زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: حرکت دانشگاه‌های کشور در مرز دانش موضوع مهمی است که بخش عمده آن به تولید مقالات علمی در حوزه‌های مختلف مرتبط است. مولفه‌ای که در یک دهه اخیر موردتوجه مراکز آکادمیک قرار گرفته و حالا نام ایران به‌عنوان یکی از قله‌های علمی در دنیا مطرح است. علی‌رغم اینکه سهم جامعه دانشگاهی از تولیدات علم قابل‌توجه است، اما نقدهای زیادی به کاربردی نبودن بخش قابل‌توجهی از مقالات در رفع‌چالش‌های امروز عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و صنعتی وارد می‌شود. نقدهای به‌جایی که نشان از عدم‌توجه دانشگاهیان به مشکلات موجود است. هر اندازه که بخشی از فعالان آموزش عالی به عدم ورود جدی جمعیت دانشگاهی برای ارائه راهکارهای علمی و عملی برای انتقاد دارند، درمقابل بخشی هم معتقدند وضعیت موجود در آموزش عالی دلیلی است تا دست دانشگاه‌ها برای کاربردی‌سازی مقالات و معطوف‌شدن فعالیت‌های پژوهشی‌شان با در نظر‌گرفتن مشکلات جامعه بسته باشد.
در این گزارش به سراغ محسن نظرزاده‌زارع، عضو هیات‌علمی دانشگاه ملایر رفتیم تا برایمان از چرایی شرایط امروز دانشگاه‌ها و راهکارهای برون‌رفت از آن بگوید.
میان ماموریت‌های دانشگاه‌ها و مشکلات صنعت و جامعه شکافی اساسی داریم
محسن نظرزاده‌زارع، عضو هیات‌علمی دانشگاه ملایر در پاسخ به اینکه چه میزان از پژوهش‌های دانشگاهی ناظر بر مشکلات جامعه است، گفت: «نمی‌توان درصد دقیقی در این خصوص بیان داشت، اما براساس میزان توسعه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور می‌توان اثرات و نتایج پژوهش‌های دانشگاهی را مشاهده کرد؛ چراکه توان پژوهشی و ظرفیت علمی هر کشور می‌تواند ملاک مناسبی برای ارزیابی میزان توسعه آن کشور به‌شمار رود. با نگاهی به کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته جهان مشاهده می‌کنیم که بیشتر دانشگاه‌های آنها در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی از جایگاه‌های بسیار خوبی برخوردارند، یکی از دلایل آن می‌تواند توجه به ظرفیت و توان پژوهشی دانشگاه و پژوهشگران دانشگاهی و بالطبع تلاش آنها برای حل مسائل و مشکلات ملی و فراملی باشد، درحالی‌که در نظام آکادمیک ما، بین وظایف و ماموریت‌های دانشگاه‌ها و مسائل و مشکلات صنعت و جامعه شکافی اساسی وجود دارد.»
وی در همین زمینه افزود: «رویکرد دانشگاه‌های ما بدین‌صورت است که فقط به نهاد بالادستی خود یعنی وزارت علوم پاسخگو هستند و کمتر در راستای مسائل و مشکلات صنعت و جامعه قدم برمی‌دارند، از این‌رو عملکرد آنها تنها در حد انتظاراتی است که وزارت علوم از مراکز آموزش عالی و دانشگاه‌ها دارد، درصورتی‌که پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های کشورهای پیشرفته با توجه به استقلال عملکردی به دنبال این هستند که در آغاز مسائل صنعت و جامعه خود و به‌دنبال آن مسائل و مشکلات فراملی و بین‌المللی را حل کنند، بنابراین دلایل مختلفی را می‌توان عنوان کرد که باعث شده پژوهش‌های دانشگاهی در ایران آن‌طور که بایدوشاید برخاسته از مسائل و مشکلات کشور نباشند.»
دانشگاه‌ها در انتقال دانش و فناوری بسیار ضعیف هستند
عضو هیات‌علمی دانشگاه ملایر با تاکید بر بحث تولید و انتقال دانش در دانشگاه‌ها افزود: «ما در انتقال دانش و فناوری بسیار ضعیف عمل می‌کنیم. شاید در تولید بروندادهای پژوهشی (تولید مقاله) در برخی رشته‌های دانشگاهی جزء پیشگامان در سطح جهان باشیم، اما گام مهم دیگر در تولید علم و دانش، بحث به‌کارگیری و انتقال آن دانش است که این موضوع در قالب نوآوری باید خودش را نشان دهد؛ چراکه وقتی پژوهشگر خلاقیتی را در قالب یک پژوهش ایجاد می‌کند، باید آن را در عمل نیز به کار بگیرید، یعنی باید آن پژوهش منتج به نوآوری شود. براین اساس، متاسفانه نظام آکادمیک ما در این زمینه دچار خلأهایی است و صرفا به دنبال تولید بروندادهای پژوهشی است و این تولید نیز جنبه کمی‌گرایانه به خود گرفته و بر این اساس که صرفا چه تعداد مقاله تولید می‌شود، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. این درحالی‌که است مساله اصلی ما باید این باشد که این تعداد تولیدات پژوهشی چقدر توانسته‌اند به توسعه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کشور کمک کنند، موضوعی که متاسفانه کمتر به آن توجه شده است.»
نظرزاده‌زارع افزود: «اگر براساس مواردی که گفته شد، تولیدات پژوهشی نظام آکادمیک کشور را مورد ارزیابی قرار دهیم، اگر اغراق نباشد شاید بروندادهای پژوهشی ما تنها 10 درصد از مسائل و مشکلات کشور را پوشش داده یا می‌دهد. دلایل مختلفی را می‌توان برای این معضل بیان کرد. مهم‌ترین دلیل این است که ما راه را درست نرفته‌ایم؛ چراکه وقتی شما ملاک و معیارهای پژوهشی خود را کمی انتخاب می‌کنید و به‌دنبال کمیت‌گرایی یعنی تعداد بروندادهای پژوهشی هستید و دائما به اساتید و پژوهشگران خود تاکید می‌کنید ما به‌دنبال ارتقای رتبه علمی خود در منطقه جنوب‌غرب آسیا و جهان هستیم، نتیجه کاملا مشخص است، رشد صرفا کمی و کاهش کیفیت.»
او ادامه داد: «اما سوال اصلی اینجاست که کسب رتبه خوب در تولیدات علمی در سطح منطقه و جهان به چه قیمتی باید انجام شود؟ جایگاه کیفیت در تولیدات علمی کشور کجا قرار می‌گیرد؟ چه تعداد از بروندادهای پژوهشی در هر یک از رشته‌های دانشگاهی، ناظر به مسائل صنعت و جامعه بوده است؟ و به همین ترتیب سوال‌های بی‌شمار و شاید بی‌جوابی که در این زمینه به ذهن متبادر می‌شود.»
آفت توجه صرف به فرم دامنگیر آموزش عالی ما شده است
عضو هیات‌علمی دانشگاه ملایر بیان داشت: «متاسفانه نظام آکادمیک ما در دهه اخیر به توجه صرف به فرم و قالب علمی، بدون توجه به محتوا حرکت کرده است؛ یعنی پژوهش‌های دانشگاهی ما به‌صورت نمادین از ساختار و قالب پژوهشی برخوردار بوده، اما در این پژوهش‌ها، محتوایی که بتواند مساله یا معضلی از صنعت و جامعه را حل کند، کمتر مشاهده می‌شود. متاسفانه گرایش به فرمالیسم علمی در تمامی رشته‌های دانشگاهی ما به‌نوعی رخنه کرده است، از علوم انسانی و رفتاری گرفته تا فنی-مهندسی، علوم پایه و حتی علوم پزشکی.»
نظرزاده‌زارع بیان داشت: «زمانی که رویکرد یک نظام آکادمیک بر پایه فرمالیسم باشد، آن نظام آکادمیک صرفا به دنبال تولید و بازتولید صرف پژوهشی، بدون توجه به مسائل موجود در جامعه و صنعت خود خواهد بود؛ لذا اگر پژوهش‌های دانشگاهی ما صرفا براساس مسائل موجود در صنعت و جامعه شکل می‌گرفت، خیلی از مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کشور حل می‌شد، اما وقتی رویکرد پژوهشی ما این‌گونه نباشد، استادی خواهیم داشت که 100 یا 200 مقاله در سطح داخل و خارج به چاپ رسانده است، اما چه تعداد از مقالات وی توانسته خلأهای فناورانه، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جامعه ما را حل کند؟ براین اساس، متاسفانه نظام آکادمیک ما ناخودآگاه اساتید و دانشجویان را به این سمت‌وسو سوق داده که صرفا تعدادی مقاله فارغ از کیفیت محتوا داشته باشد، چراکه تنها در این صورت است که فرد می‌تواند جذب و استخدام‌شده یا ارتقای علمی پیدا کند.»
وی درمورد پوپولیسم علمی یا عوام‌فریبی علمی نیز به‌عنوان یکی دیگر از معضلات نظام آکادمیک کشور در حوزه پژوهش اظهار داشت: «درکنار فرمالیسم علمی، نظام آکادمیک ما در حوزه پژوهش دچار نوعی پوپولیسم علمی نیز شده است؛ یعنی متاسفانه برخی پژوهشگران و اساتید ما صرفا با چاپ کردن تعداد مقالات بی‌کیفیت دنبال برندسازی شخصی و شناخته شدن در جامعه علمی خود، فارغ از نوع و کیفیت محتوای پژوهش هستند که این خود نوعی عوام‌فریبی علمی به شمار می‌رود و باعث بی‌هویت شدن نهاد دانشگاه می‌شود، چون ماهیت دانشگاه صرفا تولید علم نیست، بلکه دانشگاه باید درکنار تولید علم و دانش به ایجاد تفکر نقادانه نیز کمک کند.»
نظام آکادمیک ما دچار نوعی بی‌هویتی شده است
عضو هیات‌علمی دانشگاه ملایر درباره راه‌اندازی سامانه‌ای مثل نان (نظام ایده‌ها و نیازها) و تاثیر آن بر معضلات پژوهش‌های حوزه‌های مختلف مانند علوم انسانی اظهار داشت: «معضل نظام آکادمیک ما تنها رشته‌های علوم انسانی نیست؛ کاش فقط معضل ما علوم انسانی بود. نظام آکادمیک ما دچار نوعی بی‌هویتی شده و اهداف خود را گم کرده است. دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های ما دقیقا نمی‌دانند دنبال چه چیزی هستند. در سطح جهان برخی دانشگاه‌ها در سطح منطقه‌ای و محلی فعالیت می‌کنند، برخی دیگر در سطح ملی و برخی نیز در سطح بین‌المللی فعالیت می‌کنند.»
او در همین زمینه افزود: «ما هنوز مشخص نکردیم که دانشگاه‌های کشور در سطوح مختلف باید دقیقا در چه سطح یا حوزه‌ای فعالیت کنند؟ از سوی دیگر پژوهشگاه‌هایی نیز در سطح کشور داریم که در سطوح مختلف فعالیت می‌کنند، لذا یک همپوشانی بین وظایف و اهداف دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها نیز ایجاد می‌شود.»
نظرزاده‌زارع تصریح کرد: «وقتی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های ما ارتباط کمی با صنعت و جامعه دارند و از سوی دیگر، صنعت نیز به دانشگاه و پژوهشگاه‌های ما اعتماد لازم را ندارد تا مسائل خودش را به آنها بسپارد، چگونه می‌توان مشکلات کشور را برطرف کرد؟»
عضو هیات‌علمی دانشگاه ملایر درمورد سلب اعتماد صنعت از دانشگاه تصریح کرد: «وقتی اعتماد سلب شود و حلقه ارتباطی بین دانشگاه، صنعت و جامعه شکل نگیرد، شکاف بین آنها زیاد شده و قاعدتا نتیجه آن می‌شود که دانشگاه راه خودش را می‌رود و صنعت هم همین‌طور، بنابراین پیامد این گسست می‌تواند باعث شود که اساتید و دانشجویان صرفا براساس فرمالیسم علمی کار پژوهشی انجام دهند.»
دانشگاه مستقل سراغ کار بی‌کیفیت نمی‌رود
عضو هیات‌علمی دانشگاه ملایر به ارائه چندین راهکار برای حل معضلات پژوهش‌های دانشگاهی پرداخت و گفت: «اول اینکه باید دانشگاه‌های کشور از استقلال سازمانی برخوردار باشند تا زمانی که قیم دانشگاه‌ها وزارت علوم باشد؛ این وزارت نیز از طریق تدوین آیین‌نامه‌ها برای دانشگاه‌ها تکلیف تعیین می‌کند، اما اگر دانشگاه خودش تصمیم‌گیرنده باشد، دانشگاه مسیر را برای هیات‌علمی خود مشخص می‌کند و هیات‌علمی در راستای اهداف دانشگاه خود، در آن مسیر حرکت می‌کند. متاسفانه دیده می‌شود که برخی از دانشجویان و اساتید به دنبال مسائل ساده و پیش‌پاافتاده‌ای هستند که به سرعت حل شود، چراکه وقتی قصد و نیت دانشجو این باشد که صرفا مدرکی بگیرد، به دنبال این نیست که به خودش زحمت بدهد و مساله و مشکل اساسی شهر، استان یا کشور را حل کند و صرفا به دنبال انجام هر پژوهشی است، لذا اگر دانشگاه استقلال سازمانی داشته باشد و از نظر بودجه از استقلال مالی نیز برخوردار باشد، دیگر به‌دنبال این نخواهد بود که هر کار بی‌کیفیتی را ارائه کند، چراکه یک دانشگاه باید به توسعه شهر، استان و منطقه خود کمک کند.»
هویت ازدست‌رفته دانشگاه‌ها باید به‌تدریج بازیابی شود
وی در ادامه بیان داشت: «نظر شخصی من این است که زمانی که دانشگاه‌ها وابسته به اقتصاد نفتی باشند، پیشرفت آنچنانی صورت نخواهد گرفت، چراکه همیشه در مقام نیاز خواهند بود و دست به دامن بودجه مصوب از سوی وزارت علوم خواهند بود. در این خصوص اجازه بدید مثالی عرض کنم. اگر از اساتید فنی مهندسی و علوم پایه که اغلب با مواد آزمایشگاهی سرکار دارند، بپرسید که شما به‌دنبال حل مساله شهر، منطقه یا کشور هستید یا اینکه صرفا به دنبال انجام پژوهش هستید؟ شاید اغلب آنها در پاسخ بگویند که با توجه معضلات مالی دانشگاه‌ها که از نظر مالی در مضیقه هستند و نمی‌توانند پول مواد آزمایشگاهی ما را بدهند، چرا من باید به‌دنبال مساله‌ای باشم که پول مواد آن را باید از جیب خودم پرداخت کنم! پس به‌جای صرف وقت و هزینه روی پژوهش‌هایی که نیازمند حمایت مثلا 15 یا 16 میلیونی از طرف دانشگاه است، من روی مسائلی که هزینه‌های به‌مراتب کمتری دارد، کار می‌کنم.»
استاد براساس حمایت مالی پژوهش می‌کند نه نیاز جامعه!
نظرزاده‌زارع افزود: «در این شرایط دانشگاه نیز مقصر نیست، چون وابسته به بودجه مصوب از سوی وزارت علوم است و این بودجه نیز وابسته به اقتصاد نفتی است، لذا اگر نفت فروش نرود؛ دانشگاه‌ها و به‌خصوص نظام پژوهش‌های دانشگاهی نیز دچار مشکل می‌شوند. در این صورت، استاد براساس اینکه چقدر حمایت مالی دریافت می‌کند به‌دنبال پژوهش می‌رود نه اینکه چقدر این پژوهش می‌تواند به حل مساله یا معضلی از صنعت و جامعه کمک کند! مسائل این‌چنینی را ما در دانشگاه‌های کشورهای توسعه‌یافته کمتر مشاهده می‌کنیم، چون آنها ضمن داشتن استقلال ساختاری و مالی، ارتباط فعالی با صنعت و جامعه خود نیز دارند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه ملایر با تاکید بر اینکه استقلال ساختاری و مالی در دانشگاه‌های کشور یک شبه اتفاق نخواهد افتاد و باید آرام‌آرام ایجاد شود، تصریح کرد: «هویتی که دانشگاه‌ها کم‌کم از دست دادند باید بازیابی شود. بنده آموزش عالی توده‌ای را نفی نمی‌کنم و همگی آحاد جامعه باید از حق آموزش عالی برخوردار باشند، اما یکی از معضلات نظام آموزش عالی توده‌ای این است که وقتی شما درهای دانشگاه را باز می‌کنید و تمامی افراد از هر قشری وارد آن می‌شوند، باید این مساله را نیز در نظر داشته باشید که ممکن است که برخی از این افراد پایبند به اخلاق پژوهشی نباشند و صرفا به‌دنبال مدرک‌گرایی وارد محیط آکادمیک شده باشند. یکی از معضلات آن را می‌توان در رشد قارچ‌گونه مراکز چاپ و انتشار پایان‌نامه و مقاله در سطح کشور مشاهده کرد که چه آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی را برای نظام آموزش عالی به دنبال خواهد داشت.»
او افزود: «متاسفانه علی‌رغم قول‌های داده‌شده در برخورد با آنها، هر روز شاهد رشد روزافزون این مراکز در سطح شهرهای بزرگ و کوچک هستیم. درحالی‌که یک دانشجوی تحصیلات تکمیلی باید نسبت به مسائل شهر، منطقه و کشور خود آگاه باشد و در راستای حل آنها گام بردارد، اما در چنین وضعیتی استاد و دانشجو سعی می‌کنند مسائل پژوهشی خود را بر این اساس که آیا به داده‌های مناسب در این خصوص در دسترس دارم؟ آیا این مساله با این مقدار مواد و هزینه راحت‌تر حل می‌شود؟ و... انتخاب می‌کنند.»
نظرزاده‌زارع در پایان یکی‌دیگر از راهکارهای حل معضل پژوهش‌های اثرگذار در نظام دانشگاهی کشور را افزایش ارتباط بین دانشگاه با صنعت و جامعه برشمرد و بیان داشت: «شاید در آینده سامانه نان (نظام ایده‌ها و نیازها) بتواند گسست به‌وجود آمده میان دانشگاه با صنعت و جامعه را حل کند.»