علی صولتی، خبرنگار گروه جامعه: اواخر خردادماه امسال بود که خبر اولین مورد فوتی بر اثر ابتلا به تب‌کریمه کنگو در کشور مخابره شد. زنی باردار که در بیمارستان امام‌خمینی(ره) اهواز به‌دلیل وضع‌حمل دچار خونریزی شده و نهایتا جان خود را از دست داد. در آن تاریخ به گزارش سازمان دامپزشکی کشور، تعداد افراد مبتلا به این ویروس در ایران به 13تن رسیده بود. به گفته مسعود مردانی، متخصص بیماری‌های عفونی «شیوع تب‌کریمه کنگو در اردیبهشت بیشتر می‌شود. این ویروس در کنه‌هایی که روی پوست گوسفند و گاو هستند، فعال است و در فصل بهار این کنه‌ها از محل اختفای خود بیرون می‌آیند.» بنابراین پیش‌بینی می‌شد قله شیوع این بیماری اواخر فصل بهار و اوایل تابستان باشد و با گذشت زمان از ماه اول تابستان و کاسته‌شدن دمای هوا، این بیماری نیز فروکش کرده و تا شهریورماه ادامه پیدا نکند. درحالی که هم‌اکنون پس از گذشت بیش از دوماه از شروع گسترش این ویروس در فصل بهار، به گفته رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان وزارت بهداشت «از ابتدای امسال تا ۵شهریورماه تعداد موارد مثبت شناسایی‌شده مبتلا به تب‌کریمه کنگو ۶۷نفر بوده که از این تعداد متاسفانه 7نفر جان خود را از دست داده‌اند.» به گفته حمید سوری، اپیدمیولوژیست ممکن است شیوع خارج از عرف این ویروس در این مقطع زمانی به وجود دام‌های آلوده در سطح کشور بازگردد، شیوع خارج از عرفی که به گفته رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال «درحال حاضر هیچ‌گونه واکسن انسانی یا حیوانی مورد تایید علیه آن در دسترس نیست، بیماری خونریزی‌دهنده تب‌کریمه کنگو یک تهدید جدی برای کارکنان مراقبت‌های بهداشتی است و باعث شیوع بیماری در بیمارستان‌ها می‌شود که ممکن است با میزان مرگ‌ومیر بالا همراه باشد.» به همین مناسبت لزوم اطلاع‌رسانی هرچه بیشتر درخصوص این بیماری، راه‌های پیشگیری از ابتلا و درمان آن میان عموم مردم احساس می‌شود و در این گزارش سعی در تحقق این مهم داریم.

شیوع نه‌چندان متعارف بیماری در این مقطع از سال

گفتیم که شیوع تب‌کریمه کنگو در این مقطع از سال چندان متعارف نیست، حمید سوری، اپیدمیولوژیست در گفت‌وگو با «فرهیختگان» دراین‌باره می‌گوید: «با توجه به اینکه در فصل گرما و افزایش فعالیت کنه‌ها، احتمال شیوع این بیماری مشترک بین انسان و دام، بالا می‌رود، به‌نظر می‌رسد شیوع خارج از عرف این ویروس در این مقطع زمانی به وجود دام‌های آلوده در سطح کشور بازگردد و بعید است کانون اصلی گسترش این ویروس در داخل کشور باشد. لزوم ارائه آموزش‌های لازم به کادر درمان در سراسر کشور هم به‌جهت تشخیص به موقع بیماری هم برای درمان و هم برای جلوگیری از شیوع این بیماری میان خود کادر درمان ضروری است و بخش عمده‌ای از خدمات کنترلی این بیماری نیز به دامپزشکی برمی‌گردد که باید محل نگهداری این حیوانات را ضدعفونی و سم‌پاشی کنند تا عامل بروز این بیماری یعنی کنه‌ها کنترل شوند و دام‌هایی که آلوده شده‌اند شناسایی‌شده و به‌دنبال آن یا گوشت آنها به‌طور کامل معدوم شود یا چنانچه مورد استفاده قرار می‌گیرد، باید کاملا پخته شود تا عامل بیماری‌زایی که در گوشت نیم‌پز یا نپخته وجود دارد کاملا از بین برود، حتی دست زدن به گوشت آلوده نیز می‌تواند بسیار خطرناک باشد.» مصطفی نوری‌زاده، متخصص بیوتکنولوژی و عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی علوم‌پزشکی تهران نیز پیش‌تر فرآیند پیدایش و شیوع این بیماری را این‌گونه توضیح داده بود: «این بیماری توسط کنه هیالوما انتقال پیدا می‌کند. اولین انتقال از حیوان به انسان است، یعنی اگر یک حیوانی آلوده باشد پشه با گزشی که روی آن حیوان انجام می‌دهد، انتقال این ویروس از حیوان به پشه یا کنه انجام شده و آن پشه تا پایان عمرش می‌تواند ناقل باشد و گزشی که بر انسان‌ها انجام می‌دهد می‌تواند آنها را نیز آلوده کند. انسان‌ها نیز می‌توانند یکدیگر را آلوده کنند. انتقال این بیماری در تابستان بیشتر است؛ چراکه وقتی دما بالاتر می‌رود کنه‌های هیالوما بیشتر می‌شوند و درنتیجه انتقال بیماری به‌راحتی صورت می‌گیرد. این بیماری معمولا در دام‌ها و پستانداران دیده می‌شود و در نوبت بعدی راه انتقال انسان به انسان می‌تواند از طریق خون، ترشحات بدن، مخاط و استفراغ باشد. پس چنانچه در خانواده‌ها فردی مبتلا شود، آن فرد حتما باید در قرنطینه قرار بگیرد و وسایلش جدا از افراد دیگر باشد.»

مراکز مرتبط با دام و گوشت نپخته 2 عامل عمده شیوع بیماری هستند

بهزاد امیری، رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان وزارت بهداشت پس از اعلام آمار ابتلا و فوتی تب‌کریمه کنگو در کشور، منشأ شیوع این بیماری را دام و لاشه‌های دام دانست و دراین‌باره توضیح داد: «گروهی که در مشاغل مرتبط با دام و دامپروری هستند نیز در معرض خطر این بیماری هستند. کادر دامپزشکی، دامپروران،‌ افراد شاغل در دامداری و کارکنان کشتارگاه‌ها به‌واسطه اینکه بیشتر در معرض مواجهه با دام هستند باید مراقبت از خود را افزایش دهند. اگر افراد گوشت و احشای دام را به شکل خام یا درست پخته‌نشده مصرف کنند، احتمال ابتلا به بیماری تب‌کریمه کنگو وجود دارد، گوشت دام ذبح‌شده باید قبل از مصرف به مدت حداقل ۲۴ساعت در دمای ۴درجه سانتی‌گراد در یخچال قرار داده شود و جگر و سایر امعا و احشای دام، پس از ۴۸ساعت نگهداری در دمای چهار درجه سانتی‌‌گراد، مصرف شوند.» حمید سوری نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» دو عامل را زمینه شیوع بیماری می‌داند، اول مراکز مرتبط با دام و دوم مصرف یا حتی تماس با گوشت نپخته توسط عموم مردم، این اپیدمیولوژیست در این خصوص گفت: «دامپزشکان، کادر درمان و کارگران کشتارگاه‌ها بیشتر در معرض خطر هستند. این افراد باید در محیط کار خود از لباس مناسب، دستکش و چکمه مناسب استفاده کنند. سلاخان و کارکنان کشتارگاه و همه کسانی که با دام‌ها و ترشحات دامی سروکار دارند نیز باید نهایت دقت را در رعایت بهداشت هنگام مواجهه با دام و محیط نگهداری آنها داشته باشند. با توجه به اینکه منشأ شیوع این بیماری و انتقال آن به انسان بیشتر از ناحیه گوشت‌های گرم دام‌ها است، برای پیشگیری از شیوع بیماری لازم است که ذبح دام‌ها در کشتارگاه‌ها با رعایت حداکثری نکات بهداشتی و دستورالعمل‌های مطابق استاندارد انجام گیرد. اولا گوشت را نباید از مراکز غیررسمی مثل کنار جاده‌ها و مراکز غیربهداشتی تهیه کرد و حتما باید هنگام خرید گوشت دقت شود که مهر بهداشت دامپزشکی روی گوشت وجود داشته باشد، عمده ملاحظات در این خصوص متوجه سازمان دامپزشکی است اما بخشی که مربوط به عموم مردم است بیشتر اینکه از گوشت نپخته و مشکوک استفاده نکنند و حتی در شرایطی که گوشت استاندارد است آن را به‌صورت نیم‌پز و به اشکال نپخته استفاده نکنند و رستوران‌ها از پختن استیک و گوشت‌های نیم‌پز تا اطلاع ثانوی پرهیز کرده تا از این برهه شیوع ویروس به سلامت عبور کنیم.»

تب کریمه کنگو در ایران کشنده و خطرناک است

مسعود مردانی، متخصص بیماری‌های عفونی معتقد است شیوع این بیماری در این مقطع از سال اجتناب‌ناپذیر است و آمار واقعی مبتلایان قطعا بیشتر از آمار اعلامی از سوی وزارت بهداشت است. وی همچنین خطر مرگ در اثر ابتلا به تب کریمه کنگو را درصورت عدم درمان بهنگام، بین 30 تا 40درصد ارزیابی کرده و در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «مطمئنا تعداد واقعی مبتلایان نسبت به آمارهای اعلامی بیشتر است و درخصوص آمار فوتی‌ها باید گفت ابتلا به این بیماری درصورت عدم درمان به‌موقع ممکن است بین ۳۰ تا ۵۰درصد منجر به فوت شود.» حمید سوری نیز در ادامه گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره میزان خطر ناشی از این بیماری گفت: «خاطرم هست دو سال پیش دو تن از دانشجویانم در استان کهگیلویه و بویراحمد به سبب مواجهه با یک بیمار مبتلا به تب کریمه کنگو در این استان فوت کردند و این نشان می‌دهد تماس کادر درمان با افراد مشکوک و مبتلا به این بیماری می‌تواند بسیار خطرناک باشد.» همچنین پیش از این، نوری‌زاده عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی علوم ‌پزشکی تهران گفته بود: «احتمال فوت از طریق تب کریمه کنگو در دنیا، 4برابر ایران است.» وی پیش‌تر درباره احتمال فوت از طریق تب کریمه کنگو گفته بود: «احتمال فوت فرد در این بیماری چیزی حدود ۳۰درصد است اما اگر تعداد مبتلایان از سال ۹۶ تا امروز را نگاه کنیم در کشور ما تاکنون ۳۴ نفر بر اثر این بیماری فوت شده‌اند و نسبت فوتی به این بیماری حدود 7.6درصد در ایران است. این بیماری در مناطق مختلف از ایران در سال‌های مختلف دیده شده و همان‌گونه که گفتیم، بیماری جدیدی نیست. یکی از علائمی که فرد می‌تواند داشته باشد که پیشرفت یا بهبودی بیماری را می‌توان با آن کنترل کرد، سطح آنزیم‌های کبدی است. خونریزی‌ها و خون‌مردگی‌هایی که ایجاد شده، آثارشان معمولا یک ماه بعد از بیماری از بین می‌رود.»

لزوم تشخیص بهنگام علائم تب کریمه کنگو

رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال وزارت بهداشت در هشداری درباره علائم این بیماری گفته است: «افرادی که دچار علائم می‌شوند در فاز اولیه دچار تب ناگهانی، لرز، سردرد، درد عضلانی، درد عضلات شکم و کمر، گیجی، حالت تهوع، استفراغ و پرخونی مخاط می‌شوند.» به‌طورکلی کارشناسان معتقدند علائم این بیماری تا به مرحله حاد و خونریزی نرسد، ممکن است با سایر بیماری‌های عفونی اشتباه گرفته شود. سوری درباره علائم ظاهری این بیماری به «فرهیختگان» می‌گوید: «مبتلایان تب کریمه کنگو، معمولا در فاز اولیه دچار تب شده و پس از علائمی مثل سردرد، درد عضلانی، حالت تهوع، استفراغ دچار خونریزی‌ در نقاط مختلف بدن شده و درنهایت اگر درمان مناسب انجام نشود، متاسفانه بسیاری از بیمارانی که به فاز حاد بیماری می‌رسند، فوت می‌کنند.» نوری‌زاده، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی علوم‌ پزشکی تهران نیز پیش‌تر گفته بود علائم این بیماری بسته به نحوه انتقال متغیر است و دلایل آن را این‌گونه توضیح داده بود: «علائم این بیماری هم تب، لرز، اسهال و استفراغ است و مهم‌ترین عارضه می‌تواند بدن‌درد به‌خصوص در پشت پا و ناحیه گردن باشد. یکی از علائم بسیار مهمی که این بیماری می‌تواند در انسان ایجاد کند، حساسیت به نور و با گذشت زمان ترس از نور است. به‌طوری‌که نور فرد را بسیار آزار می‌دهد. بهترین راه تشخیص تست پی‌سی‌آر است، همان ریل‌تایم پی‌سی‌آر برای این بیماری نیز قابل‌استفاده است. اگر ابتلای فرد از طریق گزش هیالوما باشد یک تا سه روز پس از گذشت از ابتلا علائم ظاهر می‌شوند اما اگر انتقال از انسان به انسان باشد معمولا پنج تا 6 روز بعد علائم ظاهر می‌شوند. بعد از علائم اولیه با گذشت زمان فرد امکان دارد در زیر پوستش یک‌سری خون‌مردگی‌هایی ببیند که می‌‌تواند شروع خونریزی داخلی زیرپوستی را نشان دهد. رفته‌رفته اگر فرد درمان نشود این خونریزی‌ها بیشتر شده و در گوارش، روده، معده و حتی در مغز فرد مبتلا این خونریزی‌ها می‌تواند رخ دهد و به‌دنبال آن احتمال فوت نیز هست.»

واکسن موثر برای این بیماری محدود است

درباره وجود و یا نبود واکسن موثر برای این بیماری نیز با توجه به اختلاف‌نظرهای موجود در میان کارشناسان این حوزه لازم است مجدد توضیحی داده شود. امیری، رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال وزارت بهداشت به‌تازگی گفته است که که درحال‌حاضر هیچ‌گونه واکسن انسانی یا حیوانی موردتایید علیه تب کریمه کنگو در دسترس نیست. این درحالی است که به گفته مصطفی نوری‌زاده، واکسن این بیماری محدود اما در دسترس است. وی وجود واکسن‌های موثر برای تب کریمه کنگو را این‌گونه توضیح داده است: «تا امروز واکسنی از طرف WHO و FDA علیه این بیماری تایید نشده. اما در دنیا دو واکسن وجود دارد، یک واکسن از بلغارستان و یک واکسن از ترکیه. واکسن بلغارستانی یک واکسن ویروس غیرفعال است که پلتفرم تولیدش شبیه واکسن‌های سینوفارم، برکت و فخرا است و در افراد محدودی هم استفاده شده است. واکسنی مشابه با همین پلتفرم در ترکیه تولید شده که به اخذ مجوز FDA نیز اقدام کرده و منتظر نتیجه است. اثربخشی واکسن ترکیه‌ای ۸۰درصد گزارش شده است. تابه‌حال واکسنی علیه این بیماری تاییدیه نگرفته اما مطالعاتی وجود دارد. شاید بعضی‌ بپرسند چرا مطالعات واکسن در این بیماری نسبتا کم است، باید گفت عامل این بیماری نایرو ویروس‌ها هستند که یک RNA دارند که سه‌تکه است. ساختار ویروس به‌گونه‌ای است که داخل ویروس ماده ژنتیکی که از جنس RNA هست، دارند و در اطراف ویروس یک پوشش لیپیدی وجود دارد که اطراف آن هم پروتئین‌های سطحی ویروس است، پس عامل این بیماری نایرو ویروس است و خیلی بیماری ترسناکی نیست. ما هرسال شیوع آن را در کشور داریم اما با تعداد کم. علاوه‌بر آن در واکسن‌هایی که در فاز مطالعاتی تولید شده‌اند خیلی‌هایشان تست تاکسیکولوژی یا همان سمیت واکسن را پشت‌سر نگذاشته‌اند یا تست‌شان موفقیت‌آمیز نبوده است.»

اقدامات و تمهیدات لازم جهت جلوگیری از ابتلا به بیماری

منشأ اصلی انتقال ویروس تب خونریزی‌دهنده کریمه کنگو از طریق کنه‌هاست و همان‌طور که گفتیم، در ابتدا دام‌ها را آلوده کرده سپس انتقال انسان به انسان آن به‌سادگی صورت می‌گیرد و گسترش می‌یابد. مصطفی نوری‌زاده، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد علوم‌ پزشکی تهران پیش‌تر در گفت‌‌وگو با «فرهیختگان»، انجام اقدامات پیشگیرانه جهت جلوگیری از ابتلا به این بیماری را راه اصلی و موثر مهار گسترش ویروس دانسته و در توضیح آن گفته است: «افرادی که در خطر شیوع بیماری هستند، مثل دامداران یا افرادی که بیشتر با دام سروکار دارند مثل دامپزشکان و قصابان بهتر است تا حد امکان وقتی با دام برخورد دارند از دستکش استفاده کرده و علائم‌شان چک شود و درصورت مشکوک بودن خود را قرنطینه کنند. برای عموم مردم نیز بهترین راه پیشگیری این است که از ضدعفونی‌کننده‌ها استفاده کنند. ضدعفونی‌کننده‌هایی که دو درصد استیک اسید یا سرکه داشته باشند یا هیپوکلریت یا وایتکس یک درصد می‌تواند این ویروس را از بین ببرد. خطر ابتلا بیشتر از راه گوشت‌های آلوده است اما اتفاق خوب آن است که این ویروس اگر نیم‌ساعت در دمای ۵۶درجه قرار بگیرد، کاملا از بین می‌رود و این یعنی گوشت‌های مورد استفاده باید کاملا خوب پخته شوند. مهم است زمانی که دامی را ذبح می‌کنیم بلافاصله آن را مصرف نکنیم، حدود ۲۴ساعت بعد ذبح که گوشت دام به‌اصطلاح در جمود نعشی حالت اسیدی به خود می‌گیرد که به‌خاطر سلول‌های عضلات است، باید استفاده شود و یا قبل از مصرف به مدت حداقل ۲۴ساعت در دمای یخچال قرار داده شود و سپس استفاده شود. به جز این موارد عمده مراقبت‌ها متوجه دامپزشکی و مراکز دامی است و عموم مردم چنانچه این پیشگیری‌ها را به‌طور کامل رعایت کنند، لازم نیست نگران ابتلا به این بیماری باشند.»