سجاد عطارزاده، مترجم:از دوران جنگ سرد و مخصوصا پس از فروپاشی شوروی سابق، مباحث مربوط به قدرت نرم جایگاهی مهم در ادبیات روابط بین‌الملل پیدا کرده است. بر همین اساس است که سیاست‌های هرکشور در نظام بین‌الملل بر اساس قدرت نرم نیز سنجیده می‌شود. تصمیم جمهوری اسلامی ایران برای حمایت از نظام سوریه در بحران داخلی این کشور یکی از سیاست‌هایی بوده که موفق شده تا جایگاهی مطلوب برای فعالیت جمهوری اسلامی ایران در سوریه فراهم سازد. دکتر علی اکبر، استاد دانشگاه ملبورن استرالیا، در مقاله حاضر که در ژورنال آکادمیک Mediterranean Politics منتشر شده است، به بررسی حضور و فعالیت‌های مربوط به قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در سوریه پرداخته است. در ادامه این مقاله را می‌خوانید.
بیش‌تر آثاری که روابط ایران و سوریه را مخصوصا پس از آغاز جنگ داخلی مورد بررسی قرار داده‌اند، بر قدرت سخت جمهوری اسلامی ایران و راهبردهای نظامی مورد استفاده توسط آن تاکید کرده‌اند؛ برای پوشش این خلأ پژوهشی، مقاله حاضر بر آن است تا به بررسی راهبردهای قدرت‌افکنی نرم ایران در سوریه بپردازد. در این مقاله براساس سنت پایه‌گذاری‌شده توسط جوزف نای، ابزارهای مورد استفاده توسط دولت جمهوری اسلامی ایران برای ارتقای جذابیت فرهنگ، زبان و عناصر سیاست خارجی ایران در منظر دولت و مردم سوریه مورد بررسی قرار می‌گیرند؛ البته با این تفاوت که نظریه نای سکولار است و در آن به عنصر مذهب توجه نشده اما مذهب شیعه نقشی اساسی در قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران دارد.
قدرت نرم ایران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی مبتنی‌بر میراث تمدنی و زبان فارسی بود؛ کمااینکه شاه چندین مرکز فرهنگی به نام «خانه فرهنگ» در بخش‌های مختلف پاکستان تاسیس کرد؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی این اسلام و تشیع بود که به دال مرکزی قدرت نرم ایران تبدیل شد و نمود اولیه آن در بین شیعیان پاکستان و هزاره‌های افغانستان تجلی یافت. پس از جنگ ایران- عراق و جنگ اول خلیج‌فارس و مخصوصا پس از به قدرت رسیدن دولت احمدی‌نژاد، سرمایه‌گذاری جمهوری اسلامی در حوزه قدرت نرم افزایش یافت؛ کمااینکه طی یک‌سال پس از نبرد حزب‌الله با رژیم‌صهیونیستی در سال 2006، جمهوری اسلامی ایران در پویش خود برای «تسلط بر قلوب و اذهان» شیعیان این کشور، دست به سرمایه‌گذاری‌های زیادی در جنوب لبنان زد؛ کمااینکه در یک‌سال مذکور 149 مدرسه و 48 مسجد توسط ایران در جنوب لبنان ساخته شد. به‌علاوه درحال‌حاضر دوهزار دانش‌آموز لبنانی در مدارس المهدی این کشور مشغول آموختن زبان فارسی هستند. راهبرد قدرت نرم ایران در سوریه مبتنی بر چهارپایه است: میراث فرهنگی و زبانی ایران، مذهب شیعه، خدمات اجتماعی و توافقات اقتصادی که در این مجال به بررسی آن خواهیم پرداخت:
1- نفوذ فرهنگی ایران در سوریه و مشارکت آن در نظام آموزشی این کشور
یکی از جنبه‌های اصلی روابط ایران و سوریه در سالیان اخیر، تاکید بر برنامه‌های تبادل دانشجو و اعطای بورسیه به دانشجویان سوری برای ادامه تحصیل در ایران بوده است. مطابق با گزارش تسنیم، در سال 2020 تعداد دانشجویان سوری شاغل به تحصیل در دانشگاه‌های ایران 750 نفر بوده است و در سال 2016 نیز طی توافقنامه‌ای که بین وزیر آموزش عالی سوریه و سفیر جمهوری اسلامی ایران در دمشق امضا شد، دولت ایران متعهد شد سالانه 200 دانشجوی سوری را در دانشگاه‌های خود بورسیه کند. در بدترین روزهای جنگ داخلی سوریه ایران همچنان مدارس خود را در سوریه باز نگه داشته بود و در همین دوران «مجتمع رسول اعظم» که مشتمل بر مدارس مذهبی و مراکز آموزشی است و امکان ادامه تحصیل اهالی منطقه بر اساس فرهنگ تشیع را نیز فراهم می‌کند، در لاذقیه تاسیس شد. به‌علاوه طی دیدار دکتر علی‌اکبر ولایتی و بشار اسد، برنامه‌هایی برای گسترش دانشگاه آزاد اسلامی در سوریه نیز مطرح شد. در سال 2020 ایران برنامه مساعدت خود را به سوریه برای بازسازی مدارس تخریب‌شده، آموزش دبیران، چاپ کتب درسی و طرح‌ریزی برنامه درسی اعلام کرد. در حوزه زبان فارسی نیز بخشی از جامعه‌المصطفی به تدریس این زبان در منطقه زینبیه دمشق می‌پردازد و حتی نمایندگی دفتر رهبر جمهوری اسلامی ایران در این زمینه فعال است. دروس فارسی در دانشگاه حمص و مراکز فرهنگی واقع در لاذقیه، ازجمله مجتمع رسول اعظم(ص) که پیش‌تر به آن نیز پرداخته شد، تدریس می‌شود. ایران همچنین دست به تاسیس چندین مرکز فرهنگی در استان سنی‌نشین دیرالزور سوریه زده است که در آنها درکنار تبلیغ مذهب تشیع به آموزش زبان فارسی می‌پردازد.
2- گسترش مذهب تشیع در سوریه
در سال 2014 و با حمایت ایران و حزب‌الله، سازمانی به نام «پیشاهنگان امام مهدی» که از دهه 80 میلادی و با محوریت حزب‌الله، فعالیت‌های خود را در لبنان آغاز کرده بود، کار خود را در دمشق نیز آغاز کرد. اگرچه عمده فعالیت این گروه نظامی است اما در بسیاری از فعالیت‌های مربوط به گسترش فرهنگ شیعه در سوریه نیز بسیار فعال است. مخاطب هدف عمده این سازمان را جوانان تشکیل می‌دهند و اعضای آن را بیش‌تر افراد 8 تا 16ساله تشکیل می‌دهند.
در مقطع زمانی پس از سال 2011 تهران 40 مدرسه شیعه خصوصی را در دمشق تاسیس کرده است و دانشگاه‌های مذهبی ایران مانند فارابی، المصطفی و دانشگاه اصول شعب خود را در دمشق افتتاح کرده‌اند و به ارائه دروس مذهبی شیعی می‌پردازند. مرکز رسول‌اعظم نیز در دیرالزور بسیار فعال است و با آوردن مبلغان ایرانی به این منطقه به تدریس و گسترش تشیع می‌پردازد. چندین حسینیه نیز در دیرالزور تاسیس شده‌اند و به‌علاوه ایران در سالیان اخیر تعداد زیادی از خانوارهای شیعی را در این منطقه مستقر کرده است.
3 -خدمات اجتماعی
یکی دیگر از جنبه‌های فعالیت ایران در سوریه ارائه خدمات اجتماعی به شهروندان سوری بوده که معمولا در قالب بازسازی مدارس و بیمارستان‌ها، ساخت مسکن و اعطای وام به سوری‌های نیازمند انجام گرفته است. در سال 2015، جهادسازندگی ایران شعبه‌ای در سوریه را افتتاح کرد و دست به انجام چندین پروژه زد که ازجمله آنها می‌توان به ساخت مسکن برای سوری‌های آواره اشاره کرد. جهادسازندگی همچنین بیمارستانی در دیرالزور تاسیس کرد و مسئولیت بازسازی چندین مدرسه ویران‌شده در حلب را برعهده گرفت. تنها در یک مورد در سال 2017، 35 مدرسه توسط ایران در حومه دمشق بازسازی شده‌اند.
ساخت مسکن برای سوری‌ها توسط ایران در این مدت ادامه داشته است و مثلا در فوریه 2020 ایران اعلام کرد که سه‌هزار مسکن در سوریه خواهد ساخت که توسط سه شرکت دولتی ایرانی انجام خواهد شد. در دوران جنگ سوریه، ایران همواره محموله‌های پشتیبانی خود را به این کشور ارسال می‌کرد؛ کمااینکه مثلا در سال 2016 محموله‌ای مشتمل بر 400 چادر، چهارهزار پتو، 30 تن برنج و... به شهر حلب ارسال شد. در حوزه بهداشت و درمان نیز ایران در اکتبر 2018 متعهد شد تا صادرات تجهیزات پزشکی خود را به سوریه 10 برابر کند. در دوران همه‌گیری کرونا نیز ایران چندین مرکز درمانی در دیرالزور تاسیس کرد که به اقداماتی از قبیل ارائه ویتامین ث و ماسک به مردم پرداختند. در آگوست 2020 نیز سفیر ایران در سوریه تایید کرد که دولت سوریه یک محموله مشتمل‌بر مواد درمانی و بهداشتی مخصوصا در حوزه مقابله با کرونا را دریافت کرده است.
4- نفوذ در حوزه اقتصادی
از دیدگاه نای، قدرت اقتصادی در حوزه قدرت سخت طبقه‌بندی می‌شود اما شکی نیست که می‌توان از آن برای گسترش قدرت نرم استفاده کرد. میزان تجارت دوجانبه ایران و سوریه در سال 2015 بیش از یک‌میلیارد دلار بوده است که 95 درصد آن را صادرات ایران به سوریه تشکیل می‌دهد. ایران همچنین از سال‌های اول جنگ داخلی اقدام به صادرات نفت به سوریه کرده است.
پروژه‌های تولید انرژی یکی از ستون‌های اصلی راهبرد اقتصادی ایران در سوریه را تشکیل می‌دهند. در آگوست 2017 طی توافقنامه‌ای که بین وزرای نیروی ایران و سوریه منتشر شد، دوطرف در مواردی مانند بازسازی نیروگاه‌های تخریب شده و ساخت پنج نیروگاه گازی جدید در حلب توافق کردند. تا پایان سال 2018 ایران [تجهیزات] 900 مگاوات برق به سوریه صادر کرد. طی قرارداد دیگری در سال 2017، شرکت مبین وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برنده مناقصه ساخت شبکه‌های تلفن همراه در سوریه شد؛ این درحالی بود که همین شرکت در سال 2010 این مناقصه را به شرکت‌های اماراتی و فرانسوی واگذار کرده بود، پس از سفر سال 2019 بشار اسد به تهران، مدیریت بندر لاذقیه به ایران واگذار شد که یکی از مهم‌ترین پروژه‌های مترتب بر آن ساخت یک خط آهن بندر امام خمینی(ره) و بندر لاذقیه است؛ امری که یکی از منافع مترتب بر آن سود اقتصادی و همچنین رونق توریسم مذهبی بین سوریه، عراق و ایران خواهد بود.
در مقام نتیجه‌گیری مولف معتقد است که ایران طی چندسال گذشته سرمایه‌گذاری زیادی برای گسترش قدرت نرم خود در سوریه انجام داده تا بتواند اذهان و قلوب مردم این کشور را تسخیر کند؛ فعالیت ایران در این مسیر عمدتا در قالب‌های اجتماعی و اقتصادی نمود یافته است.