زهرا رمضانی، خبرنگار:در دنیای امروز نوآوری یکی از اصلی‌ترین ارکان کشورها برای قرارگیری در زمره کشورهای توسعه‌یافته به شمار می‌رود. مولفه‌ای که با توجه به سرعت رشد تکنولوژی و فراگیری کاربرد آن در زندگی، تنها راه برای رسیدن به پیشرفت در حوزه‌های مختلف به شمار می‌رود که مبدا اصلی خلق نوآوری‌های جدید در حوزه‌های مختلف را هم باید مراکز آکادمیک دانست. هر چند نوآوری در دنیای امروز بسترهای مختلفی برای ظهور و بروز دارد، اما نمی‌توان نقش آن را در اقتصاد کتمان کرد؛ تا جایی که هر کشوری که بتواند بازوی نوآوری خود را قوی‌تر کند، قطعا از اقتصاد پویاتر و باثبات‌تری هم برخوردار خواهد بود. رسیدن به جایگاه برترین‌ها از لحاظ نوآوری باعث شد تا رقابت جهانی به راه بیفتد و کشورها تلاش کنند تا با سرمایه‌گذاری در این حوزه و همچنین تامین بسترهای لازم، زمینه را هم برای رسیدن به نوآوری‌های جدید و هم خلق محصولات مبتنی‌بر آنها فراهم کنند. از این رو سالانه شاخص جهانی نوآوری از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری اعلام می‌شود و در آن برترین‌های نوآوری دنیا مشخص می‌شود. روز گذشته بود که رسانه‌ها از ارتقای هفت‌پله‌ای ایران و رسیدن به جایگاه پنجاه و سوم جهانی در حوزه نوآوری براساس گزارش شاخص جهانی نوآوری خبر دادند. اتفاقی که با توجه به شرایط اقتصادی کشور و همچنین همه‌گیری کرونا که دنیا را تحت‌الشعاع قرار داد، اتفاق مثبتی محسوب می‌شود که می‌تواند فعالان کسب‌وکارهای کوچک مبتنی‌بر نوآوری را به آینده این حوزه امیدوار کند. از طرف دیگر ایران به‌سرعت در حال کاهش فاصله خود با کشورهایی است که حرفی در حوزه فناوری برای گفتن دارند. از رتبه جهانی ایران که بگذریم، باید بگوییم سه کشور برتر اسیا از لحاظ اقتصاد نوآور، کشورهای جمهوری کره، رژیم صهیونیستی و هند هستند اما ایران توانسته رتبه دوم را در جمع کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی به خود اختصاص دهد و در جمع 3 کشور برتر اقتصادی نوآور منطقه قرار بگیرد.
فرازوفرودهای رسیدن ایران در زمره 60 کشور برتر نوآوری
هر چند ایران امروز از رتبه نسبتا قابل قبولی را با توجه به شرایط موجود در کشور برخوردار است، اما با نگاهی روند طی شده تا امسال، فرازوفرودهای زیادی را به همراه داشته است، به‌طوری که شاخص‌های جهانی نوآوری ایران در سال 2013، رتبه 113 قرار داشت اما این وضعیت یک سال بعد بدتر و ایران به رتبه 120 سقوط کرد. فرازوفرودهای تغییر در این حوزه در سال‌های بعد هم ادامه داشت به‌طوری که در سال 2015 به 106 و سال بعدش به 78 رسید. اما از سال 2017، سرعت حرکت ایران در مسیر نواوری شدت گرفت. در آن سال جایگاه ایران 75 جهان جهانی قرار داشت که بعد از آن به 65 و سال 2019 نیز به 61 رسیدیم. سال 2020 هم رتبه ایران 67 بود که عملا طی دو سال گذشته، ایران توانست هر سال 7 پله خود را ارتقا دهد.
فاصله معنادار ایران از ترکیه برای قرارگیری در جمع برترین‌های نوآوری دنیا
در سال جاری میلادی، سوئیس، ایالات متحده آمریکا، سوئد، انگلستان و هلند به‌عنوان نوآورترین اقتصادهای دنیا معرفی شده‌اند و از منطقه آسیا نیز چین به‌عنوان یکی از ابرقدرت‌های اقتصادی دنیا، در حال ورود به جمع 10 کشور نوآور جهان قرار دارد. هرچند که ایران توانسته به نسبت سال گذشته میلادی، تفاوت جدی در جایگاه خود بدهد، اما نمی‌توان این مساله را هم نادیده گرفت که اقتصادهای نوظهوری مانند هند و ترکیه که از لحاظ اقتصادی شرایط بهتری نسبت به ما دارند، فاصله معناداری با کشورمان دارند.
سرعت توسعه نوآوری در ایران فراتر از حد انتظار
در کنار رتبه جهانی ایران، رتبه منطقه‌ای کشورمان هم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ به‌طوری که در منطقه آسیای مرکزی و جنوبی امسال در رتبه دوم قرار داریم. حتی براساس کشورهایی که دارای درآمد متوسط هستند نیز ایران از لحاظ نوآوری توانسته به رتبه سوم دست پیدا کند؛ موضوعی که باعث شد تا این بار سازمان جهانی مالکیت فکری به سرعت نوآوری ایران اعتراف کند. به عبارت دیگر در گزارش منتشرشده از سوی این سازمان، سرعت توسعه نوآوری در ایران بیشتر از حد انتظار بوده است.
قرارگیری ایران در میان 60 کشور اول از لحاظ نوآوری، زمانی اهمیت خود را بیشتر نشان می‌دهد که به وضعیت برخی از شاخص‌های تعیین‌شده از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری توجه کنیم، به‌طوری که طبق گزارش منتشرشده، ایران در شاخص‌هایی مانند ثبت علامت تجاری رتبه اول و در بحث جمعیت دانش‌آموختگان علوم و مهندسی رتبه دوم را به خود اختصاص داده که به‌عنوان کشور پیشتاز در این دو شاخص محسوب می‌شویم.
خروجی دانش و فناوری ایران از چین پیشی گرفت
قطعا یکی از مولفه‌های مهم در خلق نوآوری‌های جدید، رسیدن به محصول و در اصل خروجی از ایده‌های نوآور است؛ شاخصی که با زیرشاخص‌های خلق دانش، تاثیر دانش و نفوذ یا انتشار دانش شناخته می‌شود و ایران توانسته امروز در رتبه 50 جهانی این شاخص قرار بگیرد. جالب اینکه کشوری مانند چین در این شاخص رتبه 60 جهان قرار دارد و امارات متحده عربی هم که در مجموع رتبه 31 دنیا را در اختیار دارد، در حوزه خروجی دانش جایگاه 59 جهان است. کشوری مانند قطر که جزء حاشیه‌های خلیج‌فارس به شمار می‌رود نیز با رتبه 69 جهانی نیز در حوزه خروجی‌های دانش و نوآوری از ایران عقب‌تر است.
فاصله اندک موسسات نوآور ایران با ترکیه
وضعیت ایران در حوزه موسسات که شامل محیط سیاسی، محیط قانونی و محیط کسب‌وکار می‌شود در سال 2022، رتبه 131 را به خود اختصاص داده است، البته وضعیت ما در سال گذشته میلادی بهتر بود و توانسته بودیم در رتبه 124 جهانی قرار بگیریم. با این حال ترکیه نیز که جایگاه سی‌وهفتم دنیا را در شاخص جهانی نوآوری به دست آورده، وضعیت چندان خوبی در حوزه موسسات ندارد و با کمی فاصله از ایران در رتبه 101 قرار گرفته است.
جایگاه نه‌چندان قابل قبول ایران در حوزه سرمایه انسانی و پژوهش
در حوزه سرمایه انسانی و پژوهش هم که زیرشاخص‌های (تحصیلات، آموزش دانشگاهی و تحقیق و توسعه) را در برمی‌گیرد، ایران توانسته در سکوی 54 دنیا قرار بگیرد، در‌حالی‌که ایران در سال گذشته در جایگاه 49 بوده است؛ جالب اینکه کشوری مانند هند که جمعیت آن به نسبت ایران، قابل توجه است در این شاخص رتبه 43 رابه خود اختصاص داده که تنها 6 پله با ایران فاصله دارد.
زیرساخت‌های نوآورانه ایران از هند پیشی گرفت
زیرساخت یکی از اصلی‌ترین مولفه‌ها برای تحقق نوآوری در هر کشوری به شمار می‌رود. به همان میزان که زیرساخت‌های این حوزه فراهم شود، مولفه‌های دیگر هم می‌توانند رشد سریع‌تری را دنبال کنند، ایران در این شاخص رتبه 75 دنیا رابه خود اختصاص داده و نسبت به سال گذشته با افت هم همراه بوده است. جالب اینجاست که این شاخص خود شامل زیرمجموعه‌هایی مانند (فناوری اطلاعاتی و ارتباطاتی، زیرساخت‌های عمومی و پایداری زیست بوم) می‌شود؛ با این حال با کشوری مانند هند که در رتبه شاخص 78 را دارد، شرایط به‌مراتب بهتری داریم. زیرساخت در شاخص جهانی نوآوری حتی برای کشوری مانند سوئیس که رتبه اول جهان را دارد، با مشکلاتی همراه است، به‌طوری که رتبه این کشور در این شاخص 4 تعیین شده است، یعنی در عمل هیچ کشوری نتوانسته رتبه اول این شاخص را به دست آورد.
دست برتر ایران در شاخص پیچیدگی بازار در دنیا
پیچیدگی بازار که شامل (اعتبار، سرمایه گذاری، تجارت، رقابت و اندازه بازار) است، اما دست برتر ایران تلقی می‌شود، به‌طوری که جایگاه کشورمان در آن 11 جهانی است و از عمده کشورهایی که در رتبه‌های بالاتر از ایران قرار دارند، وضعیت بهتری داریم. به‌طوری که شاخص کشوری مانند جمهوری چک در جایگاه جهانی 30 قرار گرفته اما شاخص پیچیدگی بازارش در 76 دنیا قرار دارد. کشوری مانند اسلوونی نیز در این شاخص رتبه 68 را داراست. هند در این شاخص رتبه 19 و ترکیه هم رتبه 37 را دارد.
رتبه 115 ایران در پیچیدگی‌های کسب‌وکار
پیچیدگی کسب‌وکار هم شاخص پنجم تلقی می‌شود، شاخصی که ایران در سال گذشته رتبه 115 را در آن داشت و امسال هم این رتبه را حفظ کرده است. شاخصی که نیروی دانشی، زنجیره نوآوری و جذب دانش به‌عنوان زیرشاخه‌های آن تعریف شده‌اند. این رتبه در 3 کشور اول جهان که شامل سوئیس، آمریکا و سوئد می‌شود نیز به ترتب 7، 3 و اول جهان قرار دارد.
هند از ایران در خروجی‌های خلاقانه عقب ماند!
خروجی‌های خلاقانه نیز آخرین شاخص تعیین‌شده جایگاه کشورها به شمار می‌رود که ایران در آن رتبه 33ام دنیا است، در حالی که این جایگاه در سال گذشته 46 جهانی بوده است. رتبه قابل قبولی که نشان‌دهنده به‌نتیجه‌رسیدن سیاست‌های مرتبط با اکوسیستم دانش و فناوری در کشور است. به عبارت دیگر ایران در این شاخص حتی از کشورهایی مانند هند نیز وضعیت بهتری دارد؛ چراکه این کشور در این حوزه رتبه 52 قرار گرفته است. وضعیت زمانی جالب‌تر می‌شود که نگاهی به رتبه هفتادم روسیه در این شاخص داشته باشیم، کشوری که در مجموع رتبه 47 جهانی را دارد. ایران با کشوری مانند استرالیا که در مجموع رتبه 25 دنیا را دارد، تنها 6 رتبه فاصله دارد. حتی آمریکا هم که در سکوی دوم از لحاظ شاخص‌های نوآوری قرار دارد، در این حوزه تنها رتبه 12 را کسب کرده است. البته باید به این مساله هم اشاره کرد که براساس گزارش شاخص جهانی نوآوری در سال 2021، خروجی نوآورانه ایران نسبت به حجم سرمایه‌گذاری صورت‌گرفته در این حوزه بیشتر بوده و همین مساله باعث شده تا ایران در میان کشورهای با درآمد پایین از حیث نوآوری تلقی شود.
سرعت قابل قبول ایران در رشد اکوسیستم فناوری و نوآوری
آنچه در این میان باید به آن توجه کرد این است، در سال 1394 که می‌توان ازآن به‌عنوان سال‌های آغاز شکل‌گیری زیست بوم نوآوری و فناوری در کشور در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان، توسعه مراکز رشد، ایجاد پارک‌های علمی و فناوری و... نام برد، در میان 143 کشور موجود، رتبه 121 را به خود اختصاص داده بود، اما ظرف کمتر از یک دهه توانست این فاصله را به‌حدی کم کند که امروز دیگر نمی‌توان آن را نادیده گرفت. اما در این میان نباید این مهم را هم فراموش کرد که هر اندازه این زیست‌بوم می‌تواند به اقتصاد کشور کمک کند، به همان میزان نیز در صورت نادیده‌گرفتن چالش‌های آن، شرایط برای حذف بسیاری از بازیگران این حوزه فراهم خواهد شد. مساله‌ای که می‌طلبد تا سیاست‌گذاران و مسئولان دولتی حمایت‌های لازم را برای حفظ بازوی نوآوری کشور داشته باشند تا درنهایت ایران در زمره 40 کشور اقتصاد نوظهور دنیا قرار بگیرد.
