علی صولتی، خبرنگار گروه جامعه: اختلال، کندی و قطعی اینترنت در ایران قصه جدیدی نیست، هرچند همان‌طور که قبلا گفتیم، نباید به این امر عادت کرد و اسیر برنامه مدافعان طرح صیانت یعنی حساسیت‌زدایی تدریجی کاربران نسبت به ایجاد محدودیت‌های بیشتر در دسترسی به اطلاعات شد. محدودیتی که خطر اعمال آن هنوز بر سر اینترنت و جامعه ایران باقی است و مسئولیت فعالان اجتماعی و رسانه‌ها نیز خودداری از اتخاذ مواضع منفعل یا بی‌تفاوتی نسبت به این خطر است. همان خطری که چندی‌پیش با مصوبه شورای عالی فضای مجازی درخصوص «شرح وظایف، اختیارات و ترکیب اعضای کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور» و تصویب گل طرح صیانت یعنی قواعد «تنظیم‌گری»، الزامات مدیریتی ترافیک داخلی و خارجی فضای مجازی کشور، بیش‌ازپیش جدیت یافت. این مصوبه عملا امکان و اختیار قانونی اعمال سیاست خط‌مشی ترافیک، کاهش پهنای باند پلتفرم‌های مختلف و محدودکردن دسترسی به شبکه‌های اجتماعی را به اعضای کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور داده است و خلاصه اینکه طرح صیانت به‌طور خاموش درحال طی‌کردن مراحل قانونی خود بوده و بعید نیست که در آینده‌ای نزدیک اجرا گردد.
///
در این میان بخشی از افکار عمومی، فعالان و کارشناسان حوزه فضای مجازی معتقدند خطر آنقدر‌ها هم که می‌گویند جدی نیست چراکه حاکمیت درنهایت قادر به مسدودکردن دسترسی کاربران به داده‌های اینترنت جهانی نخواهد بود. دلیل‌شان هم جالب توجه است؛ «ایلان ماسک اجازه نمی‌دهد!» گویی ایلان ماسک، بنیان‌گذار و مدیر شرکت اسپیس‌ایکس قرار است در نقش یک منجی برای مطالبات کاربران ایرانی ظاهر شده و با ماهواره‌های استارلینک، اینترنت ماهواره‌ای آزاد، پرسرعت و بدون فیلترینگ در دسترس ایرانیان قرار دهد. اتفاقی که شاید درظاهر شدنی باشد اما به دلایل متعدد که در ادامه گزارش به آنها خواهیم پرداخت، امکان‌پذیر نیست و نباید اینترنت ماهواره‌ای را به‌عنوان یک راه‌حل و جایگزین برای خدمات اپراتورهای داخلی اینترنت درنظرگرفت. با این‌حال انگار آن دسته از کاربران ایرانی که نگران محدودیت‌های حال و آینده اینترنت در ایران هستند دست از توییت‌زدن و ثبت درخواست از ایلان ماسک برای راه‌اندازی اینترنت ماهواره‌ای در ایران و ارائه خدمات به کاربران داخل کشور بر نداشته‌اند تا اینکه روز گذشته ماسک بالاخره به یکی از این توییت‌ها پاسخ داد و نوشت: «برای ارائه اینترنت ماهواره‌ای به ایران درخواست معافیت از تحریم‌ها را خواهیم داد.» توییتی که شائبه امکان‌پذیر بودن دریافت خدمات اینترنت ماهواره‌ای در ایران را بار دیگر تقویت کرد. در این گزارش ضمن بررسی این موضوع که آیا اساسا استفاده از اینترنت ماهواره‌ای در ایران امکان‌پذیر است یا خیر، به کمک کارشناسان این حوزه احتمالات موجود در این زمینه را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
اینترنت ماهواره‌ای به ایران می‌آید؟
همان‌طور که گفتیم روز گذشته ایلان ماسک، مدیرعامل شرکت فضایی اسپیس‌ایکس در توییتی مدعی شد که این شرکت به‌منظور ارائه خدمات اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در ایران درخواست معافیت از تحریم‌های آمریکا را خواهد داد. او پیشتر نیز در همین خصوص پاسخ‌هایی به توییت کاربران ایرانی را در توییت‌هایش منتشر کرده بود. به ادعای رویترز، ماسک به‌صورت مستقیم اشاره‌ای به نام ایران نکرده بود، اما مشخص است که منظورش دقیقا ایران است. برای آنکه بدانیم امکان استفاده از این سرویس اینترنت در ایران وجود دارد یا نه، ابتدا باید به بررسی ماهیت این پروژه اینترنت ماهواره‌ای بپردازیم. استارلینک، پروژه‌ای است که به‌طور رسمی در سال 2015 معرفی شد. زاییده فکر یک میلیاردر و علاقه‌مند به فضا یعنی ایلان ماسک بوده و هدف آن ارائه پوشش اینترنتی گسترده با پرتاب هزاران ماهواره کوچک به مدار پایینی فضا و ارتباط با گیرنده‌های روی زمین است. تا سپتامبر 2022، شرکت اسپیس‌ایکس بیش از 2300 ماهواره فعال استارلینک را در مدار 500 کیلومتری زمین قرار داده است و بیش از پانصد‌هزار مشترک فعال در سرتاسر دنیا مشغول استفاده از سرویس اینترنت ماهواره‌ای استارلینک هستند. طبق ادعاهای شرکت اسپیس‌ایکس، این پروژه پتانسیل ایجاد انقلابی در دسترسی به اینترنت پرسرعت در سراسر جهان را دارد و با تکمیل آن در سال 2027، پیش‌بینی می‌شود سه میلیارد نفر دیگر می‌توانند با تأخیر کمتر و بدون تداخل یا فیلتر به اینترنت دسترسی داشته باشند. از نظر فنی برای دسترسی به این سرویس ابتدا باید تجهیزات اتصال به استارلینک توسط کاربران خریداری شود، اما واردات این تجهیزات به ایران قاچاق محسوب‌شده و جرم است. هزینه این تجهیزات نیز بالاتر از ۵۰۰ دلار است. همچنین در سایتی که برای ثبت‌نام این سرویس معرفی شده، لیستی از مکان‌های تحت پوشش این سرویس موجود است که نام شهرهای ایران هم در آن دیده می‌شود.
چرا نمی‌توان روی ورود اینترنت ماهواره‌ای به ایران حساب باز کرد؟
احتمالا مهم‌ترین مانعی که بر سر راه ورود اینترنت ماهواره‌ای به ایران قرارگرفته، قوانین بین‌المللی است. قوانین موجود در اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) که سازمانی بین‌المللی و وابسته به سازمان ملل متحد است، می‌گویند اپراتورهای ماهواره‌ای، ملزم به فعالیت طبق معاهدات بین‌المللی در حوزه فضایی هستند و می‌بایست قوانین و مقررات ملی کشورها را جهت حفظ استقلال و حاکمیت دولت‌ها در حوزه ارتباطات رعایت کنند.
1. طبق اعلام مرکز ملی فضای مجازی کشور نیز استارلینک یا هر سرویس اینترنت ماهواره‌ای دیگر برای آنکه بخواهد به کاربران داخل ایران سرویس بدهد، می‌بایست از سازمان تنظیم مقررات یا دستگاه متولی ارتباطات و فضای مجازی در کشور، کسب مجوز کند. آرین اقبال، کارشناس فناوری اطلاعات در همین رابطه می‌گوید: «جایگزینی اینترنت اپراتورهای داخلی با اینترنت ماهواره‌ای امری نشدنی است و نباید خیلی روی آن حساب کرد. دلایل مختلفی هم دارد، یک دلیل آن هم قانونی بوده و مربوط به حقوق بین‌الملل است. ایلان ماسک برای اینکه بتواند در ایران هرگونه سرویس اینترنت ماهواره‌ای ارائه دهد می‌بایست حتما از سازمان تنظیم مقررات ایران کسب اجازه کند. این الزام برخاسته از قوانین ای‌تی‌یو است و وی می‌بایست آن را رعایت کند.
2. موضوع دوم آن است که آقا تاجر است و از این کار قصد تجارت و پول درآوردن دارد. او باید بتواند از ما پول بگیرد و ما هم می‌بایست بتوانیم به او پول بدهیم. به‌دلیل مسائل تحریمی‌ای که درمورد ایران وجود دارد مثل اف‌ای‌تی‌اف و سایر تحریم‌های مالی و بین‌المللی، امکان این مراودات وجود ندارد. شاید در اشل ده‌ها، صدها و حتی هزاران نفر این امکان وجود داشته باشد، آن هم تنها درصورتیکه استارلینک این سرویس را در ایران ارائه کند اما در یک مقیاس بزرگ و برای میلیون‌ها کاربر اینترنت همچنین امری امکان‌پذیر نیست و نباید روی آن حساب کرد.
3. مساله بعدی هم آن است که ما باید این امکان را برای عموم مردم درنظر بگیریم. تجهیزات لازم برای دسترسی به اینترنت ماهواره‌ای بسیار گران‌قیمت است، همین حالا سرویس ترمینال زمینی اسپیس‌ایکس 600 دلار قیمت دارد و ماهانه 100 دلار هم هزینه اشتراک سرویس آن است. رقمی که با توجه به قاچاقی‌بودن این تجهیزات در ایران قطعا بالاتر از معادل ریالی آن خواهد بود. این هزینه سنگین برای یک فرد یا خانوار جدای از تمام هزینه‌هایی که متوجه پرداخت غیرمستقیم به این شرکت است، رقم بسیار بالایی خواهد شد.
4. گذشته از همه اینها این سرویس، یک سرویس ضدسانسور و ضدپارازیت محسوب نمی‌شود و به‌سادگی قابل مختل‌شدن است. بنابراین اگر حاکمیت یا سازمان تنظیم مقررات ایران نتوانند با شرکت اسپیس‌ایکس به‌توافق برسند که فیلترینگ موجود در اینترنت ایران، در اینترنت ارائه شده توسط اسپیس‌ایکس هم وجود داشته باشد، به‌راحتی توان مختل‌کردن امواج ماهواره‌های اسپیس‌ایکس را خواهند داشت. در قوانین ایران هم ارتباط دوطرفه رادیویی نیاز به کسب مجوز دارد و چنانچه افرادی بدون مجوز اقدام به برقراری چنین ارتباطی کنند، این موضوع از قبل جرم‌انگاری شده است.» به همه این دلایل روی همچنین موضوعی نمی‌توان به‌عنوان راهکار یا جایگزین حساب کرد.
آمریکایی‌ها هزارجا قانون را نقض کردند، اینجا هم نقض خواهند کرد
گفتیم مهم‌ترین مانعی ورود اینترنت ماهواره‌ای به ایران، قوانین بین‌المللی است اما توییت اخیر ایلان ماسک، مدیر شرکت اسپیس‌ایکس نشان می‌دهد این مانع ممکن است از سر راه برداشته شود. محمد کشوری، فعال و کارشناس فضای مجازی طی گفت‌وگویی با «فرهیختگان» در همین خصوص می‌گوید: «شرکت اسپیس‌ایکس برای فعالیت در ایران باید مجوز بگیرد و این درست است، مثلا در فیلیپین از دولت این کشور مجوز اخذشد و فیلیپین یکی از اولین کشور‌هایی بود که سرویس اینترنت ماهواره‌ای در آن ارائه شد. اما وقتی در فضای تعامل با آمریکا صحبت می‌کنید، منطق و قانون عوض می‌شود. بعید نیست دولت آمریکا بگوید من قانون را رعایت نمی‌کنم و مثل قانون جنگل، اگر زورتان می‌رسد، جلوی ما را بگیرید. وقتی بنا باشد کسی قانون را رعایت نکند و بخواهد با قانون جنگل پیش برود می‌تواند دلیل و استدلال‌های آن را هم بیاورد. نکته این است که قوانین ای‌تی‌یو ضمانت اجرایی ندارد، درست مثل برجام که آمریکا بیرون آمد. طبق مقررات شرکت اسپیس‌ایکس برای فعالیت در ایران باید از دولت ایران مجوز بگیرد ولیکن این برای حالت عادی است. آمریکایی‌ها در تعاملی که با ایران دارند در کدام مورد از قانون بین‌الملل پیروی کرده‌اند که اینجا پیروی کنند؟ در این فضا هر چیزی ممکن است. فرضا این کار را نیز انجام دهند، من همیشه بیان کرده‌ام که اینترنت ماهواره‌ای را نمی‌توان به‌عنوان راه‌حلی برای جایگزین اینترنت در ایران درنظر گرفت و دسترسی به آن برای عموم در کوتاه‌مدت نشدنی است. ولی در شرایط خاص طبعا می‌تواند حفره‌ای در حکمرانی اینترنتی ما ایجاد کند. یعنی کافی است هزار نفر در ایران این تجهیزات را بگیرند و استفاده کنند، این تعداد در آن شرایط خاص و بحرانی هزاران حفره در شبکه ما ایجاد کرده است. هزار نفری که عملا آدم‌های معمولی هم نیستند، خبرنگار یا افراد حرفه‌ای هستند که به‌خاطر اینها اینترنت مسدود و محدود می‌شود. در هرصورت این سرویس، ایده شبکه ملی اطلاعات را دچار مشکل می‌کند و این یک چالش است.»
ایجاد اختلال در امواج ماهواره‌ای کار ساده‌ای نیست
درباره مانعی به اسم اختلال در امواج ماهواره‌ای گفتنی است که اینترنت ماهواره‌ای استارلینک از طریق دیش‌های ماهواره‌ای در دسترس مردم عادی قرار می‌گیرد که هم‌اکنون بیش از 500 دلار هزینه دارد. نصب آن به دانش فنی خاصی نیاز ندارد و دیش به‌طور خودکار جهت خود را براساس مجموعه‌ای از موتورهای نصب‌شده در خود تنظیم می‌کند. علاوه‌بر این گیرنده‌های استارلینک همان‌طور که این شرکت ادعا می‌کند مجهز به آنتن‌هایی مجهز به فناوری ارائه فازی خواهند بود، به این معنی که تقریبا ضد‌اختلال بوده و نویز‌های اطراف را فیلتر می‌کنند. کشوری همچنین در ادامه صحبت‌هایش این تصور که امواج ماهواره‌ای استارلینک، قابل اخلال هستند را زیر سوال می‌برد و با اشاره به هزینه‌بر بودن ایجاد اختلال در امواج ماهواره‌ای می‌گوید: «اگر امواج ماهواره‌ای استارلینک همانند ماهواره‌های معمولی باشد، ایجاد اخلال در آن مقرون‌به‌صرفه نخواهد بود یعنی کار راحتی نیست و هزینه‌های خود را دارد. من متخصص اخلال ایجادکردن نیستم ولی به‌صورت کلی می‌دانم ایجاد اخلال در امواج کاری نیست که به‌سادگی بتوان انجام داد.» محمد کشوری پایان صحبت‌هایش با «فرهیختگان» را این‌طور جمع‌بندی کرد: «اینترنت ماهواره‌ای یک تهدید بالقوه است. نمی‌توان به قوانین بین‌المللی دلخوش کرد. هزار مورد را نقض کردند و شد و در مورد این هم می‌شود. دیدگاه‌های افراطی که می‌گویند در کوتاه‌مدت مثلا تا 6-5 سال آینده عموم مردم از این سرویس استفاده می‌کنند و این یک راه‌حلی برای عامه مردم است که فیلترینگ را دور بزنند را قبول ندارم. اگر بنا باشد چنین اتفاقی بیفتد قاعدتا برای تعداد معدودی است که مثل حفره ایجادکردن در حکمرانی اینترنت ماست و تهدید محسوب می‌شود. برخی تصور می‌کنند اگر این سرویس بیاید اینترنت اپراتور را رها می‌کنیم و از این سرویس استفاده می‌کنیم. درصورتیکه این سرویس نه ظرفیت کافی دارد و نه از لحاظ هزینه‌ای امکان استفاده دارد.»