عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: با انتصاب پیمان جبلی به ریاست سازمان صداوسیما، این احتمال درخصوص حذف چند شبکه تلویزیونی مطرح شد و حالا در آستانه یک‌سالگی مدیریت جبلی، اعلام شد دو شبکه «شما» و «ایران‌کالا» از پنجم مردادماه روی آنتن تلویزیون نمی‌روند؛ اتفاقی که گفته می‌شود در راستای چابک‌سازی تلویزیون انجام گرفته است. خبر تعطیلی این دو شبکه با پخش تیزر از شبکه‌های مختلف تلویزیونی صورت گرفت و برنامه‌های این دو شبکه از روز پنجم مردادماه به شبکه‌های پرمخاطب سیما انتقال خواهد یافت. در تیزر آمده است: «به‌اطلاع مخاطبان ارجمند رسانه‌ملی می‌رساند به‌منظور بیشتر دیده‌شدن برنامه‌های شاخص شبکه‌های «ایران‌کالا» و «شما» و برای ارائه وسیع‌تر زیبایی‌های گستره پهناور کشورمان و معرفی بیش از پیش ظرفیت‌های اقتصادی، اجتماعی و گردشگری آنها و نیز بازنمایی گسترده‌تر تولیدات ملی، فعالیت‌های اقتصادی و مالی کشور، این برنامه‌ها از پنجم مردادماه به شبکه‌های پربیننده سیما منتقل می‌شوند تا با هم‌افزایی و استفاده بهینه از منابع رسانه‌ملی شاهد تقویت و ارتقای این برنامه‌ها باشیم.»
در گزارش امروز به‌سراغ این موضوع رفتیم که این دو شبکه براساس چه سیاستی شکل گرفتند و بعد هم از الزامات تخصصی‌شدن شبکه‌ها گفتیم، اینکه وقتی شبکه یا تخصصی ایجاد می‌کنیم نباید فقط به کمیت فکر کنیم و باید برای کیفیت آن هم برنامه داشته باشیم.
شبکه شما
سال1390، پس از اجرای سیستم پخش دیجیتالی و گسترش این سیستم در کشور مدیران صداوسیما در همان زمان، در طرحی به فکر افزایش تعداد شبکه‌های سراسری افتادند که در این راستا پس از افتتاح شبکه مستند، پخش رسمی شبکه شما در ۸مردادماه همان سال با حضور محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت ایران و رئیس سازمان صداوسیما که در آن زمان عزت‌الله ضرغامی بود، آغاز شد. ترویج فرهنگ‌ها و سنت‌های اصیل ایرانی و نظام ارزشی اسلام به‌منظور ایجاد محیط مساعد برای تعالی انسان، گسترش معنویت در جامعه و ارتباط نزدیک و صمیمانه میان قشرهای مختلف مردم، بالابردن سطح اطلاعات عمومی و معرفی دستاوردها و خدمات نظام در استان‌ها به‌منظور تقویت اعتماد بین مردم و نظام، ازجمله اهداف تاسیس این شبکه تلویزیونی بود. 4سال از شروع به‌کار این شبکه تلویزیونی گذشته بود که در سال1394 و با روی کار آمدن محمد سرافراز این شبکه با شعار کوچک‌سازی صداوسیما و به‌علت آغاز پخش اچ‌دی شبکه مستند سیما و کمبود پهنای باند فرستنده دیجیتال، در ۲۷اسفند آن سال در شبکه آموزش ادغام شد. تقریبا چندماه از این ادغام گذشته بود که رئیس سازمان صداوسیما دوباره تغییر کرد و بازهم این شبکه دچار تغییرات شد و در راستای لزوم توجه به برنامه‌های تولیدی مراکز استان‌ها و پخش برنامه‌های شاخص مرکز استان‌ها در سراسر ایران و به‌دنبال حمایت مالی دولت وقت، مجددا در ۲۹شهریور۱۳۹۵ افتتاح مجدد شد. حالا هم که در زمان ریاست پیمان جبلی این شبکه کاملا حذف و برنامه‌هایش در شبکه‌های دیگر ادغام می‌شود. با توجه به اینکه می‌گویند برنامه‌های این شبکه در شبکه‌های دیگر ادغام می‌شود، بررسی می‌کنیم که درطول مدت فعالیت این شبکه چه برنامه‌هایی تولید شده است. شبکه شما از ابتدا قرار بود با اتکا به تولیدات برنامه‌ای سیمای مراکز استان‌ها از طریق تامین و تولید برنامه، یکپارچگی اقوام و قشرهای مختلف کشور را در عین گوناگونی نمایش دهد و در راستای همین هدف عموم مردم را مخاطب خود می‌دانست. وجه غالب، گرایش و عمده‌برنامه‌های این شبکه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بود. یکی از ماموریت‌های این شبکه مشارکت با وزارت گردشگری و میراث فرهنگی بود تا تسهیل در امر گردشگری را سرعت دهد. یکی از واحدهای فعال این شبکه، فضای مجازی آن بود که با تهیه پوسترها و اعلام برنامه روزانه و درگیر‌کردن مخاطبان با پرسش‌وپاسخ و معرفی مراکز، اماکن دیدنی و ترغیب به مطالعه با سوالات اطلاعات‌عمومی سعی در افزایش میزان مطالعه مخاطبان داشت. گاهی هم بعضی از مسابقات لیگ برتر فوتیال، لیگ قهرمانان آسیا، لیگ آزادگان و جام‌حذفی فوتبال از این شبکه پخش می‌شد. از دیگر مسابقات ورزشی پخش‌شده می‌توان به لیگ‌برتر والیبال ایران و مسابقات سوپرلیگ بسکتبال اشاره داشت. یکی از دلایلی که برای حذف این شبکه عنوان می‌کنند، نداشتن مخاطب است؛ مخاطبی که با شبکه تعامل داشته باشد و درمورد برنامه‌ها نظر بدهد.
ایران‌کالا
شبکه ایران‌کالا در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ تحت‌عنوان شبکه بازار آغاز به فعالیت کرد اما در روزهای پایانی اسفند۱۳۹۴ بسته شد و حدود یک‌سال بعد یعنی در روز اول اسفندماه1395 با انتخاب عنوان جدیدی برای شبکه، پخش آنونس برنامه‌های خود را در فرستنده‌های سوم سراسر کشور به‌عنوان شبکه۲۸ آغاز کرد. مدیریت این شبکه را اردشیر زابلی‌زاده برعهده داشت. این شبکه در ۱۲اسفندماه سال۱۳۹۶ به‌طور رسمی افتتاح شد. این شبکه تنها شبکه تلویزیونی اقتصادی صداوسیما بود که به‌طور مستمر موضوعات اقتصادی مورد نیاز مردم را رصد و پیگیری می‌کرد و مستقیما زیرنظر معاونت مالی سازمان صداوسیما فعالیت می‌کرد. جالب است کمی از ماموریت‌های این شبکه بدانیم. تبلیغات برای کالای ایرانی به‌منظور رونق بازار، ظرفیت‌سازی و تحول‌آفرینی در فضای کسب‌وکار، حمایت از کار، تولید و سرمایه ایرانی، کمک به توسعه اشتغال، ارتقای کیفیت کالا و خدمات و تحقق عدالت اطلاعاتی با تاکید بر حمایت از صنایع کوچک و متوسط و نکته مهم‌تر برای این شبکه این بود که به یکی از برترین حامی تبلیغاتی صنایع کوچک و متوسط و مورد اعتمادترین مرجع اطلاعات اقتصادی کشور تبدیل شود. اما این شبکه هم در روز پنجم مردادماه1401 به سرنوشت شبکه شما دچار شد و دلیل آن را هم این موضوع عنوان کردند که مخاطبی برای این شبکه وجود ندارد و در نظرسنجی‌های انجام‌شده، شرکت‌کننده‌ای این شبکه را انتخاب نکرده است. البته نظر اردشیر زابلی‌زاده که مدیریت این شبکه تلویزیونی را برعهده داشت با این نظر برای تعطیلی شبکه متفاوت است. او در گفت‌وگویی در پاسخ به اینکه چه آماری از مخاطبان شبکه دارد و چرا این شبکه هیچ‌گاه در نظرسنجی‌های صداوسیما دیده نشده است، می‌گوید: «به‌نظرم سازمان در نظرسنجی‌ها نوعی اشتباه در سنجش جامعه مخاطبان ما دارد چون جامعه مخاطبان ما مثل شبکه یک یا دیگر شبکه‌های سراسری نیست. جامعه مخاطب ما عموم مردم نیست بلکه بیشتر اقتصاددانان و بنگاه‌های اقتصادی هستند، درنتیجه وقتی کار پژوهشی و نظرسنجی صورت می‌گیرد باید به میان این مخاطبان بروند.» زابلی‌زاده درباره رویکرد این شبکه هم معتقد بود که ایران‌کالا با آسیب‌شناسی بالا آمده است و نکاتی که در ایران‌کالا گفته می‌شود از چالش‌ها در دیگر شبکه‌ها قوی‌تر و کارشناسی‌تر است چون پشت بسیاری از این چالش‌ها نگاهی است که با مشورت جمعی از کارشناسان و اقتصاددانان به‌دست آمده است. یکی از نکات دیگری که درمورد این شبکه با تاکید گفته می‌شد بحث تبلیغ کالای ایرانی بود که می‌توانست به کسب‌وکارهای کوچک و بزرگ کمک کند. زابلی‌زاده درمورد تبلیغات این شبکه می‌گفت: «ما اعتقاد نداریم که به مردم دروغ می‌گوییم که بخواهیم بابت آن از ایده‌های تبلیغاتی به‌معنای مرسوم استفاده کنیم. وظیفه ما این است کاری کنیم که مردم باورشان به کالاهای خودمان بالا برود. ما دنبال سلبریتی‌ها نیستیم و قصدمان این است که اگر خدماتی صورت می‌گیرد به مردم معرفی کنیم و اگر هم ندارد، دنبالش نمی‌رویم.»
شبکه‌های تخصصی مهم هستند یا نه؟
سال1383 که عزت‌الله ضرغامی بر مسند ریاست سازمان نشست و تقریبا 10سال رئیس سازمان صداوسیما بود شبکه‌های زیادی را به این سازمان اضافه کرد؛ شبکه‌هایی که خیلی‌ها موافق افتتاح آن نبودند و معتقد بودند فقط بار مالی را به سازمان اضافه می‌کند، اما نظر ضرغامی خلاف این موضوع بود. او در افتتاح شبکه شما در سال1390 که با حضور رئیس‌جمهور وقت برگزار شد با بیان اینکه تولیدات این شبکه را مراکز استان‌ها تامین می‌کنند، گفت: «این شبکه تولیدات متنوعی همچون فیلم، سریال، مستند، برنامه‌های محلی و معرفی جاذبه‌های ویژه استان‌ها را شامل می شود.» او در همان زمان از پخش آزمایشی شبکه بازار خبر داد و گفت: «این شبکه به معرفی کالا و خدمات اختصاص دارد که مورد علاقه و نیاز خانواده‌هاست و همچین راه‌اندازی سه شبکه دیگر در دستورکار قرار دارد که تا پایان سال مقدمات بهره‌برداری از آنها فراهم می‌شود.»
این نگاه ضرغامی شبکه‌های زیادی را به تلویزیون اضافه کرد، شبکه‌هایی که شاید مخاطب عمومی اصلا به آن توجهی نداشت، تاسیس شبکه‌های تخصصی ازجمله پویا، ورزش، مستند، نسیم، نمایش و... در بخش برون‌مرزی هم این نگاه حاصلش تاسیس پرس‌تی‌وی، سحر، الکوثر، العالم و هیسپان‌تی‌وی بود.
زمانی افزایش تعداد شبکه‌های تلویزیونی و تخصصی‌شدن آنها را یک نیاز جدی می‌دانستند که باید با راه‌اندازی شبکه‌های مختلف به همه نیازهای مخاطب پاسخ داده شود و دقیقا فلسفه اصلی چنین اقدامی نیز پاسخگویی به نیازهای مخاطبانی است که انتظارهایی متفاوت از یک رسانه دارند و اگر به این انتظارها در رسانه‌های داخلی پاسخ داده نشود، در جست‌وجوی آن به‌سراغ دیگر رسانه‌ها خواهند رفت.
بسیاری از کارشناسان حوزه رسانه معتقدند شرایط امروز مخاطبان تلویزیون با سال‌های گذشته تفاوت فراوانی کرده است و اغلب مخاطبان در دایره‌ای از امکانات مختلف تکنولوژیکی محاصره شده‌اند که با احترام به فردیت آنها، امکان تفریح و سرگرمی فردی و منحصربه‌فرد را برای هر شخصی فراهم می‌کند. بشر به‌واسطه گسترش و پیشرفت آنها حتی در محیط‌های عمومی هم می‌تواند از یک نوع «تنهایی شخصی» لذت ببرد. شاید عجیب نباشد که در چنین دنیایی، به‌زودی شاهد افتتاح شبکه‌هایی شخصی برای مخاطبان باشیم و مخاطب بتواند با ارائه سلایق و نیازهای خودش به‌صورت 24ساعته گلچینی از برنامه‌های نزدیک به سلیقه خود را در شبکه‌ای اختصاصی و منحصربه‌خود دریافت کند!
الزامات تخصصی‌شدن
مطمئنا «تخصصی‌شدن» یک ضرورت است و به مخاطب این امکان را می‌دهد تا از یک رسانه، آنچه مورد نیازش است و در چهارچوب علاقمندی‌هایش قرار دارد را دریافت کند و صرفا از تلویزیون به‌عنوان یک عضو ساده حاضر در خانه که گاهی خبر می‌خواند، گاهی درباره آشپزی حرف می‌زند و زمانی هم یک اثر نمایشی را تعریف می‌کند، استفاده‌ای بهتر و برنامه‌ریزی‌شده‌تر کند. همه اینها نکاتی است که می‌تواند کمک‌کننده باشد تا مخاطب آنچه را که می‌خواهد از شبکه تلویزیونی دریافت کند. اما همین شبکه تخصصی هم باید اقتضائاتی داشته باشد که توجه به آن باعث پیشرفت آن شبکه تلویزیونی شود و مخاطب آن را ببیند.
تحقیق و پژوهش
مساله اول توجه به «ضرورت تحقیق و پژوهش» درخصوص فعالیت‌ها و برنامه‌های چنین شبکه‌هایی است. تحقیق و پژوهش رکن مهم و اساسی در موفقیت هر حرکتی است. مطالعه درخصوص شبکه‌های تخصصی در دنیا، بررسی شیوه‌های جذب مخاطب در چنین شبکه‌هایی، نحوه تعامل مخاطب با این شبکه‌ها و... برخی از موضوع‌هایی است که پژوهش در زمینه آنها و ارائه آن به مدیران چنین شبکه‌هایی می‌تواند مسیر دستیابی به موفقیت در شبکه‌های تخصصی جدید را تسهیل کند. بخش مهمی از این پژوهش می‌تواند همزمان با فعالیت این شبکه‌ها صورت بگیرد اما قطعا در زمینه مسائلی همچون نوع رنگ، کادر تصویر، آیتم‌های مختلف، فونت و... باید پیش از راه‌اندازی هریک از این شبکه‌ها، فعالیت‌های پژوهشی مختلفی صورت گیرد.
تمایز
یکی از نکات دیگر که باید مورد توجه قرار بگیرد، «تمایز» است که وجه مهم دیگر فعالیت‌های این شبکه‌هاست. این تمایز می‌تواند در چند بعد مورد توجه قرار بگیرد؛ حضور مجریان جدید، استفاده از موسیقی‌های متنوع، بهره‌گیری از آرم-استیشن‌های خاص و استفاده از کلیپ‌های متنوع برخی نکاتی است که با رعایت آن می‌توان شبکه‌ای خاص و متمایز را پیش چشم مخاطب قرار داد که در عین آنکه عضوی از خانواده بزرگ صداوسیما به‌نظر می‌رسد، شباهت چندانی به شبکه‌های دیگر -حداقل از نظر ظاهری- نداشته باشد.
مشارکت با مخاطب
مخاطبان این روزها به وسیله‌ای به‌نام «تلفن‌همراه» مجهز شده‌اند که امکان تماشای برنامه‌های تلویزیونی را به آنها می‌دهد و در مواقع زیادی برنامه‌ها و فعالیت‌های روزانه آنها را تنظیم می‌کند اما با همین وسیله نیز امکان تولید فیلم وجود دارد. شبکه‌های تامینی می‌توانند با تعامل با مخاطبان، تعریف مصالح مورد نیاز و جهت دادن به نگاه مخاطب، حجم زیادی از برنامه‌های خود را از این طریق از مخاطب دریافت کنند. پس «به‌مشارکت گرفتن مخاطبان» مساله مهمی است که در این شبکه‌ها می‌توان به‌شکلی جدی‌تر آن را دنبال کرد، چون مخاطب تخصصی است و امکان به‌مشارکت گرفتنش راحت‌تر می‌شود.
تعامل گسترده
پاسخ به پرسش‌های مخاطبان، طرح لحظه‌ای دیدگاه‌های مخاطبان، به‌مشارکت گرفتن آنها در برنامه‌های زنده و... برخی از این شیوه‌هاست. درحال حاضر امکاناتی مانند پیامک، ایمیل، نظرسنجی، تماس تلفنی و... برخی از راه‌های تعامل مخاطب با شبکه‌های تلویزیونی است که چنین شبکه‌هایی می‌توانند با بهره‌گیری از آنها مخاطبان را از افرادی که صرفا تماشاگر یک برنامه هستند به یک «سرمایه» تبدیل کنند. «تعامل گسترده با مخاطب» نیز الزام دیگر فعالیت‌های این شبکه‌هاست.