زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه:دنیای امروز در همه حوزه‌ها بر پایه علم به‌روز و کاربردی اداره می‌شود. سرعت رشد علمی در دنیای امروز به‌حدی زیاد شده که حتی درطول یک‌سال، زندگی بشری به‌واسطه تکنولوژی‌های جدید تا حد قابل‌توجهی دستخوش تغییر قرار می‌گیرد. قطعا در چنین وضعیتی لازم است نظام آموزش عالی هر کشوری نه‌تنها بتواند خود را بر لبه علم روز دنیا حرکت دهد، بلکه خود هم نقشی در پیشرفت‌های علمی جهان ایفا کند. مساله‌ای که جامعه دانشگاهی ایران به‌ضرورت آن کاملا واقف بوده و درطول دودهه اخیر علی‌رغم تحریم‌های همه‌جانبه، سهم قابل‌قبولی در به‌روزرسانی فناوری‌های گذشته و حتی بومی‌سازی برخی فناوری‌های هایتک داشته‌اند. رقابت علمی در میان کشورهای برتر دنیا، موضوع قابل‌کتمانی نیست و امروز این سرعت پیشرفت در حوزه‌های علمی است که نشان می‌دهد کدام کشور دست برتر را در اختیار دارد. با وجود اینکه سرعت رشد 11برابری ایران به نسبت دنیا در پیشرفت‌های علمی دنیا را به حیرت واداشته بود، حالا دیگر کشورهای منطقه هم تلاش دارند بتوانند خود را به‌عنوان برترین‌های علمی به دنیا معرفی کنند. عربستان یکی از همان کشورهایی است که تغییرات مهمی را در سیاست‌های علمی خود اعمال کرده، از این رو لازم است سیاستگذاران علمی کشور برنامه‌ریزی دقیق‌تری را برای حفظ و ارتقای جایگاه علمی ایران انجام دهند. در این گزارش سراغ علی‌اکبر صبوری، استادتمام دانشگاه تهران و نویسنده مقاله «بررسی اسناد علمی ایران در سال 2021» رفتیم تا از چرایی کاهش سرعت علمی ایران و لزوم تغییر در سیاست‌های علمی کشور بپرسیم. متن کامل این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید.
برخلاف دست برتر ایران نسبت به عربستان در حوزه تولید مقاله، در بحث مقالات پرارجاع، ایران بعد از عربستان قرار دارد، دلیل ارجاع جامعه علمی به مقالات این کشور را چه می‌دانید؟
در سال گذشته میلادی (2021)، رتبه عربستان‌سعودی از نظر مقالات پراستناد و داغ از ایران بهتر بوده است. ایران با 794 مقاله پرارجاع (سهم مشارکتی 3.4درصد در جهان) و 73 مقاله داغ (سهم مشارکتی 3.2درصدی در جهان)، به ترتیب در جایگاه 16 و 25 جهان قرار دارد. عربستان‌سعودی با 819 مقاله پرارجاع و 81 مقاله داغ به ترتیب در رتبه 15 و 19 قرار دارد رتبه ایران درمجموع مقالات پرارجاع و داغ 16 و برای عربستان‌سعودی 15 است. رتبه ترکیه نیز درمجموع بیستم است. با توسعه همکاری‌های علمی بین‌المللی در عربستان‌سعودی و به‌کارگیری متخصصان خارجی در دانشگاه‌های عربستان‌سعودی و پرداخت پاداش‌های زیاد به گروه‌های بین‌المللی که با مشارکت دانشمندان عربستان‌سعودی مبادرت به انتشارات علمی می‌کنند، کیفیت مقالات منتشرشده ازسوی دانشگاه‌های عربستان افزایش یافته و در نشریات برتر جهان هم منتشر می‌شوند که این باعث افزایش تعداد ارجاعات به مقالات آنها می‌شود. امروزه انجام تحقیقات موثر، نه‌تنها نیازمند همکاری‌های گسترده بین‌المللی است، بلکه تجهیزات مدرن و پیشرفته هم می‌خواهد. برای انتشار مقالات در نشریات برتر دنیا نیازمند تجهیزات مدرن هستیم. دانشمندان ما باید بیش از این موردتوجه قرار بگیرند و برای تجهیز آزمایشگاه‌های آنها اقدام موثری صورت بگیرد. دانشگاه‌های عربستان‌سعودی، از تجهیزات بسیار مدرن و به‌روز استفاده می‌کنند که ما از آنها محروم هستیم.
عربستان در جذب اساتید وابسته برای پیشبرد برنامه‌های علمی خود موفق عمل کرده است
سال 92، عربستان اقدام به صدور 476 ویزای کار برای دانشگاه ملک خالد کرده بود، از نگاه شما پیشی گرفتن این کشور در بحث استناد را می‌توان از حیث به‌کارگیری اساتید دیگر کشورها و همچنین وضعیت تحریم‌های علمی علیه ایران دانست؟
بله، کاملا موافق هستم. عرض کردم که برای انجام تحقیقات موثر، همکاری‌های بین‌المللی و استفاده از دانشمندان خوب جهان از یک‌سو و تجهیزات مدرن آزمایشگاهی از سوی دیگر، دو نیاز عمده پیشرفت علمی است. چرخش نخبگان در دانشگاه‌های بزرگ و مشهور جهان، موجب ارتقای آنها و کیفیت انتشارات و کشفیات‌شان می‌شود. به‌علاوه، دانشمندان درجایی قرار می‌گیرند که برایشان امکانات و تجهیزات فراهم باشد. وقتی عربستان‌سعودی، چندین دانشگاه خود را تجهیز کامل و برای چرخش نخبگان برنامه‌ریزی و برای اقامت آنها در عربستان امکانات خوبی فراهم کرده، طبیعی است که در آن چرخش نخبگان تاثیرگذار خواهد شد. امروزه در دانشگاه‌های بزرگ و مشهور جهان از عنوان استاد وابسته برای جذب همکاری و پاره‌وقت دانشمندان به نام دانشگاه‌های دیگر استفاده می‌شود که در ارتقای دانشگاه‌ها و رتبه بین‌المللی آنها بسیار مؤثر است. عربستان‌سعودی در جذب دانشمندان با این عنوان بسیار موفق عمل کرده است.
تفکر واحدی بین مسئولان برای لزوم حضور دانشمندان ایرانی در نشریات علمی دنیا وجود ندارد
دلیل کاهش سهم مشارکت ایران در تولید اسناد علمی جهانی را چه می‌دانید؟ موضوع مهم دیگر نزدیک شدن عربستان به جایگاه ایران در حوزه تولید علم است، تصور می‌کنید این کشور می‌تواند از ایران پیشی بگیرد؟
بله، در سه‌سال پیاپی از 2017 تا 2019 رتبه ایران در تولید اسناد علمی جهان بر مبنای مجموع سه نمایه اصلی علوم، علوم اجتماعی و علوم انسانی به‌علاوه هنر در وبگاه علم مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس (ISI) هفدهم بود و با میزان درصد مشارکت جهانی1.72، 1.77 و 1.88 به ترتیب در سال‌های 2017، 2018 و 2019، رشد علمی اندکی داشتیم. در سال 2020 با میزان درصد مشارکت 1.91 در رتبه 16 و در سال 2021 با میزان درصد مشارکت 1.89 در رتبه 16 متوقف و حتی کمی عقب‌گرد شدیم. علی‌رغم سفارش مقام‌معظم‌رهبری مبنی‌بر لزوم کند نشدن حرکت شتابدار تولید علم، در چندسال اخیر، پدیده توقف شتاب ملاحظه می‌شود که دلایل مختلفی برای این مهم وجود دارد؛ اولا تفکر واحدی بین مسئولان نظام در لزوم حضور دانشمندان ایرانی در نشریات علمی جهان وجود ندارد و حتی این تفکر خیلی هم ضدونقیض است. از زبان مسئولان رده‌بالا و آن هم در صداوسیما شنیده می‌شود که «تفکر تولیدات علمی بین‌المللی کفر است. آب توی جوی دشمن ریختن است. لزومی به قوانین بازدارنده در ارتقای هیات‌علمی در صورت عدم فعالیت انتشاراتی بین‌المللی نیست.» مرتب در آیین‌نامه اعضای هیات‌علمی دستکاری می‌شود و از تفکر ثابت با نقشه‌راه مشخص خبری نیست. با تغییر دولت، وزیر و مسئولان همه‌چیز تغییر می‌کند و افراد قبلی متهم به خیانت و کج‌روی از نظام می‌شوند! این مهم‌ترین مساله در روند رشد علمی کشور است. ثانیا حمایت جدی و ادامه‌دار از دانشگاه‌ها برای فعالیت بیشتر و حضور در صحنه‌های بین‌المللی نمی‌شود. تحقیقات با تجهیزات قدیمی و فرسوده انجام می‌شود و حمایت منظورشده برای حضور دانشمندان در کنفرانس‌های بین‌المللی، مراودات علمی و فرصت‌های مطالعاتی با توجه به تورم روزافزون کافی نیست. این موجب رشد درونی تحقیقات علمی می‌شود، درحالی‌که تحقیقات پیشرفته نیازمند همکاری‌های بین‌المللی است. بیش از پنج سال است که بانک‌های اطلاعات علمی جهان به‌دلیل عدم پرداخت حق اشتراک سالانه به روی ما بسته شده است، بانک‌هایی که اطلاعات علمی به روز را در اختیار ما قرار می‌دهد تا مرز دانش را بشناسیم و روی آن حرکت کنیم. تورم زیاد سال جاری و عدم افزایش حقوق اعضای هیات‌علمی، مساله‌ای است که خیلی زود تاثیر منفی خود را خواهد گذاشت. البته باید به این نکته هم توجه کنیم که بخشی از این کاهش شتاب تولید علمی، به افزایش کیفیت انتشارات علمی برمی‌گردد. روزی صحبت از انتشار بود، در هرجا، زیرا ما باید یاد می‌گرفتیم که حضور یابیم و منتشر کنیم؛ چراکه به حد انتشارات قابل ارزیابی نرسیده بودیم. از زمانی که به بیش از یک درصد مشارکت جهانی در تولید علم رسیدیم، خود را ارزیابی کردیم و فهمیدیم نباید ارزان‌فروشی کنیم و مجلات بهتر جهان را هدف قرار دادیم. دانشگاه‌ها جهت‌گیری انتشارات علمی و ارتقای اعضای هیات‌علمی را منوط به انتشار مقالات در مجلات برتر جهان کردند. بنابراین طبیعی است که افزایش کیفیت به خرج کاهش کمیت انجام می‌شود و از این نظر حرکت علمی کشور قابل‌تقدیر است و نتیجه مطلوب هم داد. برابری و حتی پیشی گرفتن رتبه ما در تولید مقالات پراستناد و داغ جهان نسبت به کمیت کلی تولیدات علم، حکایت از نتیجه مطلوب افزایش کیفیت است. به‌هرحال با ظرفیت بالایی که در کشور عزیزمان از حیث منابع و به‌ویژه نیروی انسانی متخصص، متعهد، ایثارگر وجود دارد می‌توان به تولیدات باکیفیت علمی خود شتاب بدهیم و همچنان پیشتاز باشیم. کافی است که تصمیم بگیریم و تجهیزات لازم را فراهم کنیم؛ اول تحول در تفکر، بعد مهیا کردن امکانات.
ساخت و صادرات واکسن کرونا جزء افتخارات علمی کشور به‌شمار می‌رود
روند کاهشی تولید مقاله از سوی ایران را می‌توان صرفا به‌دلیل کرونا و افزایش تحریم‌ها دانست؟
خیر، مطلقا. کرونا یک بحران جهانی بوده و مختص ایران نبوده است. کرونا جنبه جدیدی از تحقیقات را روی دانشمندان جهان گشود و به موضوعات تحقیقاتی افزوده شد. خوشبختانه در ایران هم این موضوع به‌خوبی موردنظر قرار گرفت و در نشریات خوب جهان فعالانه حضور یافتیم. دوره‌های تحصیلات تکمیلی، به‌عنوان موتور تحقیقات کشور، در زمان کرونا فعال بودند، مثل همه‌جای جهان. بنابراین نه‌تنها کرونا موجب عقب‌افتادگی نشد، بلکه زمینه تحقیقاتی جدیدی هم افزوده شد و استفاده از ظرفیت علمی کشور را هم برای حل این بحران جهانی مهیا کرد، به‌طوری‌که ما را در زمره کشورهای پیشرو در حوزه غلبه بر بحران کرونا قرار داد. ساخت واکسن‌های مختلف و تولید تجهیزات آزمایشگاهی و پزشکی پیشرفته و حتی صادرات آن به کشورهای دیگر، ازجمله افتخارات ظرفیت علمی کشور بود که درطول 20 سال قبل حادث شده بود. البته تحریم‌ها همیشه، اثرات منفی خود را گذاشته است، اما هرگز نمی‌تواند ما را از اراده پولادین و مصمم خود در استقلال و امنیت کشور باز دارد. فقط زحمت ما را بیشتر می‌کند و لازم می‌شود مسیر خود را سخت‌تر ببینیم و بیشتر زحمت بکشیم. ما با گذر از دوران جنگ تحمیلی و فشارهای بین‌المللی یاد گرفته‌ایم که در شرایط سخت و بحرانی به راه پرعزت خود ادامه دهیم. ما پیروز میدان در این نبرد بی‌وقفه و نابرابر خواهیم بود.
بی‌اعتبار شدن مقالات علمی در همه کشورهای مطرح علمی، موضوع رایجی است
متاسفانه بخش جالب‌توجهی از اسناد بی‌اعتبارشده علمی ایران مربوط به سال 2021 است، دلیل این موضوع را چه می‌دانید؟
تا امروز (دوم شهریور 1401) تعداد 9359 مقاله در جهان علم از درجه اعتبار ساقط (Retract) شده است. چین با 1672 مورد در مقام اول، آمریکا با 521 مورد در مقام دوم و ایران با 382 مورد در مقام سوم است. این آمار براساس نمایه مقالات از اعتبار ساقط‌شده پایگاه‌های علوم، علوم اجتماعی و علوم انسانی به‌علاوه هنر پایگاه وبگاه علم موسسه کلاریویت آنالیتیکس است.
253 مقاله از کشور انگلستان و 206 مقاله هم از کشور ژاپن از درجه اعتبار ساقط شده است. بی‌اعتبار شدن مقالات، خاص کشور ما نیست. در همه کشورها اتفاق می‌افتد. این از رهاوردهای خوب اینترنت (دهکده جهانی) است که باطل به همه اطلاع‌رسانی می‌شود. دقت کنید تا فعالیتی نباشد، خطایی هم نیست. فعالیت بیشتر موجب خطای بیشتر می‌شود؛ این طبیعی است. خطا بخشی از هر پدیده انسانی است. حضور بسیار فعال ما در صحنه‌های بین‌المللی و انتشاراتی، همراه با تشویق به هر انتشار علمی در دو دهه اول حرکت علمی، خطاهایی هم به‌همراه داشته که در مقابل حرکت کلی قابل اغماض است. از ثبت 134 مقاله در سال 1985، به ثبت 1467 مقاله در سال 2000 و 54000 مقاله در سال 2020 میلادی رسیدیم. این رشد نمی‌تواند خطایی در بر نداشته باشد.
از 500 هزار سند علمی کشور، 382 مورد خطا بوده است. خطا هفت‌صدم درصد است. خطای زیادی نیست. البته هر خطایی، هرچند کوچک، بد است و نباید آن را توجیه کرد، بزرگنمایی هم نباید کرد که فعالیت‌های خوب ما را تحت‌الشعاع قرار دهد. به‌علاوه، خطای ما بیشتر در زمان تشویق به کمیت‌گرایی تولیدات علمی اتفاق افتاده است و در آینده کمتر شاهد آن خواهیم بود. خطای ما در نشریات درجه سه و چهار جهان اتفاق افتاده است و نه در نشریات برتر جهان، که اگر این بود اتفاق بدتری بود.
اگر ما در نشریات پایین دچار سلب اعتماد شدیم، کشورهای پیشرفته مثل آمریکا، ژاپن، انگلیس، فرانسه و آلمان در نشریات بسیار معتبر همچون Nature و Scienceدچار سلب اعتماد شدند. بیش از 120 مقاله در این نشریه مهم جهان از درجه اعتبار ساقط شدند که هریک از آنها معادل بیش از 100مقاله سلب اعتمادشده ایران است اما نام کشور ما در هیچ‌کدام از آنها وجود ندارد.
جمعیت اعضای هیات‌علمی دانشگاه آزاد نقش مهمی در تولیدات علمی دارد
دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، تهران و آزاد جزء سه دانشگاه اول در تولید مقاله است، عدم مشارکت جدی دانشگاه‌های بزرگ مراکز استانی در این حوزه را در چه می‌دانید؟
دو دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه تهران که درواقع باید آنها را یک دانشگاه محسوب کرد، به ترتیب با انتشار 4468 (8.5 درصد کشور) و 4155 (8.0 درصد کشور) سند علمی به ترتیب در مقام اول و دوم دانشگاه‌های کشور از نظر کمیت تولید اسناد علمی، در سال 2021 میلادی، قرار گرفته‌اند (مطابق آمار سه نمایه اصلی وبگاه علم موسسه کلاریویت آنالیتیکس در انتهای ماه پنجم میلادی سال جاری). سهم این دو دانشگاه در طول پنج سال گذشته همواره 16درصد اسناد علمی کشور بوده است. دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تربیت‌مدرس و علوم پزشکی ایران، به ترتیب، رتبه‌های سوم تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند. مجموعه کل دانشگاه‌های آزاد کشور، با انتشار 8295 سند علمی در سال 2021 میلادی توانسته است 15.9درصد اسناد علمی کشور را منتشر کند. به هرحال، دو دانشگاه تهران- علوم پزشکی تهران و دانشگاه آزاد، دانشگاه‌های بزرگ کشور هستند و تعداد اعضای هیات‌علمی نسبت به دانشگاه‌های دیگر خیلی بیشتر است. تعداد اعضای هیات‌علمی هم باید در ارائه این گزارش‌ها موردتوجه قرار گیرد. بنابراین، سهم دانشگاه‌های دیگر هم در تولیدات علمی مهم بوده و همه آنها در این عرصه نقش داشته و افتخارآفرینی کرده‌اند. علوم پزشکی شهید بهشتی با انتشار 2961 (5.7درصد کشور)، تربیت‌مدرس با انتشار 2424 (4.6درصد کشور) و علوم پزشکی ایران با انتشار 2042 (3.9درصد کشور) سند علمی، همانند سال قبل (2020) به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
باید همکاری‌های علمی‌مان را با کشور چین به‌عنوان قدرت علمی دنیا، افزایش دهیم
همکاری با چین در حوزه تولید اسناد علمی مشترک نیازمند چه مولفه‌هایی است و می‌تواند مسیر خوبی برای رشد سریع ایران در حوزه تولیدات علمی شود؟
دانش بشری شامل سه بخش است: علوم، علوم اجتماعی، علوم انسانی به‌علاوه هنر. در سال 2021 میلادی، چین با 24.7درصد مشارکت در اسناد علمی نمایه‌شده در حوزه علوم برتر از آمریکا با مشارکت 23.1درصدی بوده است. برای اولین‌بار چین سهم بیشتری از آمریکا کسب کرده است. در دو حوزه دیگر، علوم اجتماعی و علوم انسانی به‌علاوه هنر، آمریکا از چین پیش است و همین موجب افزایش بیشتر مشارکت آمریکا از چین در تولیدات علمی جهان شده است. آمریکا، چین، انگلستان، آلمان و ایتالیا پنج کشور برتر در تولید اسناد علمی در مجموع سه حوزه بوده‌اند. اما پیش‌بینی می‌شود که جایگاه چین و آمریکا در دو یا سه سال آینده عوض شود.
بنابراین، قطب علمی جهان درحال جابه‌جایی از آمریکا به چین است. در طول سال‌های گذشته، همواره بیشترین همکاری علمی کشور ما با کشور ایالات متحده آمریکا بوده است. در 4287 سند علمی ایران (8.2درصد از اسناد ایران)، آدرس آمریکا هم به‌عنوان شریک اول علمی در سال 2021 آمده است. چین، کانادا، استرالیا، انگلستان، آلمان و ایتالیا شرکای علمی بعدی ایران هستند. نسبت به سال قبل (2020)، همکاری علمی با تمام کشورها از رشد قابل‌ملاحظه‌ای برخوردار بوده است و درخصوص چین سرآمد افزایش همکاری وجود دارد. ما باید با همه کشورها همکاری علمی خود را گسترش دهیم و به‌ویژه درمورد چین که به‌زودی نقش اول را در تولیدات علمی جهان خواهد داشت و به‌خصوص همکاری تجاری و سیاسی ما با چین هم در وضع بسیار مطلوبی است.
در این رابطه بیشتر بخوانیم:
زنگ خطر برای سرعت رشد علمی ایران به صدا درآمد(لینک)