16 آذر سال پیش را در یکی از سالن‌های همایش دانشگاه تهران و در یکی از مراسم‌های برگزارشده توسط یک تشکل دانشجویی سپری کردم. عنوان مراسم این بود: «بشنوید، این صدای مردم ماست.» در یکی از بخش‌های برنامه مجری، پشت تریبون آمد که از میهمان ویژه مراسم دعوت به حضور و سخنرانی کند، دعوتش را این‌طور شروع کرد: «ظاهرا همه اقدامات حکومت در زمان رضاخان ملعون، شوم و بد بود به‌جز یکی؛ آن‌هم سربازی اجباری که از دید حاکمیت آنقدر اقدام مثبتی بود که تا امروز ادامه یافته است.» به‌یکباره صدای دست و تشویق دانشجوها بلند شد. گویی سربازی اجباری مساله و دغدغه خیلی‌ها است. محمدحسن کریمی یا همان سرباز بابلی نام‌آشنا در میان تشویق حاضران به‌سمت تریبون آمد و شروع به سخن گفتن کرد. در میان حرف‌هایش اما قدری مکث و لکنت بود. انگار که نمی‌تواند راحت پشت تریبون دانشگاه حرف‌هایش را بزند. وی البته تنها میهمان و فعال حوزه حقوق سربازان و مطالبه‌های مربوط به سربازی نیست. در دانشگاه و بیرون از دانشگاه همواره بوده‌اند کسانی که از سربازی گفته‌اند، پرسیده‌اند و مطالبه کرده‌اند اما انگار زبان همگی‌شان مثل سرباز بابلی پشت تریبون به لرزه می‌افتد و از بیان صریح مطالبات خود عاجزند. در آن مراسم حاضران از میان جمع به سرباز بابلی یادآوری کردند که راحت باش. اینجا همه مثل هم هستیم و خودی هستیم. اینها را که شنید انگار مانع بزرگی که مزاحم سخن گفتنش بود، به یکباره محو شد و درد‌دل‌هایش را به‌سادگی و روانی روی دایره ریخت و از مشکلات سربازان وظیفه و بیگانگی برخی رسانه‌ها با آنان گفت. گفت که تا در دانشگاه هستید و تریبون دارید و صدایتان به جایی می‌رسد از سربازی بگویید که بعدا هیچ‌گاه امکانش را پیدا نخواهید کرد. فعالان دانشجویی نیز یکصدا و با تشویق‌های جان‌دار موافقت‌شان را اعلام کرده و همان‌طور که با تنی چند از آنان صحبت کردم، بنا شد مهم‌ترین مطالبات مربوط به بحث سربازی را در تشکل‌های دانشجویی پیگیری کنند. حال تقریبا 9 ماه از آن زمان می‌گذرد. در این گزارش نگاهی به آخرین وضعیت تحولات و مطالباتی که در این حوزه در حال پیگیری است، می‌اندازیم و از موضوعی که نمی‌شود خیلی به آن پرداخت، می‌نویسیم.
سربازی؛ موضوع مطالبه‌های بی‌پاسخ
صبح روز پنجم شهریور ماه، میدان سپاه جلوی در اصلی سازمان نظام وظیفه قرار تجمعی در ظاهر کوچک اما بسیار مهم برگزار شد و نمودی عینی از آخرین وضعیت مطالبات پیرامون مساله سربازی بود. روایتگر این تجمع آن روز را این‌طور توصیف می‌کند: «از ساعت 9:55 میدان سپاه بودم. تعداد زیادی مامور نیروی انتظامی جلوی در اصلی سازمان نظام وظیفه و چند ماشین نیروی انتظامی در اطراف میدان از قبل منتظر حضور دانشجویان بودند. ساعت 10 گروهی از دانشجویان عدالتخواه که تعدادشان به سختی به 15 نفر می‌رسید، با پلاکاردهایی در دست و طرح مطالبه تغییر وضعیت فعلی سربازی و کلاه‌های سربازی روی سرشان، وارد میدان سپاه شدند. محمد اسکندری دبیر جنبش عدالتخواه دانشجویی به نمایندگی از دانشجویان شروع به خواندن بیانیه کرد: «سربازی اجباری از نظر ما یکی از عوامل ناامیدی در نظام جمهوری اسلامی است که با توجه به پیگیری‌های متعدد ما و ورود فرمانده کل قوا به این مساله، تاکنون هیچ اتفاقی نیفتاده و ما تا الان از سمت ستادکل جوابی نشنیده‌ایم.» با توجه به اینکه 20 دقیقه از قرار تجمع گذشته بود، تعداد دانشجویان کم‌کم بیشتر می‌شد و تجمع حالت جدی‌تری به خود می‌گرفت که ماموران نیروی انتظامی با مداخله و دستگیری دبیر جنبش عدالتخواه و تعدادی از دانشجویان و حتی تعدادی از خبرنگاران حاضر در محل تجمع، مانع از ادامه حضور دانشجویان شدند. جنبش عدالتخواه دانشجویی دهم خرداد ماه در نامه‌ای سردار باقری، ریاست ستادکل نیروهای مسلح را به حضور در دانشگاه و پاسخگویی به انتقادات درباره سربازی اجباری دعوت کرده بود و بیش از یک ماه از فرمان رهبر انقلاب مبنی‌بر حضور مسئولان ستادکل نیروهای مسلح در دانشگاه و پاسخ به سوالات دانشجویان می‌گذرد. در این بین جنبش عدالتخواه دانشجویی علاوه‌بر دفعات گذشته، مجدد از جنابعالی جهت حضور در دانشگاه دعوت کرده بود که در کمال تعجب، حتی پس از فرمان فرمانده کل قوا، این مطالبه، همچون گذشته بی‌پاسخ ماند.» این نتیجه همان پیگیری‌هایی بود که در ابتدای متن گفتیم قرار شد به دست فعالان و تشکل‌های دانشجویی پیگیری شود بلکه به سرانجامی برسد. از دو حال خارج نیست؛ یا هنوز به سرانجامی نرسیده و در جریان است یا انگار قرار نیست این مطالبات به جایی برسد.
شکست همه طرح‌های اصلاح سربازی در یک‌سال گذشته
اوایل سال 1401 با خبری بسیار نگران‌کننده از یک جنایت حین انجام خدمت وظیفه عمومی همراه بود، یک سرباز در یکی از پادگان‌های بوشهر بامداد امروز به‌علت اختلافات شخصی حین تعویض پست، چهار سرباز هم‌خدمتی خود را به قتل می‌رساند و متواری می‌شود. این واقعه باعث شد شروع سال، شروع خوبی برای سربازان نباشد و این درحالی بود که پایان سال نیز، پایان خوشی برای سربازان و مشمولان خدمت وظیفه عمومی نبود. اواخر سال 1400 اخبار مختلفی از سربازی به گوش می‌رسید. مجلس شورای اسلامی مصوبه‌ای را بررسی کرد که طبق آن مشمولان غایب خارج از کشور با پرداخت ۱۵هزار یورو می‌توانستند کارت معافیت از خدمت سربازی دریافت کنند. این موضوع حتی در صحن علنی و درجریان بررسی موارد ارجاعی لایحه بودجه ۱۴۰۱ از کمیسیون تلفیق در بخش درآمدی، جزء یک بند الحاقی ۳ تبصره ۱۰ تصویب شد. طبق این مصوبه، مشمولان نظام‌وظیفه عمومی مقیم خارج از کشور که حداقل پنج سال از زمان فراخوان آنها به خدمت وظیفه عمومی گذشته است، با رعایت اصل یکصدودهم(۱۱۰) قانون اساسی می‌توانستند با پرداخت معادل ریالی پانزده‌هزار (15.000) یورو کارت معافیت از خدمت سربازی دریافت کنند. همچنین سخنگوی کمیسیون تلفیق، خبر داده بود دارندگان مدرک تحصیلی کاردانی و کمتر از آن با پرداخت 250میلیون تومان، دارندگان مدرک تحصیلی کارشناسی و کارشناسی‌ارشد با پرداخت مبلغ 400میلیون تومان و دارندگان مدرک پزشکی عمومی و دکتری تخصصی و بالاتر از آن در تمامی رشته‌ها با پرداخت مبلغ 600 میلیون تومان به حساب خزانه کل کشور قادر به خرید سربازی خود خواهند بود. البته اولویت با مشمولان غایب بیش از پنج سال، متاهل و بالای 35 سال سن بود. تصمیماتی که درنهایت با انتقادهای فراوانی روبه‌رو شده و به سرانجام نرسیدند. به‌عبارتی خرید خدمت که در سالیان قبل برای مشمولان غایب داخل کشور در برخی بازه‌های زمانی امکان‌پذیر بود، دیگر ممکن نبود اما این امکان برای مشمولان خارج از کشور وجود داشت! پس از آن نیز مقرر شد سربازانی که دو فرزند دارند از خدمت معاف شوند که درنهایت این طرح نیز با مخالفت شورای نگهبان راه به جایی نبرد.
حقوقی که قرار بود جوانان را به گذراندن دوره خدمت تشویق کند
در سال 86 لایحه‌ای در مجلس به تصویب رسید که براساس بند 49 و 50 قانون خدمت وظیفه عمومی باید حقوق دریافتی پرسنل وظیفه حدود 60 تا 90 درصد پرسنل هم‌درجه کادر نیروهای نظامی باشد. مصوبه‌ای که بیش از 13سال اجرا نشد و سربازان در تمام این مدت یک‌دهم نیروهای پرسنل و کادری هم حقوق نمی‌گرفتند. دو سال گذشته اما با پیگیری‌ها و فشار‌های مجلس یازدهم این مصوبه پس از 13 سال درنهایت اجرا و قرار شد حقوق سربازان به‌تناوب در سال‌های دیگر نیز افزایش پیدا کند. بنا به اعلام سازمان وظیفه عمومی، حقوق سربازان در آخرین وضعیت برای امسال ۱۱۵ درصد افزایش داشته است. به گفته رئیس سازمان وظیفه عمومی، «حقوق سربازان امسال ۱۱۵ درصد افزایش داشت. یعنی اگر کسی سال گذشته حدود یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار تومان دریافتی داشت، حالا باید سه میلیون و ۲۰۰ هزار تومان دریافت کند.» براساس این اعلامیه، حقوق سربازان مجرد ۱۴۰ درصد افزایش داشت و به سه میلیون و ۷۸۰ هزار تومان رسید. حداقل حقوق سربازان متاهل نیز ۱۴۵درصد افزایش داشت. همچنین اعلام شد سربازانی که در مناطق عملیاتی خدمت می‌کنند، حقوق بیشتری بگیرند، یعنی این سربازان علاوه‌بر حقوقی که در بالا اعلام شد، به تناسب مدرک تحصیلی و وضعیت تاهل، باید حدود یک‌میلیون تا سه میلیون و ۵۰۰ هزار تومان فوق‌العاده عملیاتی دریافت کنند. بر این اساس حداقل حقوق سربازان باید حدود دومیلیون و ۵۰۰ هزار باشد اما در آخرین گزارش‌ها هنوز بسیاری از سربازان حقوق‌های زیر دومیلیون تومان می‌گیرند و بسیاری از پرداختی‌ها با تاخیر همراه است. نکته اینکه عده‌ای از مسئولان پیش‌تر گفته بودند که انتظار دارند این اصلاحات صورت‌گرفته در حقوق سربازان، مشمولان غایب را برای گذراندن دوران خدمت ترغیب کند و آنان را برای معرفی خود مورد تشویق قرار دهد!
وضعیت نامعلوم طرح اصلاح خدمت سربازی
پیش‌تر در گزارشی گفتیم که 30هزار میلیارد تومان مالیات پنهان از جیب سربازان پرداخت می‌شود؛ مالیاتی که نه به‌صورت نقدی، بلکه با کار کردن در دستمزد پایین از این گروه گرفته می‌شود، البته این رقم مربوط به یک‌سال گذشته است و بر این اساس پیشنهادشده درباره سربازی در ایران نیز مانند خیلی از کشورهای دیگر بازنگری صورت پذیرد و طرح سربازی حرفه‌ای در دستورکار قانونگذاران قرار گیرد و همان‌طور که می‌دانید یکی دیگر از طرح‌هایی که در سال 1400 توسط مجلس شورای اسلامی در دست بررسی قرار گرفت، طرح سربازی حرفه‌ای بود. ابوالفضل ابوترابی، عضو کمیسیون امور داخلی مجلس در توصیف این طرح گفته بود: «طرحی که در ستاد کل نیروهای مسلح پیشنهاد شد که به سربازان به‌صورت پیمانی و پنج‌‌ساله حقوق پرداخت شود و درنهایت استخدام شوند. در صورت تایید افراد در گزینش‌ها از نظر فرمانده یگان‌شان، با حقوق کامل پنج سال سربازی می‌روند و می‌توانند به استخدام نیروهای مسلح دربیایند. تعداد سرباز در کشور کم نیست و ستاد کل در استفاده از سرباز بهره‌وری پایینی دارد.» مدافعان این طرح می‌گویند در صورتی که ایران سالانه بیش از ۵۰۰ هزار نفر سرباز دارد و با اجرای پیشنهاد پنج ساله شدن سربازی، ۸۰ هزار سرباز کفایت می‌کند. با این حال به گفته همین نماینده این طرح در مجلس مسکوت مانده است و ابوترابی درباره وضعیت طرح و علت عدم رسیدگی به آن می‌گوید: «طرح سرباز حرفه‌ای به علت مخالفت ستادکل نیروهای مسلح در کمیسیون امنیت ملی مجلس مسکوت مانده است. مجلس حق اصلاح قانون نظام‌وظیفه را دارد، اما چون این موضوع به امنیت مربوط است، بدون موافقت ستاد کل نمی‌توانند کاری انجام دهند؛ چراکه با توجه به قانون اساسی، در مسائلی که به امنیت ارتباط دارد، لازم است ستادکل نیروهای مسلح اظهارنظر کند.» این درحالی است که به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس پس از مسکن، دومین علت تاخیر ازدواج، سربازی است.
بررسی دوباره طرح سربازی حرفه‌ای در مجلس؛ خبری که تکذیب نشد
کمیته دفاعی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در ماه‌های اخیر جلساتی را درخصوص موضوع سربازی داشته است. به گفته سیدعلی آقازاده، رئیس کمیته دفاعی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، این بررسی‌ها درباره طرح مرتبط با ساماندهی مشمولان غایب بوده است. اما در تماس‌های مکرر و ارتباطی که با نمایندگان مجلس داشتیم، اعضای کمیسیون امنیت ملی ضمن خودداری از ارائه پاسخی شفاف به اینکه طرح سربازی حرفه‌ای در دست بررسی است یا خیر، این موضوع را تکذیب نکردند اما از اعلام جزئیاتی از آن نیز خودداری کردند. با این حال چندی پیش آقازاده، رئیس کمیته دفاعی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در اظهارنظری گفته است: «بحث نظام‌وظیفه اکنون مدت‌هاست که از جانب دولت و مجلس درحال پیگیری است، با توجه به اینکه ستادکل نیروهای مسلح و خود مجلس با یک حساسیت خاصی نسبت به مساله امنیت کشور، خود موضوع سربازی و سربازان عزیز این مساله را پیگیری می‌کردند، الحمدلله به یک‌سری از جمع‌بندی‌ها رسیدند. البته مساله نظام‌وظیفه تکلیفش مشخص بود و هست، الان ما تقریبا در مرحله نهایی اصلاح قانون هستیم. یکی از موضوعات مهم بحث حقوق سربازان عزیز بود که مدنظر قرار دارد و باید پیگیری شود که البته طی همین دوسال اخیر بودجه خوبی تخصیص پیدا کرده و شاهد افزایش مناسبی در حقوق سربازان هستیم. موضوع دیگر بحث حفظ شأن و کرامت و نحوه به‌کارگیری سربازان است، مساله دیگر تقسیم جغرافیایی سربازان با توجه به این بود که از سراسر کشور بوده و بعضا متاهل هستند. به‌هرحال نگاه خدمات‌رسانی به سربازان موردتوجه بوده و هست. یکی از مباحث مهم مساله خدمات بعد از خدمت سربازی مانند اشتغال است که آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای درطول زمان خدمت برقرار شده تا بعد از خدمت سربازی، سربازان ما حداقل یک حرفه مناسب را جهت اشتغال آموخته باشند، در اصلاحات جدید قانون پیش‌بینی شده کسانی که متقاضی معافیت از خدمت سربازی باشند، در صورت «مازاد بر نیاز» بودن، نیروهای مسلح این اختیار را دارند که بخواهند کسانی را که مشمول این معافیت می‌شوند مورد معافیت قرار دهند، ازجمله مشمولان متاهل چه اینکه غایب باشند یا نباشند، در هر دو صورت این تسهیلات برای این عزیزان مشخص شده است. البته مشمولان غایب که متاهل هستند بعد از دوره‌های آموزش می‌توانند در اولویت درخواست معافیت قرار گیرند. اینها مسائلی بود که در کمیته و کمیسیون با مشورت همه دوستان موردتوجه قرار گرفت و ان‌شاءالله در آینده نزدیک این مساله در صحن کمیسیون مطرح می‌شود و مراحل نهایی را طی خواهد کرد تا به صحن ارجاع شود. این اصلاحات در آینده نزدیک و به‌احتمال زیاد پاییز امسال تعیین‌تکلیف می‌شود.»
ماجرای ۳ میلیون مشمول غایب
یکی از مهم‌ترین موضوعات مورد بحث در ارتباط با مساله سربازی، عده‌ای از جوانانند که با وجود آنکه مشمول گذراندن خدمت سربازی هستند، به هر دلیلی اقدام به معرفی خود نکرده‌اند و قصد ندارند این دوره دوساله را مشغول گذراندن خدمت سربازی شوند. این گروه که جمعیتی قریب به سه‌میلیون نفرند و در آمارهای غیررسمی بیشتر هم هستند با انواع و اقسام محدودیت‌ها ازجمله ممنوعیت ادامه تحصیل، ممنوعیت دریافت تسهیلات بانکی، محدودیت‌هایی در حوزه اشتغال و محدودیت‌های دیگر در سایر حوزه‌ها مواجه هستند. جمعیت جوان در سن اشتغال که با توجه به سن خود انواع و اقسام نیازها و در عین حال محدودیت‌ها را دارند اما با این حال قصد گذراندن این دوره دوساله را ندارند. نمایندگان مجلس نیز اعلام کرده‌اند با طرح ساماندهی مشمولان غایب به‌دنبال حل این معضل هستند تا راهی برای تعیین‌تکلیف و گره‌گشایی از این جمعیت مشمولان غایب باز شود اما در اظهارنظری بی‌نهایت عجیب از سیدعلی آقازاده شنیده‌شده که گویا به‌جای حل مشکل قرار است این گره با اضافه کردن به محدودیت‌ها کورتر شود و وضع مشمولان غایب از وضعیتی که حالا حاکم است بسیار بحرانی‌تر شود. شنیده‌شده ازجمله این محدودیت‌ها، منع افتتاح حساب بانکی برای مشمولان غایب است! این نماینده در این خصوص توضیح می‌دهد: «البته در اصلاح این بحث سختگیری‌ها نبود، بلکه تاکید بر یک‌سری مسائل دیگر است، همان‌طور که اشاره کردم برخی خدمات و تسهیلات ویژه برای سربازان در نظر گرفته می‌شود، مانند بحث تقسیم جغرافیایی، حقوق، به‌کار‌گیری‌ها، آموزش برای اشتغال و... قطعا به‌دلیل اهمیت و جایگاهی که مساله خدمت سربازی دارد و همواره هم این رویه بوده است، در صورت غیبت مشمولان (غیرموجه) و عدم معرفی به‌موقع قطعا برخی محدودیت‌ها وجود دارد که در حوزه‌های اقتصادی یا بحث اشتغال می‌تواند باشد. اینها الان مطرح است و پیشنهاد شده‌اند، بلکه بعضی مباحث ویرایش یا جابه‌جا شده‌اند، ولی قطعا محدودیت‌ها برای مشمولان غایب وجود دارد، ازجمله فعالیت‌های اقتصادی و بحث اشتغال و افتتاح حساب بانکی و اینهاست.»