زهرا رمضانی، خبرنگار:مراکز تحقیقاتی و پژوهشی دانشگاه‌ها را باید نبض حیات پژوهش دانشگاه‌ها نه‌تنها برای حرکت در لبه علم، بلکه رفع نیازهای داخلی در حوزه‌های مختلف به‌ویژه صنعت و کشاورزی دانست. مراکزی که بستر را برای تبدیل علم به ثروت و کاربردی‌سازی علوم فراهم می‌کنند. از طرفی نیز این مراکز نه‌تنها به دانشگاه‌ها امکان درآمدزایی می‌دهند، بلکه نیاز صنایع را در حوزه تحقیق و پژوهش هم برطرف کرده و بستر را برای نزدیک شدن هر چه بیشتر دانشگاه با صنعت فراهم می‌کنند. مولفه‌هایی که باعث شده تا امروز تبدیل شدن به مرکز دانشگاهی سرآمد در حوزه پژوهش و رسیدن به فناوری‌های جدید، در گرو داشتن مرکز تحقیقاتی فعال و به روز باشد. دانشگاه آزاد اسلامی نیز با توجه گستردگی‌اش در سطح کشور، ظرفیت قابل‌توجهی در حوزه مراکز تحقیقاتی دارد، اما مساله مهم فعال‌سازی این ظرفیت و برندسازی آن است. اتفاقی که طی سال‌های اخیر مورد تاکید مسئولان این دانشگاه قرار گرفته و حالا با سطح‌بندی مراکز تحقیقاتی فعال در سطح کشور، یک گام دیگر به واقعیت نزدیک‌تر شده است. به عبارت دقیق‌تر فعالیت این مراکز به صورت سالانه مورد رصد دانشگاه آزاد اسلامی قرار می‌گیرد تا از این طریق در کنار شناخت قوت‌ها، برای رفع کمبودهای این حوزه نیز برنامه‌ریزی شود. به بهانه رتبه‌بندی جدید مراکز تحقیقاتی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی سراغ عبدالله محمدی، مدیرکل آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی رفتیم تا علاوه‌بر برنامه‌های جدید این اداره برای حمایت از مراکز تحقیقاتی، از تاثیر رتبه‌بندی این مراکز بگوید. متن این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
بحث رتبه‌بندی مراکز تحقیقاتی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی از چه سالی و با چه هدفی آغاز شده است؟
مهر ماه سال 98 بود که رتبه‌بندی مراکز تحقیقاتی در دانشگاه آزاد در دستور کار قرار گرفت و این کار از سه سال پیش با ابلاغ بخشنامه‌ای آغاز شده است. دلیل این مساله هم آن بود که فعالیت مراکز تحقیقاتی باید هدفمند شده و در کنار آن امکان ارزیابی و امتیازدهی به کارآیی مراکز هم فراهم می‌شد، از این رو بخشنامه مرتبط با این حوزه را ابلاغ کردیم.
تقسیم‌بندی مراکز تحقیقاتی در واحدهای مختلف بر اساس این بخشنامه چه تغییری کرده است؟
طبق بخشنامه مراکز تحقیقاتی دانشگاه در تمام کشور در سه سطح یک، دو و سه تقسیم‌بندی شده است که البته مراکزی که در رده سطح سه قرار بگیرند، جزو مراکز تحقیقاتی ضعیف تلقی می‌شوند و مطلوب‌مان نیز آن است که همه مراکز به سمت تبدیل شدن به مرکز تحقیقاتی سطح یک حرکت کنند.
بیش از 40 مولفه را برای تعیین مرکز تحقیقاتی برتر تعیین کرده‌ایم
شاخص‌های تعیین‌شده برای سطح بندی مراکز تحقیقاتی چیست؟
شاخص‌های مختلفی را برای این کار مدنظر قرار داده‌ایم. یعنی در سطح‌بندی صورت گرفته مراکز تحقیقاتی از حیث زیرساخت، مدیریت، مستندات و اطلاعات، برون‌داد خدماتی و برون‌داد مالی مورد بررسی قرار می‌گیرند که هر کدام از این حوزه‌ها نیز دارای زیرشاخه‌های خاص خودشان هستند، به‌طوری‌که در حوزه زیرساخت شش عامل، مدیریت شش عامل، مستندات و اطلاعات چهار عامل، برون داد خدماتی 17 عامل و در حوزه برون داد مالی نیز 16 عامل را مورد ارزیابی قرار می‌دهیم و طبیعی است که بیشترین امتیاز هم به دو حوزه برون‌دادهای خدماتی و مالی تعلق می‌گیرد.
اگر بخواهیم به‌صورت خاص‌تر نگاهی به برون‌دادهای مالی مراکز تحقیقاتی داشته باشیم، باید بگوییم که مولفه‌هایی مانند جذب سرمایه‌های مختلف از سوی مراکز تحقیقاتی، عقد قرارداد با مراکز مختلف، میزان فروش دانش فنی، ارائه خدمات آزمایشگاهی، ارائه خدمات آموزشی و تخصصی خاص هر مرکز و در نهایت مجموع درآمد ناخالص مرکز تحقیقاتی به‌عنوان مولفه‌های ارزیابی تعیین شده است. ما در بحث ارزیابی مراکز تحقیقاتی به صورت کلی بیش از 40 مولفه را برای تعیین مرکز تحقیقاتی برتر تعیین کرده‌ایم که در انتهای هر سال مجموع امتیازات به مرکز تحقیقات اعطا و درنهایت با مقایسه امتیازات به مراکز تحقیقاتی، سطح بندی آنها صورت می‌گیرد.
افزایش درآمدهای غیرشهریه‌ای و جذب دانشجو با برند شدن مراکز تحقیقاتی
انتخاب مرکز تحقیقاتی مانند واحد مشهد به‌عنوان مرکز سطح یک کشوری یک امتیازاتی را شامل حال این واحد می‌کند؟
وقتی مرکزی از حیث مجموع امتیازات می‌تواند سطح یک را به خود اختصاص دهد، از نظر میزان حق‌الزحمه رئیس مرکز تحقیقات، رقم بیشتری را به خود اختصاص می‌هد و به همان اندازه هر اندازه سطح‌بندی مرکز پایین‌تر می‌رود، این حق‌الزحمه نیز کاهش می‌یابد. همچنین اگر یک مرکز تحقیقاتی، امتیازاتش دو برابر امتیازات سطح یک باشد، به‌عنوان مرکز تحقیقات ویژه انتخاب می‌شود که قطعا امتیازات خاص به خودش را خواهد داشت. یعنی اگر مرکزی را به‌عنوان مرکز ویژه داشته باشیم، به آن این امکان داده می‌شود که بتواند نیروی بیشتری را جذب کرده یا سهم بیشتری را از درآمد برای هزینه‌کرد در بخش‌های مختلف مرکز داشته باشد، تمام این امتیازات را نیز در همان بخشنامه به واحدها اعلام کرده‌ایم.
نباید فراموش کرد که وقتی برندسازی برای یک مرکز تحقیقاتی و آزمایشگاهی دانشگاهی صورت می‌گیرد در وهله نخست بحث کسب درآمد غیرشهریه‌ای را خواهیم داشت. همچنین زمانی که یک صنعت خدمات آزمایشگاهی را از یک واحد دانشگاهی دریافت می‌کند، در عمل پل ایجاد رابطه بین آن واحد و صنعت در بخش‌های دیگر هم برقرار می‌شود، چرا که وقتی یک خدمت آزمایشگاهی ارائه می‌شود، درحقیقت راه آشتی دادن این دو نهاد هموار شده و می‌بینیم که پروژه‌های برون‌دانشگاهی راحت‌تر به دانشگاه ارائه می‌شود. موضوع دیگر این است که وقتی یک واحد دانشگاهی برند شود، استقبال برای تحصیل در آن هم افزایش پیدا می‌کند و شاهد افزایش جذب دانشجو نیز خواهیم بود.
قرارگیری 45 مرکز تحقیقاتی دانشگاه آزاد در سطح یک کشوری
تعداد مراکز سطح یک از ابتدای آغاز رتبه‌بندی تاکنون چه تغییری داشته است؟
ما در سال اول ابلاغ این بخشنامه شاهد بودیم که تعداد اندکی از مراکزمان توانستند به سطح یک برسند، اما به تدریج دیدیم که تعداد مراکز تحقیقاتی سطح یک‌مان افزایش یافت و امروز حدود 45 مرکز تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی در کشور توانستند در رده مراکز سطح یک قرار بگیرند که عدد بسیار خوبی است، به‌طوری که نسبت به سال اول آغاز این سطح‌بندی، حداقل سه برابر رشد را در این زمینه داشته‌ایم. رشد مراکز تحقیقاتی سطح یک دانشگاه آزاد اسلامی در این بازه زمانی، نشان می‌دهد که نظارت کاملی روی مراکز تحقیقاتی شکل گرفته و به همان میزان که نظارت را افزایش داده‌ایم، حمایت‌ها از این مراکز هم رشد قابل توجهی داشته است.
مراکز تحقیقاتی غیرفعال لغو مجوز می‌شوند
اگر مرکز تحقیقاتی در این سال‌ها نتوانسته باشد جایگاه خود را براساس مولفه‌های تعیین‌شده ارتقا دهد، با آن برخوردی هم صورت می‌گیرد؟
در طول سه سالی که ارزیابی روی مراکز تحقیقاتی صورت گرفت، به صورت متوسط سالی نزدیک به هفت مرکز تحقیقاتی یا لغو مجوز شده یا به گروه پژوهشی تبدیل شدند. با توجه به اینکه یک مرکز تحقیقاتی از چند گروه پژوهشی تشکیل می‌شود، وقتی ببینیم یک مرکز به سطح سه تنزل جایگاه داد، در ابتدا به آن فرصت شش ماه تا یک ساله می‌دهیم که سطحش را ارتقا دهد، اگر این اتفاق بیفتد که منعی برای فعالیت‌های آن در قالب مرکز تحقیقاتی وجود ندارد، در غیر این صورت اقدام به تغییر مرکز می‌کنیم.
گاهی می‌بینیم که خود واحد دانشگاهی هم علاقه زیادی به تداوم فعالیت مرکز تحقیقاتی‌اش ندارد، در چنین شرایطی بعد از گذشت زمانی که برای آن مرکز تعیین شد، اقدام به لغو مجوز آن می‌کنیم، اما اگر ببینیم که علاقه‌مندی وجود دارد اما به دلایل مختلف مرکز تحقیقاتی به سطح سه رسیده، آن زمان به جای لغو مجوز اقدام به تبدیل مرکز به گروه پژوهشی می‌کنیم. البته بعد از یک سال از فعالیت گروه پژوهشی، عملکرد آن را بار دیگر مورد ارزیابی قرار می‌دهیم و درصورتی‌که عملکرد رو به رشدی داشته باشد، بار دیگر مجوز آن را به مرکز تحقیقاتی تغییر می‌دهیم. آخرین نمونه این اتفاق را هم باید مرکز تحقیقات کشاورزی میانه معرفی کنیم که مجوز آن به گروه پژوهشی تغییر کرد اما درنهایت عملکردش به نحوی بود که در آخرین جلسه کمیسیون مراکز تحقیقاتی به مرکز تحقیقاتی سطح دو ارتقا یافت.
233 مرکز تحقیقاتی در حوزه‌های پزشکی و غیرپزشکی داریم
مجموع مراکز آزمایشگاهی دانشگاه در حال حاضر چه تعداد است؟ دانشگاه آزاد در سال جاری برنامه‌ای برای ایجاد مراکز تحقیقاتی جدید در سطح کشور دارد؟
صددرصد. در حال حاضر این فرآیند را دنبال می‌کنیم، اما در بحث راه‌اندازی مراکز جدید این‌طور نیست که بگوییم یک بازه زمانی خاصی را اعلام می‌کنیم و واحدهای دانشگاهی باید طبق زمان‌بندی اعلام شده، اعلام نیاز کنند، بلکه واحدها هر زمانی که برای تاسیس یک مرکز تحقیقاتی اراده کنند، می‌توانند بعد از تکمیل مدارک و بررسی آنها از سوی سازمان مرکزی، در صورتی که زیرساخت‌های لازم در آن واحد وجود داشته و همچنین طرح تاسیس خوبی را هم ارائه داده باشد، حتما مجوز لازم صادر می‌شود. باید این مساله را هم یادآور شوم که در طول سه سال گذشته به همان میزان که لغو مجوز مرکز تحقیقاتی را برای قرارگیری در سطح سه داشته‌ایم، مجوز برای ایجاد مراکز جدید هم داشته‌ایم. به عبارت دیگر دانشگاه آزاد اسلامی امروز در حوزه غیرپزشکی حدود 180 مرکز تحقیقاتی و در حوزه پزشکی نیز 53 مرکز تحقیقاتی در سطح کشور دارد.
داشتن برنامه شرط خرید تجهیزات جدید آزمایشگاهی
یکی از موضوعات اصلی در حوزه مراکز تحقیقاتی، به‌روزرسانی و خرید تجهیزات آزمایشگاهی، وضعیت زیرساختی دانشگاه آزاد اسلامی در این حوزه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در وهله اول باید بگویم که امروز خرید تجهیزات آزمایشگاهی به صورت متمرکز دنبال نمی‌شود، بلکه هر واحد دانشگاهی براساس نیازی که دارد، درخواست خریدش را مطرح و بعد از بررسی در کمیته خرید تجهیزات سازمان مرکزی مورد بررسی قرار می‌گیرد، اما نکته اصلی این است که با توجه به افزایش شدید قیمت تجهیزات، شرط اساسی‌ای که با واحدها در میان گذاشته‌ایم، این است که باید برنامه منسجمی برای بهره‌برداری از امکاناتی که در گذشته برای آنها تهیه شده، داشته باشند و در کنار آن باید برای خرید تجهیزات جدید اقدام کنند. ما نمی‌توانیم تجهیزاتی که در گذشته خریداری شده را بلااستفاده کنیم و تنها به دنبال خرید تجهیزات جدید باشیم.
راه‌اندازی اولین کلینیک گیاه‌پزشکی سطح یک دانشگاهی
دانشگاه آزاد اسلامی چند سالی است که روی برندسازی خدمات آزمایشگاهی تاکید کرده، برنامه‌های جدید این دانشگاه برای تقویت این حوزه چیست؟
امروز در سطح دانشگاه آزاد اسلامی موج جدیدی در راستای برندسازی آزمایشگاه‌ها ایجاد شده است. خوشبختانه امروز به دنبال ایجاد آزمایشگاه استاندارد ایزو ۱۷۰۲۵ هستیم، البته دانشگاه آزاد اسلامی تا سال‌های 98 و 99 تنها یک آزمایشگاه استاندارد ایزو 17025 داشت که امروز این تعداد را به چهار آزمایشگاه رسانده و در حال افزایش این تعداد هستیم. البته در سال‌های 98 و 99 ما 20 آزمایشگاه استاندارد همکار استانی داشتیم اما آزمایشگاه استاندارد ملی تنها یک آزمایشگاه داشتیم که طی دو سال اخیر به تعدادشان را به چهار آزمایشگاه افزایش دادیم و هدف‌مان آن است که در همه استان‌هایمان به‌ویژه استان‌های مهم از حیث واردات و صادرات مانند هرمزگان، خوزستان، سیستان‌و‌بلوچستان، آذربایجان‌های غربی و شرقی آزمایشگاه استاندارد ایزو 17025 و ایزو 17020 را راه‌اندازی کنیم تا از این طریق علاوه بر جذب مشتریان داخلی اعم از دانشجو و اعضای هیات‌علمی، بتوانیم صنایع را نیز جذب کنیم. یکی دیگر از کارهایی که انجام دادیم، افزایش تعداد آزمایشگاه‌های همکار شبکه فناوری راهبردی ریاست‌جمهوری است که از 29 آزمایشگاه در سال 98 به 180 آزمایشگاه همکار رسیده‌ایم که در عمل یک شبکه آزمایشگاهی را تشکیل داده است. همچنین سامانه ساها را نیز تقویت کرده و در این سامانه نیز تمام آزمایشگاه‌های دانشگاه در حال ارائه خدمت هستند. با نظام مهندسی نیز همکاری‌های خوبی را در حوزه‌های مختلف به‌ویژه کشاورزی شروع کرده‌ایم.
توان پژوهشی دانشگاه در نمایشگاه تجهیزات آزمایشگاهی نمایش داده می‌شود
اولین کلینیک گیاه پزشکی سطح یک دانشگاهی کشور را ایجاد کرده‌ایم، البته در کل کشور 12 کلینیک داریم که تا امروز دانشگاه‌ها در آن ورود نداشتند اما دانشگاه آزاد اسلامی خراسان جنوبی توانست مجوز راه‌اندازی این کلینیک را بگیرد و امروز خدمات خوبی را نیز به کشاورزان متقاضی ارائه می‌دهد. امسال برای اولین بار در نمایشگاه بین‌المللی تجهیزات آزمایشگاهی و مواد شیمیایی که از 18 تا 22 آبان ماه در شهر آفتاب برگزار می‌شود، حضور داریم تا از این طریق بتوانیم توان آزمایشگاهی‌مان را به جامعه هدف که عمدتا نیز صنایع و بخش خصوصی است، معرفی کنیم.
امروز واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی در کنار رفع نیاز اساتید و دانشجویان به خدمات دانشگاهی، در حوزه همکاری با دانشگاه‌های وزارت علوم و بهداشت در راستای رفع نیازهای آزمایشگاهی ورود کرده است؟
طبیعتا یک واحد دانشگاهی به تنهایی نمی‌تواند تمام نیاز دانشجو و عضو هیات‌علمی را رفع کند، اما با توجه به اینکه ما امروز شبکه آزمایشگاهی را راه‌اندازی کردیم، قطعا با استفاده از ظرفیت این شبکه، امکان رفع نیازهای دانشجویان و اساتید را داریم و این کار را نیز در قالب زنجیره خدمات دنبال می‌کنیم. موضوعی که باید مدنظر قرار گیرد، این است که علم روزبه‌روز پیشرفت می‌کند و ما نیز موظف هستیم که همیشه به‌روز بمانیم. این ادعا را داریم که نسبت به دیگر دانشگاه‌ها و شبکه‌های آزمایشگاهی دیگر دست برتر را در حوزه خدمات آزمایشگاهی داریم و براساس قراردادهایی که با دیگر دانشگاه‌ها منعقد می‌کنیم، امکان استفاده از ظرفیت آزمایشگاهی را برای دیگران هم باز گذاشته‌ایم که این اتفاق به‌ویژه از طریق شبکه آزمایشگاهی فناوری راهبردی ریاست‌جمهوری دنبال می‌شود.