علی صولتی، خبرنگار:سال آبی از ابتدای مهر هرسال آغاز شده و تا آخر شهریور سال پس از آن ادامه دارد و همانطور که از نام آن پیداست میزان بارش‌ها در این بازه‌ زمانی وضعیت کلی سال آبی را مشخص می‌کند. درحالی‌که هنوز یک ماه از پایان سال آبی ۱۴۰1_۱۴۰0 و آغاز سال آبی جدید نگذشته، اخبار حاکی از وضعیت نامناسب میزان بارش، ذخایر آبی و اوضاع سد‌ها است. به همین بهانه به‌سراغ آخرین آمارهای مربوطه رفتیم تا درک صحیحی از وضعیت بارندگی و ذخایر آبی فعلی کشور داشته باشیم. تابستان امسال درحالی سپری شد که در بسیاری از استا‌های کشور علی‌رغم بارش‌های سیل‌آسا و سیلاب‌های مخرب ناشی از آن، شاهد بحران کم‌آبی بودیم. علاوه‌برآن در برخی از مناطق مثل شهرکرد و همدان، سیلاب‌ها و بحران کم‌آبی تا جایی ادامه یافت که به منابع و تاسیسات آب شرب منطقه آسیب رساند و آب شرب، این مهم‌ترین ذخیره و منبع استراتژیک شهرها را تهدید کرد و البته روایت‌ها و گزارش‌های میدانی ما در این‌باره در همین صفحه منتشرشد. شاید تصور عموم بر این باشد که تابستان با همه معضل‌های کاهش بارندگی، افزایش دما و خشکسالی، افزایش مصرف انرژی و کمبود منابع آبی دیگر تمام شده و با ورود به فصل پاییز دیگر نباید نگران آمارهایی مثل میزان بارندگی و وضعیت ذخایر سدها بود. در مقابل اما گزارش‌ها حاکی از آن است  درحالی سال آبی ۱۴۰1_۱۴۰0 را پشت سر گذاشتیم که بارش‌های با کاهش ۲۴ درصدی نسبت به دوره بلندمدت، یک سال کم‌بارش دیگر برای منابع آبی کشور رقم زد. آمارهای مرکز ملی پایش و هشدار خشکسالی نشان می‌دهد از ابتدای مهر ۱۴۰۰ که آغاز سال آبی اخیر بود تا انتهای شهریور ۱۴۰۱ ، ۱۸۰.۴ میلیمتر بارش در کشور داشته‌ایم که در قیاس با دوره قبلی با ۲۳۷.۱ میلیمتر بارندگی، شاهد ۲۳.۹ میلیمتر کاهش بوده‌ایم. با همه این توضیحات زمانی زنگ خطر خشکسالی برایمان به‌صدا درمی‌آید که بدانیم بارندگی‌های پاییز امسال نسبت به میانگین بلندمدت کاهشی 80 درصدی را تجربه کرده و ادامه این وضعیت به آثار خشکسالی برجای‌مانده از تابستان دامن خواهد زد. به گفته کارشناسان حوزه هواشناسی و خشکسالی اعداد و ارقام اوضاعی بسیار نگران کننده را نشان می‌دهند.

میزان مصرف آب نسبت به تابستان هیچ تغییری نکرده است
قاسم‌زاده، سخنگوی صنعت آب ماه گذشته درباره وضعیت منابع آبی و بارش‌های کشور گفته بود: «امسال هم مانند سال گذشته خشکسالی تداوم دارد و همین امر سبب‌شده با کاهش سطح منابع آب‌های زیرزمینی و آبخوان‌ها روبه‌رو شویم. بارندگی‌های امسال باوجود آنکه نسبت به پارسال ۳۰ درصد رشد داشته اما نسبت به شرایط نرمال ۱۸ درصد کاهش نشان می‌دهد. ۳۰ درصد رشد بارندگی تنها ۵ درصد حجم ورودی به سدها را افزایش داده است. اکنون سدها ۴۱ درصد پرشدگی دارند درحالی‌که می‌بایست ۵۰درصد پرشدگی داشته باشند که این کاهش ناشی از شرایط خشکسالی است.» همانطور که گفتیم انتظار می‌رفت پایان تابستان و ورود به فصل پاییز، شاهد کاهش قابل توجهی در حجم مصرف آب شهری باشیم، درحالی‌که میزان مصرف آب در روزهای هفته اول مهرماه نسبت به شهریور تغییر ملموسی نداشته است و به‌عبارتی با حجم مصرف آب در روزهای اوج مصرف در تابستان تفاوتی ندارد، موضوعی که زنگ خطر کم‌آبی را در استان‌های مختلف به‌ویژه تهران به‌صدا درآورد.

کاهش 18 درصدی ورودی سدها در سال آبی جدید
وضعیت کنونی ذخایر سدها نیز به‌عنوان متغیر مهم دیگر در حوزه خشکسالی شرایطی نگران‌کننده را نشان می‌دهد. بنابر آخرین آمار اعلام‌شده از دفتر مطالعات پایه منابع آب، میزان کل ورودی آب به سدهای کشور، کاهشی 18 درصدی داشته است. به‌گزارش این مرکز؛ «از ابتدای سال آبی تا بیست‌ودوم مهرماه ارتفاع کل ریزش‌های جوی کشور معادل ۱.۳ میلیمتر است. این‌مقدار بارندگی نسبت‌ به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت (۴.۸ میلیمتر) ۷۲ درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (۳.۷ میلیمتر) ۶۴ درصد کاهش را نشان می‌دهد. همچنین میزان کل خروجی سدهای کشور در این بازه‌زمانی ۱.۳۹ میلیارد مترمکعب بوده و نسبت ‌به سال گذشته ۱۸ درصد کاهش یافته است. در مدت زمان مشابه سال گذشته میزان کل خروجی سدهای کشور ۱.۶۹ میلیارد مترمکعب بوده است. میزان کل ورودی آب به سدهای کشور، ۱۸ درصد کاهش داشته و ۰.۶۰ میلیارد مترمکعب در بازه‌زمانی یکم تا بیست‌وسوم مهرماه است. همچنین حجم فعلی آب موجود در مخازن ۱۸.۳۲ میلیارد مترمکعب بوده که در سال گذشته ۱۸.۳۵ میلیارد مترمکعب بوده است. باتوجه به اینکه ظرفیت کل مخازن سدها ۵۰.۵ میلیارد مترمکعب بوده، اکنون پرشدگی سدها به ۳۷ درصد رسیده است. موجودی مخزن ۲۰ سد در کشور کاهش داشته که از این بین می‌توان به کاهش ۳۶ درصدی حجم «سد ۱۵ خرداد» در حوزه قمرود، کاهش ۵۳ درصدی حجم سدهای چاه‌نیمه در استان سیستان‌وبلوچستان و کاهش ۱۸ درصدی حجم مجموع سدهای پنج‌گانه تهران اشاره کرد. حجم آب «سد استقلال»، ۱۳۷ درصد و شمیل و نیان در استان هرمزگان ۱۹۰ درصد رشد داشته. همچنین در استان خوزستان حجم «سد دز» ۴۴ درصد و زنجیره کارون ۱۲ درصد افزایش یافته است. حجم آب «سد دوستی» در خراسان ‌رضوی کاهش ۳۲ درصدی و آب «سد شیرین‌دره» خراسان ‌شمالی کاهش ۲۰ درصدی دارد. همچنین در حوزه قمرود «سد کوچری گلپایگان» شاهد کاهش ۱۱ درصدی حجم مخازن بوده و در استان کرمانشاه در سد «سلیمان‌ شاه گاوشان» با کاهش ۲۱ درصدی حجم مخازن مواجه هستیم. علاوه‌براین در «سد شهر بیجار» گیلان نیز وضعیت مخزن نشان‌ دهنده کاهش ۳۴ درصدی است. در همدان نیز «سد آبشینه» اکباتان ۹۱ درصد کاهش و در زنجان «سد تهم» ۵۳ درصد و «سد ایلام» ۴۹ درصد کاهش حجم مخزن را تجربه می‌کند. درمجموع ۱۳ سد حوزه دریاچه ارومیه ۱۶ درصد، «سد یامچی» در استان اردبیل ۱۰ درصد و «سد ملاصدرا درودزن» در استان فارس ۲۶ درصد نسبت به سال قبل افزایش مخزن داشته است. همچنین حجم آب پشت «سد زاینده‌رود» به ۱۴۷ میلیون مترمکعب رسیده که برابر ۱۲ درصد از حجم سد بوده و نسبت به سال گذشته ۲۴ درصد کاهش را ثبت کرده است.»

کاهش 80 درصدی میزان بارندگی‌ها در پاییز 
هنوز چند روزی از گزارش نگران‌کننده مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی نگذشته است، گزارشی که میزان بارش‌های پاییزی سال آبی جدید را ۸۰ درصد کمتر از میانگین نرمال اعلام می‌کند و گویای کاهش حجم بارندگی تا 0.8 میلیمتر بارندگی در کشور است. احد وظیفه، رئیس این مرکز درباره میزان بارش‌های پاییزی گفته است: «مهرماه سال جاری هم با کاهش مقدار متوسط بارندگی و هم با افزایش دما همراه بود. مهرماه امسال بارندگی در واحد سطح کمتر از حد طبیعی و دما نیز بین یک تا یک‌ونیم درجه بالاتر از میانگین نرمال بود. هر یک‌درجه افزایش دما، ۶ درصد رشد تبخیر و تعریق آب را بیشتر می‌کند، بنابراین کاهش بارندگی و افزایش دما همراه با هم خشکسالی را تشدید کرده است. تمام کشور در این سال آبی در شرایط خشکسالی به‌سر می‌برد و اثرات آن را در بخش آب کشاورزی و آب شرب هم مشاهده کردیم تا جایی‌که شهرهایی مثل همدان و بخش‌هایی از خوزستان با کمبود جدی آب مواجه‌اند. بارندگی کشور در مهرماه تنها 0.8 میلیمتربوده است. این بارش‌ها بیشتر جنوب شرق و نوار شمالی کشور را دربرمی‌گیرد و سایر نقاط کشور بارش چندانی دریافت نکرده‌اند. به‌طور متوسط باید تاکنون حدود ۵ میلی‌متر بارندگی دریافت می‌کردیم ولی درحال‌حاضر حدود ۸۰ درصد کمتر از حد نرمال بارش داشته‌ایم. باید گفت پاییز کم‌بارشی را درپیش خواهیم داشت. اگرچه انتظار می‌رود در آبان‌ماه هم بارش‌ها کمتر از نرمال باشد و انتظار پاییز پربارشی را نداشته باشیم، اما احتمال اینکه در مناطق غربی میزان بارش‌ها به نرمال یا فراتر از نرمال برسد وجود دارد، اما میزان دریافت باران در شرایط کنونی نسبت به بلندمدت بسیار نامطلوب است. در حالت نرمال باید تاکنون در استان‌هایی مثل مازندران حدود ۶۰ میلیمتر و در گیلان بیش از ۱۰۰ میلیمتر بارش دریافت می‌شد اما میزان بارش‌ها بسیار کمتر است.» برای بررسی صحت این داده‌ها در ابتدا به‌سراغ صادق ضیاییان رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا رفتیم، وی ضمن تایید این آمار در گفت‌وگو با «فرهیختگان» وضعیت بحرانی بارندگی را این‌طور توصیف کرد: «تا آخر پاییز مشکل کم‌بارشی داریم. الان حدودا یک ماه از پاییز گذشته است و به‌طور متوسط 0.9 میلیمتر بارش در کشور داشته‌ایم. این درحالی است که متوسط بارش کشور تاکنون می‌بایست 5 میلیمتر باشد و می‌شود گفت نسبت به نرم بلندمدت کاهشی80 درصدی در میزان بارندگی‌ها داشته‌ایم.»

وضعیت استثنایی شماری از استان‌ها، تا آخر پاییز منتظر باران نباشید
رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا در ادامه صحبت‌هایش درباره پیش‌بینی این مرکز از وضعیت بارندگی‌ها در نیمه دوم سال به «فرهیختگان» گفت: «در ماه‌های آینده نیز مجددا کم‌بارشی خواهیم داشت و حجم بارش‌ها کمتر از میانگین نرمال خواهند بود. ولی انتظار داریم از نیمه دوم آذرماه شرایط متعادل شود و بارش‌ها به حد نرمال و متوسط بلندمدت نزدیک شود. اما طبق داده‌هایی که نقشه‌ها نشان می‌دهند، در زمستان بارش‌ها نرمال است و انتظار داریم براساس نقشه‌های کنونی، بارش در زمستان به میانگین بلندمدت نزدیک باشد. به‌عبارتی از نیمه دوم آذرماه به‌بعد است که باید انتظار بارش مطلوب داشته باشیم. البته این‌گونه نیست که تا نیمه آذر هیچ‌گونه بارشی نداشته باشیم. از امروز برای برخی از نقاط ساحلی دریای خزر هشدار بارش داریم و برای روزهای جمعه و شنبه نیز در برخی از استان‌ها همین‌طور است ولی چنانچه مجموع بارش‌ها را لحاظ کنید از متوسط بلندمدت کمتر خواهد بود. در زمستان انتظار داریم بارشی که اتفاق می‌افتد در یک‌فصل تقریبا معادل آن چیزی باشد که به‌طور متوسط در بلندمدت اتفاق می‌افتد. نکته‌ای که وجود دارد این است که دو سال خشکسالی را پشت‌سر گذاشته‌ایم و این موضوع در مجموع منجرشده کاهش منابع آبی را داشته باشیم. خشکی این پاییز هم به خشکی دو سال گذشته افزوده است و ممکن است درپی آن مشکلاتی را در کشور شاهد باشیم.» مشکلاتی که شاید رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی و مرجع گزارش اولیه از کاهش قابل توجه بارندگی‌ها بهتر بتواند درباره آنها توضیح دهد. احد وظیفه، رئیس این مرکز معتقد است این روند خشکسالی در کوتاه‌مدت شماری از استان‌ها را از حیث کمبود منابع آبی به وضعیتی استثنایی خواهد رساند. وی علت بروز این وضعیت را در گفت‌وگو با «فرهیختگان» این‌طور توضیح داد: «با این‌وجود در این فصل با خشکسالی مواجه هستیم و بسیاری از مناطق کشور به‌شدت با خشکسالی و حتی وضعیت استثنایی مواجهند. اوضاع به قدری بد است که در برخی از شهرها مثلا شهرهای غربی خوزستان، ایلام، کرمانشاه و همدان آب شرب تحت‌تاثیر قرار گرفته است. آب شرب این استان‌ها ضروری‌ترین و اولویت‌دارترین مساله است.»

طبیعت آثار مخرب خشکسالی را فراموش نخواهد کرد
بحران کنونی البته یک‌شبه و در همین ماه به‌وجود نیامده. به گفته وظیفه طبیعت آثار مخرب خشکسالی را در 2 سال گذشته فراموش نخواهد کرد و نتیجه این بحران را در ابتدای سال آبی جدید خواهیم دید. وی در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید: «متاسفانه وضعیت خشکسالی نسبت به سال قبل به‌مراتب بحرانی‌تر است، نکته اینکه سال قبل نیز وضعیت نامطلوبی را داشتیم. بارندگی‌های امسال حدودا 20 درصد نسبت به سال قبل کمتر است و این درحالی است که سال قبل هم سال خوبی نبود و میزان بارندگی در آن زیر نرم بود. به‌طور دقیق سال گذشته بارندگی 38 درصد زیر نرم بود یعنی حدود 40 درصدی کمتر از نرم بود و این عدد قابل توجهی است برای کشور کم‌بارشی مثل ما و 40 درصد زنگ خطر است. درست است که امسال بارندگی نسبت به سال قبل بهتر بود اما باتوجه به وجود خشکسالی اثرات مخرب روی هم جمع می‌شود. به بیان دیگر طبیعت این کمبود آب را فراموش نمی‌کند و اثر آن را نشان خواهد داد.» رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا همچنین نیمه‌دوم سال را از حیث میزان بارندگی این‌طور پیش‌بینی می‌کند: «پیش‌بینی ما درخصوص نیمه‌دوم سال اما تا حدودی مثبت است، این پاییز ازنظر بارندگی تا الان خوب نبوده و بارندگی‌ها کمتر از نرم است. در ادامه هم فکر می‌کنم تا 3-2 هفته دیگر کم‌وبیش با کم‌بارشی مواجه هستیم. اما میزان بارندگی احتمالا در آخر پاییز نرمال بوده و حتی ماه‌های اول زمستان ممکن است در جنوب غرب و شمال نرمال و بالاتر از نرمال باشد و امکان اینکه بارندگی زیر نرم داشته باشیم به‌مراتب ضعیف‌تر است. این فصل دما کاهش می‌یابد و کاهش دما مصرف آب را کم می‌کند. کولرها خاموش می‌شوند و شاید فعالیت خاصی در حوزه کشاورزی نباشد درنتیجه مصرف آب کمتر می‌شود ولی مقدار دبی آب در سدها نیز نگران‌کننده است. وضعیت نامطلوب همچنان تا دریافت بارش‌های خوب ادامه دارد. کلام آخر اینکه وضعیت مطلوبی نداریم و این موضوع مشخصی است. امیدواریم در ماه‌های پایانی پاییز و زمستان شرایط بهتر شود. مدل‌های اقلیمی و فصلی چنین پیش‌بینی می‌کنند و احتمال قوی این است که وضعیت بارش نسبت به سال قبل در انتهای پاییز و اوایل زمستان بهتر از سال گذشته باشد.»