ندا اظهری، مترجم: در دنیای پزشکی بیماری‌های مختلفی هستند که به‌رغم تحقیقات گسترده‌ای که تاکنون انجام شده، هیچ درمان قطعی‌ای برای آنها کشف نشده و درمان‌ها و داروهایی که درحال حاضر مورد استفاده قرار می‌گیرند تنها در راستای جلوگیری از پیشرفت و گسترش بیماری است. از این نوع بیماری‌ها می‌توان به تالاسمی، هموفیلی و... اشاره کرد که سالانه هزینه‌های درمانی بسیار بالایی را هم به خانواده‌ها و هم به دولت‌ها تحمیل می‌کنند. محققان سال‌هاست به‌دنبال راه‌حلی برای درمان این قبیل بیماری‌ها هستند اما تاکنون راه‌حل قطعی برای درمان آنها پیدا نکرده‌اند. اما چند سال پیش بود که یکی از محققان با ارائه طرح «قیچی کریسپر» توانست جایزه نوبل پزشکی را از آن خود کند که در نوع خود طرح بی‌نظیری بود و به اصلاح ژنتیکی با قابلیت اصلاح DNA اشاره می‌کرد. تا آن روز، حرف‌هایی از ژن‌درمانی زده شده بود و محققان مدعی شده بودند که می‌توانند با اصلاح ژنتیکی، بیماری‌ها را درمان کنند. اما طرح این پروژه امید تازه‌ای بود که محققان بتوانند با دلگرمی بیشتری کارهای تحقیقاتی خود را دنبال کنند. تاکنون آزمایش‌های امیدبخشی روی درمان تالاسمی و هموفیلی با ژن‌درمانی صورت گرفته و امید می‌رود در آینده‌ای نزدیک با تحولی که در دنیای پزشکی ایجاد می‌شود، بسیاری از بیماران از شر این بیماری‌ها خلاص شوند و از پرداخت هزینه‌های سرسام‌آور نجات پیدا کنند.

  ژن‌درمانی چگونه عمل می‌کند؟
به گزارش سازمان غذا و داروی آمریکا، ژن‌ها نقش کلیدی در سلامت بدن ایفا می‌کنند و درواقع، این ژن‌های معیوب هستند که شما را بیمار می‌کنند. دانشمندان چند دهه برای تغییر ژن‌ها و جایگزینی ژن‌های معیوب با ژن‌های سالم تلاش کردند تا بیماری‌ها را درمان کرده و از بروز مشکلات بیشتر جلوگیری کنند. ژن‌ها و سلول‌ها ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند. داخل سلول‌ها هزاران ژن وجود دارد که اطلاعاتی را درباره تولید پروتئین‌های خاصی ارائه می‌دهند که به آرایش سلول‌ها کمک می‌کنند. سلول‌ها، بلوک‌های اساسی ساختمان همه موجودات زنده هستند. بدن انسان از تریلیون‌ها سلول تشکیل شده است. گاهی تمام یا بخشی از یک ژن از بدو تولد معیوب است یا وجود ندارد که به آن جهش ژنتیکی ارثی اطلاق می‌شود. در ژن‌درمانی، محققان کارهای مختلفی را انجام می‌دهند؛ یا ژنی را که وجود ندارد یا با مشکل مواجه شده، جایگزین می‌کنند یا ژن‌هایی را برای کمک به درمان بیماری به بدن می‌افزایند؛ یا اینکه ژن‌هایی را که عامل بروز مشکل یا بیماری در بدن هستند، غیرفعال می‌کنند. دانشمندان برای تزریق مستقیم ژن‌های جدید به داخل سلول‌ها، از ابزاری به نام «وکتور» استفاده می‌کنند. وکتورها به‌لحاظ ژنتیکی به‌گونه‌ای مهندسی شده‌اند که ژن‌های لازم برای درمان بیماری را منتقل کنند. وکتورها باید بتوانند مواد ژنتیکی را به داخل سلول‌ها تزریق کنند و از این‌رو انواع مختلفی دارند. ویروس‌های معمولی‌تر وکتورهایی هستند که به‌دلیل توانایی طبیعی آنها در تزریق مواد ژنتیکی به داخل سلول‌ها، در درمان‌های ژنی مورد استفاده قرار می‌گیرند. پیش از استفاده از ویروس، محققان آن را به‌گونه‌ای تغییر می‌دهند که قدرت بیماری‌زایی خود را از دست بدهند. همچنین از ژن‌درمانی در تغییر سلول‌ها در داخل یا خارج بدن استفاده می‌کنند. زمانی که ژن‌درمانی برای تغییر سلول‌ها در داخل بدن به کار می‌رود، پزشک وکتور حامل ژن را مستقیم به بدن بیمار تزریق می‌کند. ‌اما زمانی که از ژن درمانی برای تغییر سلول‌ها در خارج از بدن استفاده می‌شود، پزشکان از بیمار، نمونه خون، مغز استخوان یا بافت دیگری از بدن را گرفته و انواعی از سلول‌های خاص را در آزمایشگاه جداسازی می‌کنند. سپس وکتور حامل ژن موردنظر را به داخل این سلول‌ها تزریق می‌کنند. این سلول‌ها سپس به داخل بدن بیمار تزریق می‌شوند تا بتوانند اثرات مطلوبی را در بدن فرد به جا بگذارند. پیش از اینکه ژن‌درمانی توسط انسان مورد استفاده قرار گیرد، باید در مطالعات بالینی جهت بررسی ایمنی و اثربخشی آن مورد آزمایش قرار گیرد تا دانشمندان سازمان غذا و دارو بتوانند در این مورد نظر دهند که آیا خطرات این درمان قابل‌قبول هستند یا خیر.

  پیشگامی اروپا در ژن‌درمانی
با وجود اینکه دانشمندان در کشورهای مختلف دنیا روی روش جدید ژن‌درمانی کار می‌کنند، اروپا در مسیر توسعه علمی ژن‌درمانی گام‌های موثری برداشته است. درحال حاضر، قاره سبز باید برای محقق‌شدن این فناوری و انتقال آن از آزمایشگاه به واقعیت، انعطاف‌پذیری را در سیستم‌های بهداشت و درمان خود وارد کند. ژن‌درمانی به‌عنوان یک رشته دگرگون‌کننده در عرصه پزشکی است که می‌تواند بیماری‌ها را قبل از اینکه بیماران علامت‌دار شوند، متوقف کرده و جان میلیون‌ها نفر را در دنیا که از شرایط بحرانی ناشی از ناهنجاری‌های ژنتیکی رنج می‌برند، نجات دهد و کیفیت زندگی آنها را بهبود بخشد. درست است که چند دهه‌ای است دانشمندان روی مقوله ژن‌درمانی تحقیق و مطالعه می‌کنند اما نخستین نسل از درمان‌ها اکنون برای بیماری‌هایی چون آتروفی عضلانی نخاعی و بیماری‌های ارثی شبکیه درحال ظهور است و دانشمندان اروپایی درصدر این پژوهش‌ها حضور دارند. درحالی که اروپایی‌ها در زمینه پژوهش‌های ژن‌درمانی در دنیا پیشگام هستند، آمریکایی‌ها 66/81درصد از آزمایش‌های بالینی ژن‌درمانی را در دنیا به خود اختصاص داده‌اند. در این میان، انگلیس با 9/45درصد، آلمان با 3/95درصد و کشورهایی چون سوئیس، فرانسه، چین و ژاپن نیز دو درصد باقی‌مانده را در این زمینه تشکیل می‌دهند.  به گزارش politico، محققان دانشگاهی، فناوری‌های زیستی و شرکت‌های دارویی در اروپا نقش مهمی در توسعه زمینه ژن‌درمانی داشته‌اند. بین سال‌های 2017 تا 2019، تنها 120 هزار مقاله در زمینه سلول و ژن‌درمانی از سوی موسسات اروپایی منتشر شد که در مقایسه با 72هزار مقاله در آمریکا و 100هزار مقاله در چین قابل‌توجه است. موسسه نظارتی پزشکی اتحادیه اروپا و آژانس دارویی اروپا در ارزیابی محصولات دارویی درمان پیشرفته، در جهان پیشگام بوده‌اند و یک محصول مهندسی بافت را تایید کرده است. اما دانشمندان بر این باورند که منطقه اروپا باید روی شتاب خود برای انتقال ژن‌درمانی از آزمایشگاه به بیماران کار کند. بخش ژن‌درمانی اروپا را می‌توان با توجه به انعطاف‌پذیری و چابکی بیشتری که در روش‌هایی برای ارزیابی و بازپرداخت درمان‌های پیشرفت استفاده می‌شود، تقویت کرد. مقرون‌به‌صرفه بودن یک روش درمانی معمولا براساس بار مالی مستقیم یک بیماری بر سیستم سلامت ارزیابی می‌شود. با وجود این، بزرگ‌ترین تاثیر بسیاری از بیماری‌های ژنتیکی غیرمستقیم است که از آن جمله می‌توان به نابینایی ارثی اشاره کرد که بسیار پرهزینه بوده و بار مالی آن برعهده سیستم اجتماعی و رفاهی است. مطالعات صورت‌گرفته، کل هزینه‌های مربوط به بیماری‌های ارثی مربوط به بیماری‌های شبکیه را در سال 2019 بالغ بر 523/3میلیون پوند عنوان کرد.
اروپا درحال حاضر در حرکت به سمت‌و‌سوی بررسی چالش درمان‌های پیشرفته است. در دسامبر 2021، مقررات اروپا درمورد ارزیابی فناوری سلامت به تصویب رسید تا به کشورها در تصمیم‌گیری به‌موقع درمورد دسترسی بیماران به فناوری‌های نوآورانه سلامت کمک کند. ژن‌درمانی ازجمله پیشرفت‌های پزشکی است که اصلاحات اروپایی را شامل می‌شود. تمرکز بر این شتاب علمی می‌تواند تغییر موردنیاز را در روش‌های ارزیابی ایجاد کرده و به تحقق پتانسیل کامل ژن‌درمانی کمک کند.

  روش «کریسپر» و درمان دائمی فشارخون بالا
در تازه‌ترین اخباری که پیرامون ژن‌درمانی منتشر شده، آغاز تست انسانی درمان «کریسپر» برای درمان کلسترول بالاست. یافته‌ها حکایت از آن دارد که این درمان می‌تواند کلسترول خون را پایین بیاورد که به‌طور دائم خطر ابتلا به حملات قلبی را کاهش می‌دهد. آمارهای سال 2021 بیانگر آن است که حدود 29 میلیون نفر از مردم دنیا به کلسترول بالا مبتلا هستند. محققان به‌تازگی مدعی شده‌اند با استفاده از فناوری «کریسپر» قادرند کلسترول بالا را برای همیشه درمان کنند. یک نوع از ژن‌درمانی با استفاده از «کریسپر» به‌گونه‌ای طراحی شده که تولید پروتئین PCSK9 را تحت کنترل می‌گیرد. این پروتئین از خروج کلسترول اضافی از بدن جلوگیری می‌کند.  به گزارش bigthink، استفاده از این روش در تست‌هایی که روی میمون‌ها انجام شده توانسته طی دو هفته تا 70 درصد میزان کلسترول بالا را کاهش دهد.  به گزارش bigthink، محققان نیوزیلندی برای نخستین‌بار این نوع درمان را به‌عنوان درمانی بسیار موفق برای درمان کلسترول بالای خون عنوان کرده‌اند و مراحل آزمایشی آن قرار است به‌زودی وارد فاز انسانی شود. آنها امیدوارند چنانچه نتایج این آزمایش‌ها نیز به‌خوبی آزمایش‌های حیوانی باشد، جان بسیاری از مردم دنیا را از خطر مرگ و ابتلا به بیماری‌های مرتبط نجات دهند. در مقیاس کوچک این بیماری، با درمان شدن کلسترول بالا، خطر حملات قلبی تا حد بسیار بالایی کاهش می‌یابد. کلسترول ماده‌ای چرب و تولید کبد است که در برخی غذاها یافت می‌شود. این ماده در جریان خون می‌چرخد و به دو شکل HDL و LDL وجود دارد. داشتن مقادیر مناسبی از کلسترول HDL از شما در برابر بیماری‌ها محافظت می‌کند اما LDL بالا عامل اصلی ابتلا به بیماری قلبی و عروق و مهم‌ترین عامل مرگ‌ومیر در جهان محسوب می‌شود.

  جایگزینی برای روش‌های مرسوم
درست است که استفاده از داروهای استاتین به کاهش سطح کلسترول کمک می‌کند اما باید روزانه خورده شود و گاهی عوارض جانبی آن برای افراد غیرقابل تحمل می‌شود. داروهای تزریقی جدید هم سالی دوبار به عنوان جایگزین مورد استفاده قرار می‌گیرند که اغلب پرهزینه بوده و تحت‌پوشش‌های بیمه‌ای قرار ندارند. محققان در آزمایش روی میمون‌ها، توانستند با موفقیت 70 درصدی در کاهش میزان کلسترول در میمون‌ها به مدت حداقل دوسال، این درمان را به فاز انسانی برسانند. روش «کریسپر» پیش‌تر برای برش رشته DNA مورد استفاده قرار می‌گرفت که می‌توانست یکی از حروف در ژن PCSK9 را با حرف دیگری عوض کند. این روش به ویرایش پایه در مطالعات حیوانی شناخته می‌شود که موثرتر بوده و خطاهای کمتری نسبت به روش «کریسپر» استاندارد دارد. محققان به‌جای استفاده از شیوه معمول برای ژن‌درمانی، از ویروسی توخالی برای ارائه درمان «کریسپر» استفاده می‌کنند. البته درمان‌هایی که روی حیوانات نتیجه مثبت دارند اغلب با همان کیفیت روی انسان‌ها پاسخگو نیست. ژن PCSK9 کلسترول خون را در بدن کاهش می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد افرادی که با جهش‌هایی در PCSK9 متولد می‌شوند به دلیل خاصیتی که این ژن دارد، کمتر درمعرض بیماری قلبی قرار دارند و این می‌تواند به موثر بودن این درمان در بدن انسان اشاره کند. این آزمایش‌ها تازه شروع شده است اما اگر همه‌چیز خوب پیش رود، درمان با روش «کریسپر» برای کاهش کلسترول خون می‌تواند بزرگ‌ترین تاثیر این فناوری روی بشریت باشد.

 بازار پررونق ژن‌درمانی

با توجه به اینکه ژن‌درمانی، روشی تحول‌آفرین در پزشکی دنیا به شمار می‌رود، انتظار می‌رود بازار جهانی ژن‌درمانی مبتنی‌بر اسیدنوکلئیک از 0/62 میلیارد دلار در سال 2021 به 0/68 میلیارد دلار در سال 2022 با نرخ رشد ترکیبی سالانه 9/5 درصد افزایش یابد. پیش‌بینی می‌شود بازار ژن‌درمانی در سال 2026 با نرخ رشد مرکب سالانه 9 درصد به 0/96 میلیارد دلار برسد. با توجه به رشدی که در این شیوه درمانی مدنظر است، انتظار می‌رود افزایش حمایت مالی از سوی دولت و شرکت‌های فعال در بازار ژن‌درمانی به افزایش تقاضا برای ژن‌درمانی‌های مبتنی‌بر اسیدنوکلئیک کمک کند. در اکتبر سال 2019، موسسه ملی بهداشت آمریکا اعلام کرد قرار است تا چهار سال آینده یعنی تا سال 2023، حدود 100 میلیون دلار برای درمان HIV و بیماری سلول داسی‌شکل با ژن‌درمانی سرمایه‌گذاری کند. حمایت دولت از ژن‌درمانی به رشد بازار کمک خواهد کرد. بررسی‌های جهانی حکایت از آن دارد که سرمایه‌گذاری‌های جهانی در عرصه سلول و ژن‌درمانی در سال 2021 به حدود 70 میلیارد دلار رسید.