عاطفه جعفری، خبرنگار:در آخرین روزهای سال 1384 و واپسین روزهای خدمت دولت هشتم، حاصل جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی، مصوبه‌ای بود که پایه‌گذار جایزه ادبی جلال آل‌احمد شد و قرار شد این جایزه بزرگ‌ترین جایزه ادبی ایران با ارزشی حتی بیش از جایزه کتاب سال باشد. درمورد تصویب و چرایی اینکه این جایزه باید شروع به کار بکند، می‌نویسند: «نظر به اینکه برگزاری جشنواره‌ها و اهدای جوایز، عامل موثری در مراسم ارتقای کمی و کیفی فعالیت‌های ادبی و هنری به شمار می‌آیند و با توجه به فقدان یک جشنواره ادبی متمرکز و ملی در کشور، طرح اهدای جایزه ملی جلال آل‌احمد در عرصه ادبیات فارسی تصویب شد.» شورای عالی انقلاب فرهنگی درنظر داشت «جایزه ملی جلال آل‌احمد با هدف ارتقای زبان و ادبیات ملی- دینی از رهگذر بزرگداشت پدیدآورندگان آثار ادبی برجسته، بدیع و پیشرو» برگزار شود. با مصوبه دیگری که حاصل نشست دیگر اعضای این شورا در آبان‌ماه 1385 بود، مقدمات قانونی برگزاری این جایزه بزرگ ادبی ازجمله تعیین هیات‌امنا و ریاست این هیات تکمیل و تصمیم بر این شد که میزان جایزه 110 سکه بهار آزادی باشد و امسال این جایزه به دوره پانزدهم خودش رسیده است. در گزارش امروز نگاهی داریم به برگزاری این جایزه در دوره‌های مختلف و خبرهای جدید دوره پانزدهم.
هیات‌های برگزاری جایزه
سال 1384 که تصمیم می‌گیرند این جایزه راه‌اندازی شود، دو هیات برای آن در نظر می‌گیرند، هیات‌امنا و هیاتعلمی که هر کدام وظایف خودشان را دارند تا این جایزه بتواند طبق اهدافش عمل کند.
هیات امنا: هیات‌امنای ستاد اهدای جایزه ملی جلال آل‌احمد عبارتند از: اعضای حقیقی و حقوقی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی عضو شورای هنر. ریاست هیات امنا با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بوده و دبیری آن (بدون حق رأی) به عهده معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. اما این هیات امنا وظایفی هم دارند؛ ترسیم و تعیین خط‌مشی و سیاست‌های کلی طرح جایزه ادبی جلال آل‌احمد، رسیدگی و اظهارنظر نسبت به گزارش‌های هیات علمی طرح، تعیین اعضای هیاتعلمی طرح که متشکل از دو کمیته اصلی داستان و مستندنگاری و تاریخ‌نگاری خواهد بود. تصویب آیین‌نامه‌های داخلی و اجرایی و نیز معیارهای ارزیابی آثار که توسط هیاتعلمی طرح، تدوین و تنظیم شده است.
هیاتعلمی: بعد از هیات‌امنا، هیاتعلمی است که باید کارهای زیادی انجام دهد و تقریبا در هر دوره به این هیات 9نفره اضافه و کم می‌شود. این هیات متشکل از 9 نفر از نویسندگان و صاحب‌نظران در زمینه داستان، نقد ادبی، مستندنگاری و تاریخ‌نگاری است که توسط معاونت فرهنگی وزیر ارشاد، انتخاب و برای تایید به هیات امنا معرفی می‌شوند. دبیر هیاتعلمی، دبیر علمی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران خواهد بود. وظایف این هیات بیشتر از وظایف هیات‌امنا است؛ تدوین آیین‌نامه‌های داخلی و اجرایی و نیز معیارهای ارزیابی آثار و ارسال آن برای تصویب به هیات‌امنا، تعیین و نصب هیات سه‌نفره داوری در هر یک از حوزه‌‌های داستان، نقد ادبی، مستندنگاری و تاریخ‌نگاری مرکب از متخصصان، صاحب‌نظران و استادان حوزه و دانشگاه، بررسی، تفکیک و طبقه‌بندی آثار رسیده به دبیرخانه. بدین‌صورت که درصورت انطباق آثار با معیارهای پیش‌بینی شده بررسی‌های اولیه انجام گرفته و سپس برای داوری نهایی به هیات داوران ارجاع می‌شود. اما این وظیفه تبصره‌ای دارد: هرگونه اختلاف نظر میان اعضای هیاتعلمی و تصمیم‌گیری درمورد جوایز ویژه و بخش‌های جانبی با رأی حداقل سه نفر از اعضا تعیین‌تکلیف می‌شود.
هیات داوران: یک هیات سه‌نفره در بخش‌های رمان و داستان بلند، نقد ادبی، مستندنگاری و داستان کوتاه که توسط هیاتعلمی انتخاب می‌شوند.
معیارهای عمومی داوری
با توجه به مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی معیارهای اثر برگزیده باید شرایطی داشته باشد؛ شرایطی که توسط هیاتعلمی انتخاب می‌شود: انتشار اثر برای نخستین‌بار در سال پیش از برگزاری (به آثاری که در سال‌های قبل با عنوانی دیگر یا توسط ناشری دیگر به چاپ رسیده باشد، جایزه تعلق نمی‌گیرد)، تاثیرگذاری در ارتقای سطح ادبی کشور، دارا بودن ارزش‌های همخوان با اهداف یادشده در اساسنامه جایزه، برخورداری از ساختار و زبان مناسب و محتوای متناسب با چهار حوزه جایزه. اگر اثر برگزیده بیش از یک نفر پدیدآورنده داشته باشد، جایزه به‌طور مساوی بین پدیدآورندگان اثر تقسیم می‌شود، مگر اینکه اطلاعات و قرائن روشن در کتاب، خلاف تساوی دلالت کند که در این صورت رای هیات انتخاب نهایی نافذ است. کتاب‌های دوره‌ای تا قبل از پایان دوره در جایزه شرکت داده نمی‌شوند، اما درصورت استقلال محتوایی، هر مجلد حکم یک کتاب مستقل را دارد و تشخیص این موضوع با هیات انتخاب نهایی است. معیارهای اختصاصی هر یک از بخش‌ها توسط هیاتعلمی به هیات داوران اعلام می‌شود.
روند داوری
در مرحله اول، انتخاب اولیه و دسته‌بندی آثار رسیده توسط دبیرخانه و زیر نظر هیاتعلمی صورت می‌گیرد. در مرحله دوم، آثار منتخب از مرحله اول، توسط هیات داوران، داوری می‌شود تا آثاری که نصف به‌علاوه یک رأی مثبت کسب کند، به مرحله سوم برود. هیات داوران از میان آثار منتخب مرحله دوم و آثار ارائه‌شده برمبنای دو تبصره پیشین، پنج اثر را در هر بخش به‌عنوان نامزد برنده جایزه انتخاب می‌کنند. مرحله چهارم، هیات انتخاب نهایی در هر بخش متشکل از هیات داوران آن بخش، دبیر علمی جایزه یا نماینده وی و یک نفر از اعضای هیاتعلمی به انتخاب همین هیات، اثر برگزیده را تعیین و به دبیرخانه معرفی می‌کنند تا در مراسم اهدای جوایز اعلام شود.
هیاتعلمی پانزدهمین دوره و دبیر جایزه
وزیر ارشاد هفته گذشته در حکمی وجیهه سامانی را به‌عنوان دبیر علمی این دوره از جایزه جلال انتخاب کرد. وجیهه سامانی تحصیل‌کرده رشته زبان و ادبیات فارسی و نویسنده آثاری همچون «خواب باران»، «آن مرد با باران می‌آید»، «بادبادک‌ها»، «عروس آسمان»، «تو را من چشم در راهم» و... است. کسب رتبه اول جشنواره مطبوعات، کاندیدای چهره هنر سال انقلاب حوزه هنری، برگزیده جشنواره شهید حبیب غنی‌پور، برگزیده جشنواره داستان انقلاب حوزه هنری، برگزیده جایزه شهید اندرزگو، برگزیده جشنواره نویسندگان جوان و... در کارنامه کاری وی ثبت شده است. دبیری جایزه «قلم زرین» و «جشنواره جوان سوره» و داوری جشنواره‌ها و جوایز مختلف ادبی همچون «جشنواره اشراق»، «جایزه ادبی یوسف»، «کتاب سال دفاع مقدس»، «جایزه قلم زرین»، «جایزه شهید اندرزگو»، «جشنواره تلویزیونی شبکه مستند»، «جشنواره سبک زندگی» و «جایزه ادبی خودنویس» از جمله سوابق اجرایی دبیر علمی پانزدهمین جایزه ادبی جلال آل‌احمد است.
وزیر ارشاد همچنین، هیاتعلمی این دوره از جایزه جلال را با این ترکیب انتخاب کرد، محمدرضا سنگری، حسین فتاحی، اکبر صحرایی، حمید حسام، محمد سرشار، سعید فخرزاده، راضیه تجار، وجیهه سامانی و مهدی کردفیروزجایی.
رشد 47 درصدی آثار دوره پانزدهم
علی رمضانی، مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران در نشست با اعضای هیاتعلمی این دوره از مهم بودن جایزه جلال می‌گوید و ادامه می‌دهد: «تا پایان دوره چهاردهم ۱۰۰ جایزه در این رویداد ادبی کشور به آثار و افراد اعطا شده است. جوایز ادبی کشور، آثار برتر را برای دیده شدن و خوانده شدن به مردم معرفی می‌کنند. حوزه ادبیات عمومی‌ترین و پرطرفدارترین حوزه نشر کشور است و در بین کتاب‌های تولیدشده در کشور که در خانه کتاب و ادبیات ایران ثبت می‌شود و تاکنون در مجموع بیش از یک میلیون و ۷۰۰ هزار عنوان شده نیز ادبیات رده نخست را داراست. دبیرخانه این دوره از جایزه جلال از اول خردادماه ۱۴۰۱ آغاز به‌کار کرده و فراخوان جایزه نیز اول شهریورماه منتشر و تا پایان مهرماه ادامه داشت. درمجموع ۲۶۷۶ اثر در چهار گروه رمان و داستان بلند ۱۵۰۸ عنوان، مجموعه داستان کوتاه ۴۰۱ عنوان، مستندنگاری ۶۹۰عنوان و نقد ادبی ۷۷ عنوان، به دبیرخانه ارسال شد که اکنون آماده شروع فرآیند داوری هستند. در مجموع آثار رسیده به دبیرخانه این دوره از جایزه ادبی جلال، ۵۶ درصد رمان و داستان بلند، ۱۵ درصد مجموعه داستان کوتاه، ۲۶ درصد مستندنگاری و ۳ درصد نیز نقد ادبی بودند. همچنین میزان آثار رسیده به دبیرخانه نسبت به دوره قبل ۷۴ درصد رشد داشته که بیشترین میزان افزایش مربوط به گروه مستندنگاری با ۹۱ درصد است.»
بخش جدید به جایزه جلال اضافه می‌شود؟
وجیهه سامانی دبیری این دوره از جشنواره را به عهده دارد. در گفت‌وگویی که با او داشتیم، درباره این جایزه گفت: «جوایز ادبی در هر جامعه نشانه‌ای از زنده و پویا بودن ادبیات و فرهنگ آن کشور است. برپایی جشنواره‌ها به پویایی و فعال بودن جریان ادبی کشور و اعتلای صنعت نشر و همچنین افزایش شور و‌انگیزه در نویسندگان کمک می‌کنند.»
سامانی درمورد تفاوت جایزه امسال با سال گذشته می‌گوید: «برگزاری جایزه‌ای تخصصی در این اندازه همیشه کار سخت و دشواری بوده و قطعا دوستان دست‌اندرکار از دبیران تا داوران و دبیرخانه جشنواره در تمامی ادوار، تمام تلاش خود را برای هرچه بهتر و باشکوه‌تر برگزار شدن این رویداد ادبی، به کار برده‌اند. ما امسال تمام سعی خود را می‌کنیم تا ان‌شاءالله خروجی کارها و کتاب‌های معرفی‌شده که نماینده بهترین و برترین کتاب‌های ادبی منتشرشده در یک سال گذشته هستند با دقت و داوری دقیق‌تر، شایستگی کسب این جایزه و نام بلند جایزه جلال را داشته باشند.»
او درمورد اضافه شدن بخش جدید به این دوره از جشنواره می‌گوید: «دبیرخانه پانزدهمین دوره جایزه بنا به مقتضیات هر دوره بخش ویژه‌ای را در نظر گرفته است که در موعد مقرر اعلام خواهد شد.»
سامانی درمورد جایزه نقدی این دوره و تغییراتش می‌گوید: «بخش مالی جایزه در چهاردهمین دوره این جایزه به پیشنهاد یاسر احمدوند (معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و با تایید محمدمهدی اسماعیلی (رئیس هیات‌امنای جایزه ادبی «جلال آل‌احمد» و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی) ارتقا یافت. از این رو مبلغ جایزه برگزیدگان چهاردهمین دوره جایزه ادبی «جلال‌آل‌احمد» از ۱۵۰ میلیون تومان در دوره قبل به ۲۵۰ میلیون تومان و مبلغ جایزه شایسته تقدیر این دوره نیز از ۳۰ میلیون به ۵۰ میلیون تومان افزایش یافت.»
سامانی همچنین درمورد داوری این دوره از جایزه می‌گوید: «البته ما تکثر نظرها و سلیقه‌ها را داریم که از آن گریزی نیست، اما باید تلاش کنیم از حضور و داوری منصف‌ترین و خبره‌ترین داوران در این دوره استفاده کنیم تا شایسته‌ترین آثار که در شأن معتبرترین جایزه ادبی سال است، انتخاب شوند؛ چراکه معتقدیم اعتبار هر جشنواره به انتخاب‌های آن برمی‌گردد و این برگزیدگان هستند که رسالت یک جشنواره را مشخص می‌کنند. در دهه اخیر با کاهش محسوس تعداد جشنواره‌های ادبی به دلایل مختلف از جمله مسائل اقتصادی مواجه شده‌ایم، جایزه جلال آل‌احمد یکی از قدیمی‌ترین، معتبرترین و ارزشمندترین جوایز ادبی کشور است که برگزیده شدن در این جایزه اعتبار و ارزش ویژه‌ای دارد.»
