علی صولتی، خبرنگار گروه جامعه: صبح سه‌شنبه با اخبار تجمع جمعی از مردم شهرکرد در اعتراض به ٩ روز قطعی آب در این شهر مقابل استانداری همراه بود، روزهای قبل‌تر اما پس از پر شدن فضای مجازی با خبر «شهرکرد یک‌هفته است آب ندارد» از سوی مراجع رسمی اعلام شد با آلوده شدن چشمه کوهرنگ، آب‌شرب شهرکرد، باباحیدر، فیل‌آباد، سورشجان، فرخشهر، فارسان و روستاهای مسیر کوهرنگ تا شهرکرد قطع شده و همین موضوع باعث شده برای رسیدگی به بحران مذکور شهرها را با تانکر آبرسانی کنند. بحران آب‌شرب در چهارمحال‌وبختیاری و درست در یکی از سرچشمه‌های مهم و منابع آبی کشور یعنی چشمه کوهرنگ که ۵۰ درصد آب آشامیدنی شهرکرد را تامین می‌کند اما مساله‌ای عجیب است. مدیرعامل آبفای این استان دلیل قطع چندین روزه آب را «کدورت آب چشمه کوهرنگ» اعلام کرده و گفته این کدورت «به‌حدی است که هیچ تصفیه‌خانه‌ای قادر به تصفیه آب آن نیست.» کدورتی که پس از سیلاب‌های اخیر به‌وجود آمده است. محرابیان، وزیر نیرو اما ضمن خبر دادن از ادامه همین وضع در روزهای آینده، با اشاره به اجرای چهار سامانه جایگزین چشمه آب کوهرنگ گفته است: «اجرای سامانه‌های اضطراری کار زمان‌بری است، با وجود این بسیج تمام امکانات صورت گرفت و همه امکانات وزارت نیرو از مرکز و دیگر استان‌ها به استان چهارمحال‌وبختیاری گسیل شدند. نبود تصفیه‌خانه بین چشمه و شبکه مصرف باعث اختلال در تامین آب مردم شده و الان برای رفع موقت مشکل میزان ورودی آب شهر از چاه‌ها را افزایش داده‌ایم. شرکت آب‌وفاضلاب گفته تا دو روز آینده مشکل آب‌شرب برطرف می‌شود.» معاون امور عمرانی استاندار چهارمحال‌وبختیاری درخصوص این بحران گفته است: «با تکمیل خط پدافندی دوم از عمان سامانی از روز ۲۵ مرداد آب وارد مدار می‌شود و با اجرای این خط حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ لیتر در ثانیه آب به شهرکرد انتقال می‌یابد که بیشتر از ۷۵ درصد مشکل بحران آب شهرکرد را حل خواهد کرد.» دقت کنید که مدیران محترم قصد دارند مشکلی را که برآمده از طرح انتقال آب است، با طرح انتقال آب حل کنند! حال با گذشت یک‌هفته از زمان گل‌آلود شدن سرچشمه کوهرنگ اوج مدیریت بحران صورت‌گرفته اما تامین آب‌شرب مردم آبرسانی سیار با حدود ۵۰ تانکر و کیسه‌های آب‌شرب بوده است. اول جای سوال است که چه بر سر چشمه کوهرنگ آمده که در ادامه این گزارش به آن خواهیم پرداخت. سوال دوم اما -که به‌مراتب مهم‌تر از پرسش و مساله اول است- این است که اصلا چرا مسئولان اجازه می‌دهند کار به تجمع و اعتراض برسد، موضوع امنیتی شود و پای رسانه‌های فارسی‌زبان آن‌ور آبی در این مورد باز شود و سپس به‌جدیت به موضوع رسیدگی کنند؟
دلیل واقعی قطعی ادامه‌دار آب در شهرکرد چیست؟
گفتیم که غلامعلی حیدری، استاندار چهارمحال‌وبختیاری در بازدید از خط انتقال آب اضطراری به شهرکرد گفته است: «بعد از بارش‌های سیل‌آسای اخیر و پیرو حادثه نادر برای شبکه انتقال آب آشامیدنی از چشمه کوهرنگ به شهرکرد و گل‌آلود شدن آن، بیش از ۵۰ درصد آب آشامیدنی شهرکرد و شهرهای در مسیر این خط با مشکل مواجه شده‌اند.» واکنش فعالان محیط‌زیست و کارشناسان حوزه آب به قطعی هشت‌روزه آب شهرکرد اما جالب‌توجه بود، به‌عنوان مثال محمد درویش، کارشناس حوزه آب در اظهارنظری در صفحه شخصی خود گفته: «اینکه صرفا کدورت آب باعث قطعی هشت‌روزه آب شود موضوعی عجیب است.» در همین رابطه مصطفی تیزقدم، عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده عمران، آب و محیط‌زیست به‌عنوان کارشناسی که بر فرآیندهای تصفیه در تصفیه‌خانه‌های آب شهری تسلط دارد به «فرهیختگان» گفت: «موضوع تصفیه‌خانه شهرکرد نیازمند بررسی دقیق و مجزاست اما به‌صورت کلی چنانچه آلودگی در حد جدی در آب وجود داشته باشد که قطعی آب هشت‌روز یا بیشتر به‌طول بینجامد و تصفیه آب امکان‌پذیر نباشد فقط در صورتی میسر است که موضوع آلودگی‌های خاص مانند آلودگی نفتی یا مواد سمی در میان باشد ولی این مورد خاص باید دقیقا بررسی شده و بعد از آن اظهارنظر شود.» این کارشناس حوزه آب در ادامه توضیح داد: «اینکه تصفیه‌خانه‌ای قدرت تصفیه را به جهت کدورت آب از دست بدهد سابقه نداشته است اما قبلا در زمانی که لوله نفتی ترکیده و آلودگی نفتی وارد زاینده‌رود شده بود، این اتفاق رخ داده بود. برای همین اگر موضوع صرفا کدورت آب باشد، می‌توان مشکل را زودتر برطرف کرد و هشت، 9 روز به‌طول انجامیدن مشکل منطقی نیست. این موضوع را می‌توان حل کرد، مگر اینکه بخشی از تصفیه‌خانه دچار نقص اساسی شده باشد. حال گویا می‌خواهند منبع آب را تغییر دهند و آب را از جای دیگری بیاورند. با این حال علی‌القاعده اگر بحث کدورت و مواد معلق باشد موضوع خیلی راحت قابل‌حل است. مگر اینکه مساله دیگری وجود داشته باشد.»
چگونه سیلاب‌های اخیر آب چشمه کوهرنگ را عملا بلااستفاده کرده است؟
معضل قطعی آب شهرکرد به جز نشان دادن نارسایی‌ها و کم‌کاری‌ها در حوزه مدیریت و تصمیم‌گیری، حاکی از آن است که خسارات سیلاب‌های تابستانی اخیر تنها محدود به زمان وقوع سیل و روزهای پس از آن نمی‌شود. در گزارش‌های قبلی این سوال مهم را مطرح کردیم که وقوع این نوع بارش‌های رگباری و سیلاب‌های شدید برای کشور نعمت است یا نقمت؟ اینکه پس از سال‌ها خشکسالی حوزه‌هایی همچون تالاب گاوخونی، جازموریان، بختگان، پریشان و طشک مجدد آبگیری شده‌اند، نشان داد که بارش‌های اخیر نعمت هستند اما موضوع شهرکرد به ما می‌فهماند که مدیریت ناصحیح در حوزه آب و محیط‌زیست می‌تواند از این نعمت، نقمت و بحران بیافریند. گفتیم که ما در بارندگی‌های مردادماه بیش از آنکه با مخاطره‌ای به نام سیل یا flood در نقاط مختلف کشور مواجه باشیم، با مخاطره‌ای به نام «سیل ناگهانی» یا flash flood مواجهیم. سیل ناگهانی عبارت است از: «سیل ناشی از بارندگی شدید یا بیش‌ازحد در مدت زمان کوتاه، معمولا کمتر از 6 ساعت» سیل‌های ناگهانی معمولا با سیلاب‌های خروشان پس از باران‌های شدید ایجاد می‌شوند که از بستر رودخانه‌ها، خیابان‌های شهری یا دره‌های کوهستانی جاری شده و همه‌چیز را درمقابل خود به حرکت درمی‌آورند. رئیس سازمان مدیریت بحران کشور به‌تازگی درباره جریان موسمی بارش‌های اخیر گفته است: «این توده مونسون دارای رفتار غیرقابل پیش‌بینی و چرخشی بود و دوره تکرار آن بین ۴۵ تا ۵۰ سال است.» علاوه‌بر نوع بارندگی‌ها، حمید سینی‌ساز، کارشناس حوزه مدیریت منابع آب از بین رفتن پوشش گیاهی در مناطق مختلف کشور را عامل وقوع سیلاب‌های اخیر می‌داند و می‌گوید: «پوشش گیاهی که مانع از سرعت پیدا کردن سیلاب‌ها می‌شد نسبت به گذشته کمتر شده است و این نشان می‌دهد باید اولویت اصلی برای مقابله با سیلاب‌ها را احیای پوشش گیاهی در بالادست کوهستان‌ها قرار دهیم.» همین مقدمه را در ذهن داشته باشید، درست یک هفته پس از وقوع سیلاب‌های ناگهانی در سراسر کشور یکی از فعالان محیط‌زیست در صفحه مجازی خود ویدئویی را با این عنوان منتشر کرد: «یک آزمایش ساده.» در این ویدئو سه لیوان حاوی آب به یک اندازه از دهانه روی زمین خاکی در سه موقعیت مختلف قرار گرفته بودند، لیوان اول روی زمینی با چمن مرطوب، لیوان دوم روی زمینی با چمن نرمال و لیوان سوم روی زمینی با چمن اندک و خشک، نتیجه کاملا گویا و مشخص بود، آب موجود در لیوان اول در مواجهه با زمین مملو از چمن‌های مرطوب آنقدر با سرعت به خورد زمین می‌رفت که کل آب موجود در لیوان تنها در چند ثانیه تخلیه شد، آب موجود در چمن نه‌چندان مرطوب و نرمال هم با سرعتی آهسته‌تر به خورد زمین می‌رفت، آب موجود در لیوان سوم اما با سرعتی بسیار کم و آهسته به خورد زمین خشک می‌رفت، آنقدر آهسته که انگار زمین همچون سنگی سخت، هیچ آبی را در بستر خود نفوذ نداده و نمی‌پذیرد، در وصف این ویدئو نوشته شده بود: «همین آزمایش ساده به ما به‌‌خوبی نشان می‌دهد که چرا در فصول گرم‌وخشک، فقط کمی بارندگی می‌تواند منجر به سیل ناگهانی شود. هرچه زمین خشک‌تر باشد، ظرفیت کمتری برای جذب رطوبت دارد. آبی که جذب زمین نشود و پایین نرود، سیل را رقم می‌زند. نکته مهم دیگری که این ویدئو به ما یادآوری می‌کند، اهمیت حفاظت از پوشش گیاهی و حفظ رطوبت خاک است. خاکی که خشک باشد، آب را عبور نمی‌دهد و کاهش نفوذپذیری خاک به معنی کاهش تغذیه منابع آب زیرزمینی و افزایش سرعت بیابان‌زایی است.» با این تفاسیر می‌توان تصور کرد که از میان رفتن پوشش گیاهی و خشک شدن مراتع سراسر کشور چگونه با همراهی حجم عظیم بارش‌های ناگهانی توانسته آن سیلاب‌های شدید را رقم بزند و شدت خسارات را دوچندان کند، این درحالی است که درصد بالایی از حجم آب موجود در سیلاب‌ها را خاک، گل‌ولای و ذرات معلق در سیلاب تشکیل داده‌اند، به‌طوری‌که سیلاب در هر نقطه‌ای جاری شود، این محتویات پس از وقوع سیل در آن محل ته‌نشین شده و به‌سادگی قابل جمع‌آوری و پاکسازی نیستند. با این اوصاف بهتر می‌توان فهمید که واقعا چه بر سر منبع آب چشمه کوهرنگ آمده است، منبعی که آنقدر از گل‌ولای و خاک و ذرات معلق در سیل پر شده که مدیرعامل آبفای استان چهارمحال و بختیاری گفته است: «کدورت آب این چشمه به‌حدی رسیده که هیچ تصفیه‌خانه‌ای قادر به تصفیه آب آن نیست.» و گویا این منبع آب پس از آلودگی‌های ناشی از سیل‌های اخیر به منبعی بلااستفاده تبدیل شده است.
روایت ساکنان حاضر در شهرکرد از علل قطعی 9 روزه آب
فارغ از همه اخبار، اظهارنظرها و سناریوهای رسمی و غیررسمی که درباره علت قطعی آب در شهرکرد گفته شده، شنیدن روایت ساکنان این شهر و معترضانی که خود بی‌واسطه درحال دست‌وپنجه نرم کردن با بحران هستند، خالی از لطف نیست. به گفته شاهدان عینی حاضر در تجمع دیروز شهرکرد، حجم آب چشمه کوهرنگ آنقدر کاهش پیدا کرده که دیگر عملا خشک شده و دلیلش هم همین مساله آشنا و مسبوق‌به‌سابقه طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای است. این کاهش حجم آب چشمه منجر به ایجاد گل‌ولای در منابع آب چشمه شده و از طرفی تصفیه‌خانه نیز آنقدر پیشرفته نیست که بتواند این آب را برای شهرکرد و توابع آن به‌طور مطلوب و شفاف تصفیه کند و در اختیار مردم قرار دهد. به‌عبارتی هم بحران آب ناشی از طرح انتقال آب بین‌حوضه‌ای، هم توان محدود تصفیه‌خانه و هم سیلاب، هر سه عامل پدیدار شدن بحران قطعی آب در شهرکرد، به‌عنوان یکی از سرچشمه‌های آبی است. به ادعای جمعی دیگر از معترضان محلی به قطعی آب «علت گِل‌آلود شدن آب چشمه کوهرنگ، انفجارهای زیرزمینی بوده که شیارها و مسیرهای جدیدی ایجاد کنند برای رساندن آب به تونل‌هایی که برای انتقال آب به اصفهان زده‌اند، وگرنه آب چشمه که با سیل گِل‌آلوده نمی‌شود. با اینکه مسئولان استان از این مطلب آگاه هستند، هیچ حرکتی نمی‌کنند، هیچ حرفی نزده‌اند و حتی بی‌آبی را هم بایکوت کرده‌اند. البته مسلما با این انفجارها آب چشمه کوهرنگ هم زودتر خشک می‌شود.»
محمدرضا محبوب‌فر، عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار و پژوهشگر حوزه آب و بحران‌های محیطی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» علت وقوع حادثه را ضعف در مدیریت ریسک قبل از بحران می‌داند و توضیح می‌دهد: «به فرض مثال اگر علت قطعی آب در شهرکرد سیلاب هم باشد من می‌خواهم بدانم مسئولان استانی در چهارمحال‌وبختیاری چرا اقدام به مدیریت ریسک قبل از بحران نکردند؟ اینها وظیفه دارند در برابر سیلاب و سایر حوادث غیرمترقبه از هر نظر آمادگی داشته باشند آب مردم قطع نشود و تصفیه‌خانه‌ها از دسترس خارج نشوند، عملکردشان دچار اختلال نشود و بتواند آب را تصفیه کند. وقتی عنوان می‌شود قطعی آب به‌دلیل سیلاب بوده و شبکه توزیع آب آشامیدنی دچار اختلال شده یا تصفیه‌خانه دچار اخلال شده، اولا باید پرسید مسئولان استانی چرا از قبل آمادگی نداشتند؟ چرا تدابیر لازم و تمهیداتی درخصوص مدیریت ریسک قبل از بحران به عمل نیاوردند؟ و از طرفی هم سازمان هواشناسی اقدام به هشدارهای به‌موقع نکرده و اگر به‌موقع هشدار داده، چرا مسئولان نسبت به هشدارهای هواشناسی بی‌توجه بوده‌اند؟»
طرح انتقال آب؛ راه‌حلی موقتی که صرفا موجب تشدید بحران آب در بلندمدت می‌شود
محبوب‌فر در ادامه فارغ از اینکه علت واقعی بحران قطعی آب شهرکرد چیست، راه‌حل موقتی مسئولان برای حل مساله یعنی طرح انتقال آب را مشکلی می‌داند که صرفا بر مشکلات پیشین می‌افزاید، وی در این خصوص به «فرهیختگان» می‌گوید: «من فکر می‌کنم نه‌تنها مناطقی مثل استان چهارمحال‌وبختیاری مدیریت بحران‌شان رها شده بلکه هم‌وغم مسئولان استان و مسئولان کشوری مدیریت ریسک پیش از بحران نبوده است. وقوع حوادث غیرمترقبه‌ای که با توجه به تخریب‌های محیط‌زیستی، ساخت‌وسازها و تصرف سواحل که در رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و تخریب پوشش جنگلی و گیاهی که در کشور صورت گرفته، باید گفت لاجرم این سیلاب‌ها که الان در کشور شروع شده، تازه آغاز ماجراست. فکر می‌کنم به جای اینکه از مساله‌ای تحت‌عنوان خشکسالی، بی‌آبی، سیلاب و سیل به‌عنوان علت بی‌آبی و قطعی آب و دسترسی نداشتن مردم چهارمحال‌وبختیاری به آب‌آشامیدنی یاد کنیم، اسم مساله را بی‌تدبیری بگذاریم. بی‌تدبیری مسئولان چه در استان و چه در پایتخت است. یکی از راهکارهایی که برای حل این مشکل دادند فارغ از اینکه این مشکل سیل بوده یا خیر، انتقال خط لوله‌ای بود که از سامان به شهرکرد احداث می‌شود، عملا از زاینده‌رود آب می‌گیرند و به آنجا می‌برند و این‌گونه می‌خواهند مشکل را حل کنند. آیا این طرح انتقال آب در بلندمدت می‌تواند راهکار مناسبی باشد؟ به‌هیچ‌وجه. دو استان چهارمحال‌وبختیاری و اصفهان همواره چوب انتقال آب بین‌حوضه‌ای را می‌خورند، آن هم روندی که مورد تایید سازمان حفاظت محیط‌زیست و معتمدان مردم دو استان نیست و تنها مورد تایید دولت است که دست به این کار می‌زند. الان هم اعتراضات مردم شهرکرد به اعتراضات مردم اصفهان وصل شده و این‌طور که درخصوص انتقال آب از یک حوزه به حوزه دیگر صحبت می‌کنند، این موضوع در حوضه آبریز زاینده‌رود و در هر دو استان مشکلات امنیتی را دوچندان می‌کند و باعث عصبانی‌تر شدن مردم در چهارمحال‌وبختیاری و استان اصفهان می‌شود.»
حل بحران آب استان‌های چهارمحال‌وبختیاری و اصفهان نیازمند مشارکت مردمی است
این کارشناس حوزه آب و محیط‌زیست در پایان صحبت‌هایش هرگونه راهکاری را در جهت حل بحران‌های آبی کشور تنها درصورتی معتبر می‌داند که با تکیه بر نظر مردم، کارشناسان و متخصصان محیط‌زیستی و منابع آب باشد. وی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» این موضوع را این‌گونه شرح می‌دهد: «هرگونه راهکار درخصوص تامین آب استان چهارمحال‌وبختیاری در شرایط فعلی باید تکیه بر مردم، کارشناسان، متخصصان محیط‌زیستی و منابع آبی داشته باشد، آن هم کارشناسان و متخصصانی که دولتی نباشند، سیاسی نباشند و وابستگی به مافیای آب نداشته باشند. از طرفی هرگونه اقدامی برای مدیریت آب استان چهارمحال‌وبختیاری باید با حضور تشکل‌های زیستمحیطی به‌عنوان نماینده مردم صورت گیرد. اینکه مردم را کنار بگذارند و خودشان ببرند و بدوزند، تجربه نشان داده که نه‌تنها مسائل را حل‌وفصل نکرده، بلکه اگر هم حل‌وفصل شده، در کوتاه‌مدت و به‌عنوان مسکن بوده و در میان‌مدت و بلندمدت مشکلات مضاعف شده است. الان که من با شما صحبت می‌کنم قطعی آب شهرکرد ساکنان شهر و چندین منطقه در استان چهارمحال‌وبختیاری و توابع شهرکرد را به‌عنوان مرکز استان دچار مشکل کرده است. کیسه آب در منطقه توزیع می‌شود، با تانکر آبرسانی می‌شود. زندگی مردم مختل شده و علت این مساله این بود که گفتند چشمه کوهرنگ از دسترس خارج شده و به دلیل سیلابی که آمده بود این مشکل ایجاد شده و اعلام کردند آب به‌قدری کدر شده که هیچ تصفیه‌خانه‌ای قادر به تصفیه آن نیست. من می‌خواهم بدانم این چه مدیریت بحرانی بوده که در آن مدیریت ریسک قبل از بحران را انجام نداده، هیچ آینده‌نگری‌ای انجام نداده‌اند، این بودجه‌ها و پول‌ها کجا مصرف می‌شود؟ این بودجه‌ها را باید جایی مصرف کنید که اگر حادثه غیرمترقبه‌ای مثل طوفان و سیلاب و زلزله و امثالهم پیش آمد، کمترین خسارت را داشته باشد. من معتقدم از خبرگان، تشکل‌های زیستمحیطی و مردمی که در دو استان معتمد هستند، دعوت و این مساله را برای میان‌مدت حل‌وفصل کنند. اینکه دولت وارد این مساله می‌شود و دور از چشم مردم طرح‌ریزی برای انتقال آب می‌کند، فکر نمی‌کنم موثر باشد بلکه صرفا مشکلات را در آینده دوچندان می‌کند.»