کرد: «قطعا بخش عمده هزینه‌های مربوط به کتاب‌ها نیز صرف خرید کتابخانه دانشکده پزشکی می‌شود و موضوع دیگر این است که در حوزه کتاب‌های دانشگاهی، عمدتا ناشری حاضر نیست که کتاب‌ها را به‌صورت نسخه دیجیتالی به فروش برساند و به همین دلیل مجبور هستیم عمده خریدهایمان را به کتاب‌های فیزیکی اختصاص دهیم.»

رئیس کتابخانه، مرکز اطلاع‌رسانی و نشر دانشگاه امیرکبیر:چالش اصلی کتابخانه‌ها  افزایش هزینه‌های تامین منابع است 

ایمان شعبانی، رئیس کتابخانه مرکز اطلاع‌رسانی و نشر دانشگاه صنعتی امیرکبیر با بیان اینکه 15 هزار نفر عضو فعال در کتابخانه دانشگاه داریم، گفت: «با توجه به اینکه نام کتابخانه ما، کتابخانه فنی و مهندسی تهران (شهید صبوری) است، به‌طور معمول اساتید و دانشجویان خودمان و بعضا افرادی از خارج دانشگاه به عضویت این کتابخانه درمی‌آیند و از خدمات آن استفاده می‌کنند. از طرف دیگر موجودی کتاب‌هایمان نیز به تفکیک منابع فارسی و انگلیسی است، به‌طوری که 100 هزار نسخه کتاب انگلیسی و 50 هزار عنوان کتاب فارسی داریم، البته 40 هزار عنوان کتاب دیجیتال هم داریم که شامل کتاب‌های انگلیسی و فارسی است. در کنار کتاب‌ها، 30 هزار پایان‌نامه دیجیتال هم در موضوعات مختلف در کتابخانه دانشگاه موجود است.»  او به بازگشت دانشجویان به فضای کتابخانه دانشگاه اشاره کرد -و ادامه داد: «از ترم گذشته که در دانشگاه‌ها کلاس‌ها به‌صورت حضوری برگزار شد، وضعیت حضور دانشجویان در کتابخانه هم تغییر کرد. همچنین از اواخر شهریورماه امسال تا حد زیادی به وضعیت مشابه دوران قبل از کرونا از لحاظ مراجعه دانشجویان رسیده‌ایم. البته ما در محل کتابخانه‌مان دو قرائتخانه بزرگ داریم که حدود 700 نفر دانشجو امکان استقرار در آن را دارند، تقریبا تمام قسمت‌های کتابخانه درحال‌حاضر درگیر شده و شاهد حضور فعال دانشجویان هستیم.»  رئیس کتابخانه مرکز اطلاع‌رسانی و نشر دانشگاه صنعتی امیرکبیر افزود: «درمجموع مراجعه دانشجویان نسبت به مراجعه اعضای هیات‌علمی بیشتر است. نکته‌ای که جا دارد درباره این کتابخانه اشاره شود آن است که ما سیستم قفسه‌باز را در کتابخانه داریم و دانشجو می‌تواند به‌راحتی کتاب مورد نظرش را تورق کند و در صورت نیاز در همان محل کتابخانه اقدام به خواندن آن کند.»  شعبانی درباره نحوه خرید کتاب‌های جدید از سوی دانشگاه گفت: «به‌صورت سالانه خرید کتاب‌های جدید را داریم و عمده خرید نیز در برهه‌هایی است که در آن شاهد برگزاری نمایشگاه‌های کتاب هستیم. ما سیستمی برای ثبت درخواست تامین منبع کتاب‌ها در سایت کتابخانه دانشگاه ایجاد کرده‌ایم و به اساتید و دانشجویان نیز اطلاع‌رسانی شده که درخواست‌شان را در آنجا ثبت کنند تا بعد از بررسی، در صورت داشتن شرایط در اولین فرصت اقدام به خرید این منابع اعم از منابع فارسی و انگلیسی چه در قالب کتاب فیزیکی و چه دیجیتالی کنیم.»  او با تاکید بر اینکه اساتید می‌توانند از طریق اتوماسیون داخلی یا ایمیل هم اقدام به ثبت این درخواست‌شان کنند، تصریح کرد: «در کنار منابعی که از سوی دانشگاه خریداری می‌شود، بعضا کتاب‌های اهدایی را هم داریم و در چنین مواردی کتاب‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم تا اگر در موجودی مخزن دانشگاه به اندازه کافی از آن کتاب در اختیار داشته باشیم، کتاب‌های اهدایی را به دیگر کتابخانه‌ها اهدا کنیم تا از این طریق بحث توزیع منابع را در دیگر دانشگاه‌ها هم داشته باشیم. یعنی با توجه به سیستم ثبت درخواستی که در دانشگاه‌ها داریم نه‌تنها به هیچ عنوان خرید تکراری برای کتابخانه انجام نمی‌دهیم بلکه در حوزه کتاب‌های اهدایی هم از ورود کتاب‌های تکراری به کتابخانه جلوگیری می‌کنیم.» 

دانشجویان کارشناسی تمایل بیشتری به استفاده از کتاب‌های فیزیکی دارند 
رئیس کتابخانه مرکز اطلاع‌رسانی و نشر دانشگاه صنعتی امیرکبیر به تغییر ذائقه دانشجویان در استفاده از کتاب‌های دیجیتالی پرداخت و گفت: «نباید فراموش کرد که اقبال به کتاب‌های الکترونیک در تمام دنیا افزایش یافته و این مساله در دوران کرونا تشدید شده است و موضوع دیگر مباحث محیط‌زیستی در کتاب‌های چاپی است و به این دلایل می‌بینیم که کتاب‌های دیجیتال افزایش روبه‌رشدی را دارد اما این بدان معنی نیست که کتاب‌های فیزیکی خواهان نداشته باشد. ازطرفی نیز در دانشگاه ما دانشجویان مقطع کارشناسی تمایل بیشتری به کتاب‌های فیزیکی دارند و اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی کتاب‌های دیجیتال را بیشتر مورد استفاده قرار می‌دهند. ما نیز در طول سال‌های گذشته مجموعه‌ای از کتاب‌های الکترونیک را در موضوعات مختلف تهیه کرده‌ایم.»  شعبانی بیان داشت: «با توجه به اینکه دانشگاه صنعتی امیرکبیر تاریخچه‌ای طولانی دارد، با حجم قابل توجهی از پایان‌نامه‌های قدیمی روبه‌رو هستیم که همه آنها نیز نسخ فیزیکی هستند به همین دلیل تصمیم به تبدیل آنها به نسخه دیجیتال گرفته‌ایم تا از این طریق حفاظت و جست‌وجو در میان آنها آسان‌تر شود. ما براساس قراردادهایی به‌صورت سال به سال این‌کار را انجام می‌دهیم و پروژه دیجیتالی کردن این پایان‌نامه‌ها که اخیرا تعریف شده تا چند ماه آینده به‌اتمام می‌رسد.»  او با بیان اینکه از نظر روند تاریخی، کتابخانه‌های دانشگاهی توانسته‌اند نیازها را برطرف کنند اما آنچه در سال‌های اخیر مشکل‌ساز شده، بحث افزایش هزینه‌های کتاب‌های چاپی است، افزود: «با توجه به تغییرات نرخ ارز، هزینه چاپ کتاب به‌شکل قابل توجهی افزایش یافته و همین موضوع باعث شده تا بحث تامین منبع در دانشگاه‌ها با مشکل روبه‌رو شود. به عبارت دیگر به‌مرور زمان کمتر امکان تخصیص منابع مالی برای تامین کتاب‌ها به‌ویژه کتاب‌های مرجع وجود دارد. در بحث تامین کتاب‌های انگلیسی نیز شاهد هستیم که قیمت این کتاب‌ها افزایش قابل توجهی داشته و تامین کتاب‌ها به‌خصوص به‌صورت فیزیکی کار سختی شده است.»  رئیس کتابخانه مرکز اطلاع‌رسانی و نشر دانشگاه امیرکبیر بیان داشت: «بحث روند جهانی دیجیتالی شدن در این حوزه به کمک آمده تا بتوانیم کتاب‌های فارسی و انگلیسی را به‌صورت دیجیتالی داشته باشیم و این باعث کاهش هزینه‌ها شده است. چالش اساسی‌ای که در بازه زمانی کوتاه‌مدت و میان‌مدت کتابخانه‌های دانشگاهی با آن روبه‌رو هستند، بحث افزایش قابل توجه هزینه تامین منابع است که چالش‌هایی را ایجاد کرده است.»  شعبانی با تاکید بر اینکه تفاوتی بین کتاب‌های تالیفی اساتید خودمان یا دیگران در کتابخانه دانشگاه وجود ندارد، خاطرنشان کرد: «چون دانشگاه صنعتی امیرکبیر مادر دانشگاه‌های صنعتی کشور به‌شمار می‌رود بسیاری از کتاب‌هایی که اساتیدمان تالیف کرده‌اند، به‌عنوان مرجع درسی در سطح کل وزارت علوم مورد استفاده قرار می‌گیرد و از این جهت مورد توجه است. درحال‌حاضر عمدتا دانشگاه‌های مطرح کشور تا حد زیادی نیازهای دانشجویان خود را تامین می‌کنند اما اگر به‌صورت موردی، دانشجویی بخواهد از کتابخانه ما استفاده کند، مشکلی ندارد. البته در این راستا به‌صورت غیررسمی شبکه‌ای بین کتابخانه‌های دانشگاهی کشور وجود دارد تا از این طریق نیاز دانشجویان به منابع مورد نیاز تا حد امکان مرتفع شود.»