زهرا رمضانی، خبرنگار:کاهش اقبال جامعه برای ورود به دانشگاه یکی از چالش‌های امروز آموزش عالی است. بی‌رغبتی‌ای که بخش اعظم آن ناشی از نبود بازار کار مناسب برای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است که روی خوشی از صنعت و دیگر بخش‌های جامعه ندیده‌اند. موضوعی که عمدتا به نبود مهارت کافی از سوی فارغ‌التحصیلان نسبت داده شده و صنعتگران آن را دلیل عدم‌تمایل‌شان برای جذب نیروهای تربیت‌یافته از سوی نظام آموزش عالی معرفی می‌کنند. هر چند که مهارت، مولفه مورد نیاز برای همه فارغ‌التحصیلان است، اما نبود آن در میان متخصصان رشته‌های فنی و مهندسی بیشتر به چشم می‌آید و کار آنها را برای پیدا کردن شغل مناسب سخت‌تر کرده است. موضوعی که می‌توان تاثیرش را در کاهش نسبتا قابل توجه جمعیت دانشجویی رشته‌های مختلف این گروه مشاهده کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال تحصیلی 96-95 جمعیت دانشجویان فنی و مهندسی درمجموع هر سه مقطع تحصیلی، یک میلیون و 176 هزار و 730 نفر بوده که این میزان در سال تحصیلی 1400-1399 به 507 هزار و 808 نفر رسیده؛ یعنی نیمی از جمعیت دانشجویان این گروه آزمایشی کاهش یافته است. اما جالب‌تر اینکه داوطلبان مقطع کارشناسی رشته‌های فنی و مهندسی بیشترین ریزش را تجربه کرده، به‌طوری‌که از جمعیت 654 هزار و 808 نفری در سال تحصیلی 1396-1395 به 295 هزار و 753 نفر در سال تحصیلی 1400-1399 رسیده است. به صدا در آمدن زنگ هشدار برای رشته‌های فنی و مهندسی تنها به بی‌اقبالی جامعه از آن ختم نمی‌شود، بلکه جمعیت اعضای هیات‌علمی این گروه هم با کاهش همراه بوده است. به‌طوری‌که درمجموع تعداد آنها که شامل استاد، دانشیار، استادیار، مربی و مربی آموزشیار می‌شود از 80 هزار و 313 نفر در سال 1396-95 به 54 هزار و 680 نفر رسیده است، یعنی بیش از 25 هزار نفر از ظرفیت استادی در این حوزه کاسته شده است. بخش اعظم کاهش اعضای هیات‌علمی این گروه نیز مربوط به استادیار و مربیان است و امروز بار اصلی آموزش برعهده استاد و دانشیارانی است که در رشته‌های مختلف گروه فنی و مهندسی در حال تدریس هستند. به نظر می‌رسد تداوم شرایط امروز فنی و مهندسی‌ها طبیعتا در آینده کشور را با چالش جدی برای به‌کارگیری نیروهای متخصص این حوزه خواهد کرد. موضوعی که باعث شد تا در این گزارش به سراغ سیدجلال موسوی، مدیرکل دفتر تدوین و راهبری اسناد و سیاست‌های آموزش و پژوهش ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی برویم تا از چرایی رسیدن به وضعیت امروز و راهکارهای برون رفت از آن بپرسیم.
گسترش کمی رشته‌های فنی مبتنی بر نیاز و آمایش نبود
موسوی با بیان اینکه جمعیت دانشجویی در گروه آزمایشی فنی و مهندسی طی پنج سال اخیر کاهش پیدا کرده است، گفت: «ریزش جمعیت دانشجویی این گروه به یک علت بستگی نداشته و عوامل مختلفی در این مساله دخیل هستند. با این حال یکی از مهم‌ترین دلایل این است که در دهه 70 و 80 گروه فنی و مهندسی و علوم پایه با استقبال زیادی از طرف داوطلبان و دانش‌آموزان روبه‌رو شد و کار تا جایی پیش رفت که رشته‌های این گروه در زمره رشته‌های پرطرفدار قلمداد می‌شدند، اما کاری که در آن برهه نظام آموزش عالی کشور انجام داد، گسترش رشته‌های این گروه در دانشگاه‌های غیردولتی بود؛ مشکل از جایی شروع شد که این اقدام مبتنی‌بر نیاز کشور و آمایش آموزش عالی صورت نگرفت.» او ادامه داد: «یکی از دلایل افت متقاضی در رشته‌های فنی و مهندسی طی سال‌های اخیر این بود که ما اقدام به گسترش کمی این رشته‌ها کردیم، در حالی که توجهی به کیفیت رشته‌های این گروه نداشتیم. از سوی دیگر عدم‌تطبیق این گسترش بر اساس نیازهای کشور باعث شد تا ببینیم، بعد از فارغ‌التحصیلی دانشجویان دوره 80، بازخورد خانواده و جامعه نسبت به این گروه تغییر کند، دلیلش هم این بود که فارغ‌التحصیلان نتوانستند وارد بازار کار شوند و این مهم باعث سرخوردگی داوطلبان شد، تا جایی که شاهد حرکت آنها به سمت رشته‌های علوم تجربی بودیم.»
مدیرکل دفتر تدوین و راهبری اسناد و سیاست‌های آموزش و پژوهش ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: «گسترش رشته‌های فنی و مهندسی حتی مبتنی‌بر ظرفیت دانشگاه‌های کشور هم دنبال نشد، به‌طوری که بسیاری از دانشگاه‌ها، آزمایشگاه‌های مناسب برای پذیرش دانشجو را نداشتند. درست است رشته‌هایی مانند علوم انسانی یا حتی علوم پایه، رشته‌ها مبتنی‌بر آزمایشگاه نیست، اما شرایط در رشته‌های فنی و مهندسی متفاوت بوده و باید این مساله در پذیرش دانشجویان لحاظ می‌شد. حتی آزمایشگاه‌ها در دانشگاه آزاد اسلامی هم آن زمان قدیمی بودند و شرایط آزمایشگاهی نظام آموزش عالی باعث شد تا کیفیت خروجی دانشگاه‌ها در این رشته‌ها هم چندان مناسب نباشند.
صنعت احساس کرد که فارغ‌التحصیلان مهارت لازم را ندارند
موسوی افزود: «در جامعه می‌بینیم که فردی فارغ‌التحصیل رشته کامپیوتر است، اما آشنایی چندانی با مباحث سخت‌افزاری و نرم‌افزاری ندارد و این مهم در دیگر رشته‌های مرتبط با گروه فنی و مهندسی هم صدق می‌کند. یعنی دانشگاه‌ها بدون در نظر گرفتن ظرفیت پذیرش این دانشجو اعم از آزمایشگاه و حتی اعضای هیات‌علمی اقدام به دایر کردن این رشته‌ها کردند و این مساله باعث شد تا صنعت هم از خروجی مراکز آکادمیک استفاده نکند. به عبارت دیگر صنعت احساس کرد که فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مهارت لازم را ندارند و کار تا جایی پیش رفت که حتی برخی از صنایع که اقدام به جذب فارغ‌التحصیلان ارشد و دکتری رشته‌های فنی و مهندسی کردند، مجبور به برگزاری دوره‌های آموزشی برای آنها شده و می‌شوند.»
بودجه پژوهش 1401 فقط 0.25 درصد تولید ناخالص است
او به دلیل دیگری درباره عدم استقبال صنعت از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در گروه فنی و مهندسی اشاره کرد و گفت: «این رشته‌ها چندان مبتنی بر نیاز بومی کشور نبوده است. به‌خاطر دارم یکی از اساتید دانشگاه علم و صنعت عنوان کرد که سرفصل‌های رشته مخابرات امروز هیچ کاربردی در کشور ما ندارد. از طرفی نیز رشته‌های فنی و مهندسی، جزو رشته‌هایی است که مبتنی‌بر پژوهش‌های کاربردی است، متاسفانه وضعیت پژوهش ما هم شرایط مناسبی ندارد. هر چند براساس نقشه جامع علمی کشور قرار بود سهم بودجه پژوهش و فناوری دولتی از تولید ناخالص داخلی به 2 درصد برسد، اما در لایحه بودجه 1401، این درصد تنها 0.25 درصد است و فاصله زیادی با آنچه در اسناد بالادستی قید شده، داریم. قطعا در چنین شرایطی نمی‌توان انتظار داشت که بتوانیم در این حوزه کارهای پژوهشی انجام دهیم.»
مدیرکل دفتر تدوین و راهبری اسناد و سیاست‌های آموزش و پژوهش ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی بیان داشت: «وقتی بودجه پژوهش دولتی ما تا این حد کاهش پیدا می‌کند، قطعا کار با مشکل مواجه می‌شود و اگر بناست تا مشکل موجود در این حوزه را درازمدت برطرف کنیم، باید بودجه پژوهش و فناوری را افزایش دهیم و در غیر این صورت، فرآیند کاهش متقاضیان گروه فنی و مهندسی در آینده هم ادامه‌دار خواهد بود.»
سازوکار حمایتی از رشته‌های کم‌طرفدار گروه فنی و مهندسی نداریم
موسوی در همین زمینه تصریح کرد: «اگر بخواهیم ارتباط بین بازار و دانشگاه‌های جهان را مدنظر قرار دهیم، باید بگوییم که دانشگاه‌های آمریکا عموما خصوصی بوده و ارتباط با بازار و صنعت به‌عنوان منبع درآمدی آنها محسوب می‌شود، در‌حالی‌که رویکرد دولتی در دانشگاه‌های اروپایی پررنگ است، اما موضوع زمانی جالب می‌شود که می‌بینیم حتی در رشته‌هایی مانند فیزیک، ریاضی محض و... که کاربرد چندانی برای صنعت ندارد، باز هم بهترین دانشگاه‌ها متعلق به آمریکا است. دلیلش هم این است که ساختار حکمرانی به رشته‌هایی که در صنعت کاربرد چندانی ندارد، بهای بیشتری می‌دهد.»
او در ادامه افزود: «یعنی حاکمیت دانشجویان رشته‌هایی که کاربرد زیادی در صنعت ندارند را بورس کرده و حتی بودجه دانشگاه‌هایی که اقدام به پذیرش دانشجو در چنین رشته‌هایی می‌کنند، افزایش می‌دهد تا از این طریق فرصت برای موفقیت دانشجویان چنین رشته‌هایی فراهم شود. در حالی که متاسفانه ما حتی چنین سازوکاری هم در آموزش عالی‌مان نداریم. یعنی به دانشگاهی نمی‌گوییم اگر در یکی از رشته‌های فنی و مهندسی یا علوم پایه که با افت متقاضی همراه بوده اقدام به پذیرش دانشجو کند، در مقابل بودجه‌اش افزایش پیدا می‌کند. به عبارت دیگر ما مکانیسم‌های تشویقی در آموزش عالی‌مان نداریم که قطعا می‌توانست موثر باشد.»
مدیرکل دفتر تدوین و راهبری اسناد و سیاست‌های آموزش و پژوهش ستاد علم و فناوری گفت: «دانشگاه صنعتی شریف به‌عنوان یکی از بهترین دانشگاه‌های صنعتی ایران است. جالب اینکه یکی از اساتید همین دانشگاه به بنده عنوان کرد، ورودی‌هایمان در رشته‌های فنی و مهندسی به نسبت گذشته 10 سال گذشته افت کیفیت داشته است. موضوعی که اینجا باید به آن توجه کرد، اینکه ما در رشته‌های علوم تجربی نیاز به دانشمند نداریم بلکه رشته‌های این حوزه، بیشتر مهارتی بوده و نیاز به محقق، پژوهشگر و دانشمند نداریم. تا جایی که در دنیا نیز افرادی که ضریب هوشی بیشتری دارند در رشته‌های علوم پایه و فنی و مهندسی تحصیل می‌کنند، چراکه در این رشته‌ها، تولید علم بیشتری صورت می‌گیرد.»
موسوی بیان داشت: «دلیل این مساله هم آن است که دانش‌آموزی که می‌خواهد در دانشگاهی مانند صنعتی‌شریف قبول شود، عمده وقت خود را روی کسب مهارت‌های تست‌زنی می‌گذارد، این مساله باعث می‌شود تا اساتید عنوان کنند، مباحثی که دانشجو باید در دوران مدرسه آن را فرامی‌گرفت، در دانشگاه باید به او آموزش داد. قطعا کاهش کیفیت ورودی‌ها به دانشگاه‌ها در رشته‌های فنی و مهندسی در حوزه‌هایی مانند اشتغال فارغ‌التحصیلان، تربیت دانشمند و... هم تاثیرات جدی خواهد داشت.»
او تصریح کرد: «متاسفانه نظام سنجش و پذیرش و کنکورمان به‌گونه‌ای طراحی شده که عموما داوطلبان باهوش در رشته‌های تجربی تحصیل می‌کنند. موضوع اساسی در نظام سنجش و پذیرش نیز آن است که داوطلبان را مبتنی‌بر تست‌زنی انتخاب می‌کند، در‌حالی‌که دانشمند و محقق را نمی‌توان از طریق این شیوه انتخاب کرد، چرا که المپیادهای جهانی نیز براساس تست‌زنی جلو نمی‌رود و آزمون‌های تشریحی برای آن در نظر گرفته می‌شود. تا جایی که شاید حتی برای پاسخ دادن به یک سوال، یک تا دو ساعت زمان به شرکت‌کننده داده شود و در چنین شرایطی است که می‌توان در مسیر تربیت دانشمند قرار گرفت.»
برنامه راهبردی کلان در حوزه فنی و مهندسی نداریم
مدیرکل دفتر تدوین و راهبری اسناد و سیاست‌های آموزش و پژوهش ستاد علم و فناوری تصریح کرد: «با وجود اینکه برخی رشته‌های فنی و مهندسی بین وزارت‌های علوم و بهداشت مشترک است، اما هماهنگی مسنجمی را در این زمینه شاهد نیستیم و برداشتم این است که باید مسئولان این دو وزارتخانه تمرکز بیشتری روی رشته‌های مشترک داشته باشند. موضوع دیگر اینکه ما برنامه راهبردی کلان در حوزه فنی و مهندسی نداریم و با توجه به شرایط امروز، نیاز به طراحی برنامه متناسب هستیم.» موسوی در همین زمینه اظهار داشت: «یکی از برنامه‌های تشویقی، بورس کردن رتبه‌های برتر این رشته‌هاست، تا از این طریق داوطلبان انگیزه کافی برای تحصیل در چنین رشته‌هایی را پیدا کنند. موضوع دیگر اینکه در رشته‌های تجربی، دانشجو مستقیما تا دکتری می‌تواند تحصیل کند، یعنی مقطع دکتری عمومی، همانند کارشناسی‌ارشد وزارت علوم است، اما در رشته‌های فنی و مهندسی دانشجو مستقیما نمی‌تواند وارد مقطع کارشناسی‌ارشد شود، در حالی که بسیاری از کشورهای جهان به این سمت حرکت کرده‌اند. اگر این امتیاز را به دانشجویان متقاضی تحصیل در رشته‌های فنی و مهندسی بدهیم که مستقمیا وارد مقطع کارشناسی‌ارشد شوند، می‌تواند یکی از دلایل انگیزه‌دهی به این قشر باشد.»
شورای عالی انقلاب فرهنگی مساله مهاجرت اساتید را بررسی می‌کند
او به کاهش جمعیت اساتید رشته‌های فنی و مهندسی اشاره و خاطرنشان کرد: «مساله دیگر هم بحث مهاجرت اساتید است، هرچند که آمار دقیقی از این حوزه نداریم اما شورای عالی انقلاب فرهنگی در این حوزه ورود کرده است. یکی از دلایل مهاجرت اساتید، کیفیت دانشگاه‌هاست، حقوق و دستمزد و آینده رشته‌های فنی و مهندسی هم از دیگر عواملی است که باعث افزایش امار مهاجرت شده است.»
