سارا طیبی: در طول تاریخ جهان، هرآنچه که در جامعه و اوضاع و احوال مردم نقطه‌عطفی به‌وجود بیاورد، هنر را هم تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. ادبیات نیز در جهان و البته در ایران از این قاعده مستثنی نیست. پس از انقلاب اسلامی و از سال 68 به‌بعد رفته‌رفته نوشتن از روزهای ملتهب کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی یعنی دفاع مقدس و مقابله با دشمن بعثی باب شد و برخی ناشران در این حوزه آثاری چاپ کردند. براساس آمار منتشرشده توسط خانه کتاب و ادبیات ایران، در تمام دهه 70 یعنی یک‌دهه پس از پایان جنگ تحمیلی از سال 70 تا 79 تنها 634 اثر دفاع مقدسی منتشر شده است. درصد کتاب‌های منتشرشده در حوزه دفاع مقدس هم در این دهه در هرسال به زیر یک درصد می‌رسد. در بین آمار دهه هفتاد، در سال71 دو درصد و تنها 16 عنوان منتشرشد. آغاز دهه هشتاد اما ارقام متفاوت می‌شود و بالاخره تعداد عناوین منتشرشده در سال هشتاد، 196 عنوان کتاب است و این برای اولین‌بار بود که پس از گذشت یک‌دهه تعداد عناوین منتشرشده در حوزه دفاع مقدس به بالای 150 عنوان رسید. آغاز دهه هشتاد را می‌توان تقریبا شروع دوره طلایی کمیت قابل توجه کتاب‌های حوزه دفاع مقدس دانست چراکه در این دهه هرچه جلوتر می‌رویم به‌طور متوسط 100 الی 150 عنوان به رقم سال قبل اضافه می‌شود اما درصد کل کتاب‌های این حوزه نسبت به کتاب‌های منتشر شده همچنان زیر 5 درصد است.
تعداد عنوان کتاب‌ چاپ‌شده در حوزه دفاع مقدس در دهه 90 نیز افزایش پیدا می‌کند و کل عناوین چاپ‌شده در این دهه به 9 هزار و 700 عنوان اثر می‌رسد. البته طی دهه 90 این عدد در سال‌هایی اوج می‌گیرد و در سال‌هایی کاهش چشم‌گیر آثار را شاهد هستیم. مثلا در سال 1397، آمارها نشان می‌دهد که یک‌هزار و 537 عنوان کتاب منتشرشده که بیشترین عنوان اثر دفاع مقدس در 40 سال اخیر است. این تعداد کتاب توسط یک‌هزار و 521 نویسنده به ثبت و نشر رسیده است. این درحالی است که به یکباره این آمار در سال‌های بعد دچار نوسان شده و به‌شدت کاهش می‌یابد و در سال 99 تعداد عنوان کتاب دفاع مقدس به 384 اثر می‌رسد. این درحالی است که در سال 1398، کتاب‌های حوزه دفاع مقدس، یک‌هزار و 60 عنوان کتاب اعلام شده است.

   بازار نشر دفاع مقدس در 1400
از میان 24 ناشر تخصصی حوزه دفاع مقدس در سال گذشته هزار و 869 عنوان کتاب در این حوزه چاپ شده است. از این تعداد هزار و 391 عنوان چاپ اول و 478 عنوان تجدید‌چاپ بوده است. همچنین هزار و 838 اثر در این میان تالیفی و 31 اثر ترجمه است.
آنچه که آمار نشان می‌دهد کمیت و تعداد کتاب‌های چاپ‌شده در سال 1400 نسبت به سال 99 بیشتر شده است. اما در بررسی میدانی کیفیت آثار و استقبال مخاطبان از آثار قدیمی این حوزه نشان می‌دهد هرچه آثار بیشتر باشد، مستلزم این امر نیست که استقبال مخاطبان افزایش یافته است. اینکه تعداد آثار تجدید‌چاپ به نسبت آثار چاپ اول کمتر هستند نشان‌دهنده این است که عمده کتاب‌ها فقط برای یک‌بار چاپ، مهیا می‌شوند و هیچ برنامه راهبردی برای استمرار تولید و نشر یک اثر فرهنگی طراحی نمی‌شود.
این موضوع در آثار شش‌ماهه نخست امسال هم دیده می‌شود. براساس آماری که خانه کتاب و ادبیات ایران در‌اختیار «فرهیختگان» قرار داده است؛ آمار پنج‌ماهه نخست امسال نیز در این حوزه تا مردادماه 1401 به 685 عنوان کتاب رسیده است. از این تعداد 495 عنوان چاپ اول و 190 عنوان تجدید‌چاپ است. همچنین 638 اثر تالیفی و 47 اثر ترجمه هستند.

در حوزه آثار کودک و نوجوان دفاع مقدس وضعیت مطلوبی نداریم
 علی‌رغم آمار منتشرشده، محمد حسنی مدیر انتشارات علمی فرهنگی تصور نمی‌کند که وضعیت آثار حوزه دفاع مقدس، ناخوشایند باشد. حسنی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «اقبال عمومی به آثار دفاع مقدس را باید چندجانبه بررسی کرد و نمی‌توان تنها با یک فاکتور و ارقام تحلیل کرد. ما سال‌به‌سال از سال‌های دفاع مقدس فاصله می‌گیریم و افراد شاهد آن روزها، کم‌کم از میان ما می‌روند. از طرف دیگر مسائل جدی دیگری در جامعه مطرح می‌شود، حادثه‌های مختلف در کشور اتفاق می‌افتد و مدیوم‌های جدید و رقبای تازه برای بازار نشر مانند فضای مجازی و استریم‌ها به وجود آمده است. تمام این موارد را وقتی کنار یکدیگر قرار می‌دهیم، متوجه می‌شویم همین میزان اقبال به ادبیات پایداری مغتنم است. همین که این تعداد مخاطب در این حوزه وجود دارد و کتاب‌ها را می‌خوانند و به سراغ‌ کتاب‌ها می‌روند هم مغتنم است. به‌ویژه اینکه در سال‌های اخیر حمایت‌های دولتی نیز از این حوزه برداشته شده و خرید سازمانی مانند قبل نیست. ضمن اینکه در گذشته نهادهای دولتی یا نظامی کتاب‌هایی در حوزه دفاع مقدس چاپ می‌کردند اما اکنون تنها ناشران هستند که در ارتباط مستقیم با مخاطب فعال هستند. این بسیار شیرین‌تر از این است که آمار را به‌صورت رسمی در این حوزه بررسی کنیم.»
حسنی با اشاره به اینکه نمی‌توان به‌طور مطلق به آمار منتشرشده آثار حوزه دفاع مقدس نگاه کرد و باید این آمار متناسب با شرایط روز به‌صورت نسبی بررسی شود، گفت: «به جز چند سال اخیری که مشکل کاغذ به حوزه نشر فشار وارد کرده؛ به‌طور کلی در همه حوزه‌های نشر تعداد عناوین چاپ‌شده از ابتدای انقلاب تاکنون رشد قابل توجهی داشته است. بنابراین در میان تمام حوزه‌های موجود، حوزه دفاع مقدس رشد کرده است. در این بین باید در نظر گرفت ما یک ادبیات دفاع مقدس داریم که مربوط به جنگ تحمیلی است و یک دایره گسترده‌تری به نام ادبیات مقاومت یا ادبیات پایداری داریم که شامل انقلاب اسلامی، شهدای مدافع حرم، مقابله با داعش و حتی کتاب‌های مرتبط با شهدای نیروی انتظامی است. در اینجا می‌بینیم که تعداد عناوین مقداری بیشتر و قابل توجه می‌شود چراکه گستره محورهای این حوزه بیشتر است.»
مدیر انتشارات علمی فرهنگی همچنین درخصوص کیفیت آثار منتشر شده تاکید کرد: «در اینجا باید بخش‌بندی قائل شد. بخش ادبیات تاریخ شفاهی داریم که اکنون دیگر به بلوغ رسیده‌ایم. آنچه در این سال‌ها در کشور رخ داده عمدتا با تاریخ شفاهی نقل شده است و تلاش‌های این حوزه نیز مرهون آقای سرهنگی است. در حوزه ادبیات داستانی اما این موضوع کیفیت از ابتدا تا الان کمی اعوجاج داشته است. یعنی در این حوزه آثاری داریم که همچنان در سطح گذشته باقی مانده‌اند. هرچند در حوزه تاریخ شفاهی ما شاهد چنین آثاری هستیم. اما به‌طور کلی در بررسی کیفیت آثار دفاع مقدس این پرسش به وجود می‌آید که آیا ما در این حوزه، آثار با کیفیت داشته‌ایم؟ پاسخ این است که داشته‌ایم اما در حوزه ادبیات داستانی که روایت با تخیل همراه می‌شود، ما جای کار بیشتری داریم و نقص‌ها بیشتر است. اما این بدان معنا نیست که آثار خوبی نداشته‌ایم. ولی آثار با کیفیت متوسط و کم به میزان قابل ملاحظه‌ و درصد قابل اعتنایی است. در حوزه کودک و نوجوان از دیگر جاها بدتر است؛ چراکه مواجهه ما با این حوزه بسیار ساده و سطحی است. از آن طرف موضوع ارزش‌گذاران و مدیرانی که برای این حوزه برجسته‌سازی می‌کردند، اعتنای کافی نداشته‌اند. از این رو ما می‌بینیم فردی نویسنده شاخص دفاع مقدس معرفی می‌شود و بیشتر وقت‌ها امتیاز به افرادی می‌دهند که برای بزرگسالان آثار تولید کرده‌اند و همین اتفاق نوعی جهت‌دهی است. ما کمتر حوزه کودک و نوجوان دفاع مقدس را برجسته کردیم؛ درحالی که آثار در این حوزه اهمیت بیشتری دارد. به این دلیل که در کودکی شخصیت شکل می‌گیرد و اگر قرار است امری ارزش تلقی شود باید در کودکی اتفاق بیفتد. کم‌اهمیتی به حوزه کودک‌ونوجوان هم از سوی ناشران و هم از سوی ارزش‌گذاران است. یک ناشر وقتی می‌بیند می‌تواند آثار کمیک‌استریپ خارجی را به‌راحتی ترجمه و با تصاویر رایگان وارد بازار نشر کند چرا باید برای تصویرسازی برای خودش هزینه بتراشد. برای همین به سراغ کارهای خارجی که کم‌هزینه‌تر است و تاثیرگذاری بیشتری دارد می‌روند. من معتقدم در کلیت حوزه دفاع مقدس خاطره‌نویسی، پرتره و روایت وضعیت خوبی داریم. در ادبیات داستانی کمی متوسط همراه با نقاط ضعف پیش رفته‌ایم اما در حوزه کودک و نوجوان اوضاع خوبی نداریم.»

تقریظ رهبری بر 53 عنوان کتاب در حوزه دفاع مقدس

در این چند دهه مقام معظم رهبری بر 53 کتاب حوزه دفاع مقدس تقریظ داشته‌اند که آخرین آن در اسفندماه سال 1400 و کتاب «حوض خون» به قلم فاطمه‌سادات میرعالی است. میرعالی در این کتاب قصه زنانی اندیمشکی را روایت کرده که هر روز برای شستن لباس رزمندگان و شهدا در بیمارستانی در اندیمشک دور هم جمع می‌شدند. تقریظ رهبری در این سال‌ها بر هر کتابی که بوده، آمار چاپ و تجدید چاپ را افزایش داده است و کتاب به زبان‌های دیگر ترجمه شده است. از کتاب‌هایی که پس از تقریظ رهبری و البته نثر روان و روایت دلنشین میان مخاطبان به‌صورت محسوس محبوب شد می‌توان به کتاب «دختر شینا» از انتشارات سوره مهر اشاره کرد. این کتاب در مرداد ماه 1401 برای صد و دوازدهمین بار تجدید چاپ شد. همچنین کتاب «پایی که جا ماند» از دیگر آثاری است که توسط رهبری تقریظ شده و 53 بار تجدید چاپ شد. این کتاب به زبان‌های انگلیسی، عربی عراقی و لبنانی، اسپانیولی، اردو، استانبولی و فرانسوی نیز ترجمه شده است.  وقتی مهتاب گم شد، آب هرگز نمی‌میرد، در کمین گل سرخ، پایی که جا ماند، تپه‌های لاله سرخ، جشن حنابندان، خداحافظ کرخه، دا، دشت شقایق‌ها، سفر به قله‌، ضربت متقابل، مدال و مرخصی، نورالدین پسر ایران، هم‌پای صاعقه، یادداشت‌های خرمشهر، یاور صادق، خاک‌های نرم کوشک، عباس دست‌طلا، سرباز کوچک امام، آن بیست‌وسه نفر، آتش به اختیار، پابه‌پای باران، پیشانی شیشه‌ای، جدال در زیویه، جنگ خیابانی، زنده‌باد کمیل، شانه‌های زخمی خاکریز، فرمانده من، لشکر خوبان، خط فکه، من زنده‌ام، حماسه هویزه، اردوگاه عنبر، تیـــــــپ ۸۳، فرنگیس، از الوند تا قراویز و پرواز شماره ۲۲ از جمله کتاب‌هایی است که در حوزه دفاع مقدس مقام معظم رهبری بر آنها تقریظ داشته‌اند.
در این بین کتاب نورالدین پسر ایـــــــــران 66، فرنگیس 23، من زنده‌ام 22، کتاب دا 159 و خاک‌های نرم کوشک 1398نوبت تجدید چاپ شده‌اند.

مخاطبان در حوزه دفاع مقدس به چه آثاری علاقه دارند؟

در یک برآیند کلی و آسیب‌شناسی کتاب‌های منتشرشده در حوزه دفاع مقدس از نقاط ضعف آثار این حوزه به خودسرانه عمل کردن بعضی از نهادها و سازمان‌ها در تولید کتاب در این حوزه و بعضا تبدیل روایت‌های تاریخ شفاهی به آثار مکتوب است. این آثار در اغلب اوقات قلمی غیرروایی دارند و مخاطب رغبتی به خواندن آثار پیدا نمی‌کند. از این رو ما در این حوزه عناوین بسیاری داریم که بدون مخاطب یا با مخاطبان بسیار کمی روبه‌رو شده‌اند چراکه نویسندگان این کتاب‌ها با اصول روایت و ادبیات ناداستان آشنایی کافی ندارند. انتشار این جنس از کتاب‌های دفاع مقدس از نشرهای سازمانی و دولتی در نوع خودش هدررفت بودجه و کشتن سوژه است چراکه ناشر با این کار هم روایت‌ها و خاطرات را به متنی د‌ل‌زده تبدیل می‌کند و هم از سوی دیگر بودجه یک کار فرهنگی و معرفی یک چهره برای پروژه‌ای غیرموفق مصرف می‌شود. از طرف دیگر باید این را هم مدنظر داشت که با بررسی مجدد آثار دفاع مقدس، می‌بینیم آثاری که با اقبال عمومی مواجه شده‌اند در بیشتر آثار قلم روایی، کیفیت مطلوب و داستانی کششی دارند و مخاطب جذب شیرینی و سبک بودن روایت یا خاطره شده است. می‌توان گفت مخاطبان حوزه دفاع مقدس، آثار دلخواه‌شان را می‌شناسند و اگر هر چند سال یک‌بار در حوزه دفاع مقدس تنها تعداد معدودی کتاب با استقبال خوبی روبه‌رو هستند به این خاطر است که توانسته‌اند ‌ براساس ذائقه مخاطب در جامعه پیش بروند. بنابراین اگر کتابی در حوزه دفاع مقدس پس از چاپ اول خاک می‌خورد به دلیل بی‌توجهی به همین مساله است.