علی صولتی، خبرنگار گروه جامعه: سی‌ویکمین روز تیرماه امسال درحالی پایان یافته و وارد ماه مرداد شدیم که اواخر این روز، با خبری تلخ و ناگوار همراه بود، ناحیه جنوب شرقی استان فارس شاهد دوباره رقم خوردن سیلی شدید بود؛ این بار در بستر رودخانه رودبال و درحالی‌که ساکنان این منطقه، درحال گذراندن روز تعطیل آخر هفته خود در کنار این رودخانه بودند. این بار البته سازمان هواشناسی کشور و استان فارس وظیفه خود را به‌خوبی انجام داده و 10 روز پیش از این سیل، وقوع آن را پیش‌بینی و هشدارهای لازم را مخابره کردند، اما به نظر علم به اینکه این منطقه مستعد وقوع سیل است هم کافی نبود تا جلوی فاجعه گرفته شود. فاجعه‌ای که تاکنون جان 21 نفر از هموطنان‌مان را گرفته، 2 مورد مفقودی بر جای گذاشته و خسارات بسیاری را به افراد حاضر در این نواحی وارد کرده است. در تصاویر و ویدئو‌هایی که از لحظه وقوع سیل در فضای مجازی دست‌به‌دست شد، می‌دیدیم که چطور در هوای آفتابی و روز تعطیل، مردمی که انتظار سیل را نداشتند و از وقوع حادثه بهت‌زده شده بودند، برای نجات جان و مال‌شان به تکاپو افتاده‌اند، یکی تلاش می‌کرد کودک خردسالش را از بستر رودخانه دور کند و دیگری سعی داشت نگذارد خودرویش را آب ببرد، کاربری در همین مورد نوشته بود: «راننده پراید رو قضاوت نکنید، شاید اون ماشین همه دارایی‌اش بوده. با هزار قسط و قرض اونو خریده، مردم به‌روزی افتادن که برای نجات یک پراید حاضرن جونشون رو به خطر بندازند.» از قسمت تلخ ماجرا که بگذریم نوبت به بررسی عملکرد مسئولان و نحوه مدیریت بحران می‌رسد، مثل همیشه احمد وحیدی، وزیر کشور باز هم با هدف بازدید میدانی منطقه، بررسی روند امدادرسانی و دلجویی از خانواده جان‌باختگان وارد استان فارس و منطقه سیل‌زده شد و محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهور از استاندار فارس خواست تا با تشکیل کمیته‌ای متشکل از مسئولان مربوطه ضمن بررسی دقیق حادثه و تشخیص قصورات احتمالی، خسارات مالی و جانی وارده به مردم در اسرع وقت جبران شود. آیت‌الله لطف‌الله دژکام، امام‌جمعه شیراز و نماینده ولی‌فقیه در استان فارس نیز در پی وقوع حادثه سیل استهبان در پیامی به مردم این شهرستان تسلیت گفت و یکشنبه مورخ 2 مردادماه را در شهرستان استهبان عزای عمومی اعلام کرد. از شرح ماجرا که بگذریم، باید یادآوری شود که این اولین سیلی نیست که در استان فارس موجب بروز خسارات جانی و مالی بسیار می‌شود. سابقه این استان نشان می‌دهد که ظاهرا مناطق جنوب شرقی‌اش، همواره مستعد وقوع سیل و آسیب‌های ناشی از آن بوده و هشدارهای درست و دقیق هواشناسی نیز ظاهرا دردی را دوا نمی‌کنند. گروهی از کارشناسان معتقدند تخریب جنگل‌ها و مراتع، چرای بی‌رویه دام در بالادست سدها و مسدود کردن غالب رودخانه‌های کشور با دیواره‌های بتونی از دلایل وقوع سیل در این مناطق هستند. در این گزارش ضمن شرح حادثه، ابعاد و زوایای آن، با استمداد از نظرات کارشناسان مربوطه، علت وقوع چندباره سیل در این منطقه آسیب‌شناسی شده و شرح داده می‌شود.
حضور مردم در بستر رودخانه به بحران ناشی از سیل دامن زد
اواخر روز آفتابی آخرین روز از تیرماه امسال بود که طبق پیش‌بینی و هشدار قبلی سازمان هواشناسی در هفته‌های قبل، بارش‌های فصلی در شهرستان استهبان شدت گرفت که موجب رقم‌خوردن سیلی شدید در این حوزه و شهرستان‌ها و روستاهای اطراف شد. بارش شدید باران درحالی صورت گرفت که مردم این منطقه علی‌رغم هشدارهای قبلی سازمان هواشناسی استان، با حضور در حاشیه رودخانه‌ها درحال گذراندن روز تعطیل آخر هفته خود بودند و همین وضع نیز درنهایت منجر به جان‌باختن شماری از شهروندان و خسارات جانی و مالی وارده برآنها شد. متاسفانه تا این لحظه شمار جان‌باختگان این سیل به 21 نفر رسیده و دو نفر هم مفقود شده‌اند. براساس گزارش‌های اعلام‌شده نیز بارش شدید باران در شهرستان استهبان حوالی سلطان شهباز، طغیان رودخانه رودبال رخ داده است و جان‌باختگان این حادثه مربوط به چهار شهرستان ازجمله شهرستان‌های استهبان، داراب، فسا و نی‌ریز هستند. به روایت شهروندان و فیلم‌هایی که از این حادثه در فضای مجازی منتشر شد، سیل همزمان با طغیان رودخانه رودبال آغاز و به مناطق دیگر استان کشیده شد، اتفاقی که البته در حالت عادی نباید این شمار از تلفات و خسارات را رقم بزند و به روایت تصاویر منتشرشده از حریم رودخانه رودبال، عده‌ای از مردم درحال گذراندن تعطیلات آخر هفته خود نه‌فقط در کناره‌های این رود بلکه در بستر خشک‌شده این رودخانه بودند و آن‌طور که تصاویر نشان می‌دهند، خودروهایشان را دقیقا در بستر رودخانه پارک کرده بودند که با وقوع سیل، این خودرو‌ها زمان کافی برای بیرون آمدن از بستر سیل را نداشتند و همراه با جریان آب در رودخانه به حرکت درآمدند. جستوجوی نیروهای امدادی نیز در محدوده 10 کیلومتری مسیر رودخانه درحال انجام است و نیروهای امدادرسان هلال‌احمر، نظامی و انتظامی، بسیج، آتش‌نشانی و نیروهای مردمی درحال کمک‌رسانی هستند. گفتنی است آخرین هشدار اعلام‌شده از سوی سازمان هواشناسی درخصوص سیل قریب‌الوقوع مربوط به 18 تا 22 تیرماه بود.
خلاصه‌ای از وضعیت امدادونجات در پی وقوع سیل
در اولین اظهارنظر و پیش از تسلیت و صحبت‌های استاندار فارس و فرماندار منطقه، حسین درویشی، مدیرعامل هلال‌احمر فارس درخصوص وسعت حادثه و امداد‌های صورت‌گرفته گفت: «منطقه پهنابه ـ سد استهبان (40 کیلومتر) تحت‌تاثیر سیل و آبگرفتگی قرار گرفت که در این حادثه تعداد 51 خانوار درگیر سیلاب شدند. 22 تیم امدادی به‌همراه 125 نیروی امدادی به محل وقوع حادثه اعزام شدند که در این میان 74 نفر که دچار آبگرفتگی شده بودند توسط نیروهای جمعیت هلال‌احمر فارس نجات یافتند. روستاهای درگیر حادثه امامزاده سلطان شهباز، باغ شاد، دهویه، بخنو، درب قلعه، انجیرک علیا و سفلا، آب‌بند، بردنو و مهدی‌آباد هستند. همچنین پنج بسته غذایی 72ساعته برای حادثه‌دیدگان ارسال و بین آنها توزیع شده است و تمام شعب هلال‌احمر استان برای امدادرسانی به حالت آماده‌باش صددرصدی درآمدند.» چندی بعد ولی‌پور، رئیس سازمان امدادونجات این‌گونه درخصوص شمار تلفات خبر داد: «تا این لحظه با تداوم عملیات جستوجوی مفقودین در سیلاب روز گذشته استان فارس، پیکر 19 جان‌باخته کشف شده و عملیات جستوجوی چهار مفقودی دیگر این حادثه همچنان ادامه دارد. 30 تیم امدادی شامل 145 نیروی عملیاتی هلال‌احمر در منطقه حادثه‌دیده حضور دارند و امدادگران درحال حاضر با به‌کارگیری دو تیم از سگ‌های زنده‌یاب، 24 دستگاه خودروی امدادی و همچنین یک فروند بالگرد هلال‌احمر در عملیات امدادی مشارکت دارند.» روابط‌عمومی پزشکی‌قانونی استان فارس نیز اعلام کرد: «در پی وقوع سیل در شهرستان استهبان استان فارس که عصر روز گذشته (جمعه 31 تیرماه) اتفاق افتاد، 15 جسد به پزشکی‌قانونی شهرستان تحویل داده شده است. با توجه به‌شدت حادثه و احتمال افزایش تعداد قربانیان، تیم‌های مدیریت بحران پزشکی‌قانونی استان در حالت آماده‌باش قرار دارند. اسامی قربانیان بعد از انجام مراحل شناسایی اعلام خواهد شد.» پس از حضور استاندار و فرمانده سپاه استان در مناطق سیل‌زده اما خدائیان رئیس سازمان بازرسی کل کشور، با صدور دستوری به بازرس کل استان فارس به وی ماموریت داد تا با حضور در مناطق سیل‌زده، ابعاد مختلف حادثه و روند امدادرسانی به سیل‌زدگان را موردنظارت دقیق قرار دهد و درصورت وجود قصور یا تقصیر احتمالی از سوی هریک از دستگاه‌ها، مراتب را گزارش کند.
وقوع سیل در استان فارس به اتفاقی معمول تبدیل شده است
این اولین‌بار نیست که وقوع سیل در استان فارس علی‌رغم هشدارهای هواشناسی حادثه می‌آفریند و درکل وقوع سیل در استان فارس مساله‌ای جدید و ناشناخته نیست. دی ماه سال پیش بود که وقوع سیلی شدید در این استان، وضعیتی بحرانی در نواحی شهرستان داراب، جهرم، لارستان و لامرد رقم زد. در این سیل نیز با اتفاقی مشابه سیل اخیر روبه‌رو بودیم، بر اثر بارندگی‌ها دو رودخانه اصلی بخش بیرم طغیان کرد و پل ورودی بالاده بیرم نیز شکسته شده و جریان سیل به مناطق دیگر استان سرایت کرد که موجب وارد آمدن خسارتی 180میلیاردی به کل منطقه، آبگرفتگی ۵۰۰ خانه مسکونی در استان و جان باختن پنج نفر از ساکنان استان فارس شد. فروردین 98 نیز دره‌ای درکنار دروازه قرآن شیراز که مسیر سیلاب‌های فصلی به شمار می‌رفت اما توسط شهرداری شیراز پر شده بود و عملا مسیر عبور سیلاب محدود شده بود، پس از 17 سال همزمان با شدت‌گرفتن بارش در این شهر و تنها در عرض ۱۰ دقیقه، ده‌ها خودرو را با خود برد و 18کشته و ده‌ها زخمی برجای گذاشت که یکی از اتفاقات تلخ در تاریخ سفر‌های نوروزی به‌شمار می‌رود. بهمن سال 95 هم سد خاکی محمدآباد در شهرستان جهرم استان فارس در اثر بارندگی شدید و سیل تخریب شد. به گفته مدیرکل وقت مدیریت بحران استانداری فارس، این سد خاکی است و حجم آب زیادی را در مقایسه با سدهای بزرگ ذخیره نمی‌کند با این حال، تمهیدات لازم برای کاهش خسارات در جهرم اندیشیده شده است. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، چند سالی است سیل‌ها یکی پس از دیگری در این استان به وقوع می‌پیوندند و این منطقه از کشور به‌نوعی مستعد سیل در تمامی فصول است، حتی فصل گرم و خشک تابستان. به‌اعتقاد شماری از کارشناسان، تخریب گسترده زمین و پوشش گیاهی یکی از دلایل وقوع سیل به شمار می‌آید و به همین علت نیز آمارهای ارائه‌شده وقوع سیل در دهه‌های اخیر شدت گرفته است.
وقوع آسیب‌ها علی‌رغم پیش‌بینی دقیق سازمان هواشناسی
در یکی از تلخ‌ترین فیلم‌هایی که از حادثه سیل سی‌و‌یکم تیرماه در فضای مجازی دست به دست شد، تلاش‌های بیهوده رانندگانی را می‌بینید که سعی دارند خودروهایشان را از بستر رودخانه بیرون بیاورند و مانع آسیب‌دیدن یا ازدست‌رفتن جان و مال‌شان شوند، درست در همین لحظات است که فرد دوربین به دست رو به آنها فریاد می‌کشد که: «دیدید گفتم؟ شما که باور نمی‌کردید، می‌گفتید بارون نمیاد!» طبیعتا اشاره این شخص به پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی است که در آخرین هشدار اعلام‌شده مربوط به 18 تا 22 تیرماه، سیلی قریب‌الوقوع در این مناطق استان فارس را پیش‌بینی کرده بود. نکته اینکه سازمان هواشناسی استان، چند مورد دیگر از سیل‌های قبلی در این استان را پیش‌بینی کرده و نسبت به وقوع آنها هشدارهای لازم را داده بود اما متاسفانه به دلایلی نظیر تعطیلات آخر هفته و تجمع مردم در بستر رودخانه‌ها و مراکز تفریحی، دوباره شاهد واردآمدن خسارات جانی و مالی به ساکنان این مناطق بودیم. صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا در گفت‌وگو با «فرهیختگان»، عامل بحرانی‌شدن سیل اخیر با وجود پیش‌بینی قبلی این سازمان را حضور مردم در روز تعطیل کنار رودخانه‌ها و آفتابی بودن هوای این منطقه با وجود وقوع بارش‌های رگباری در بالادست عنوان می‌کند و می‌گوید: «حضور مردم در این نواحی که از پیش اعلام شده بود مستعد وقوع سیل هستند ظاهرا به‌خاطر روز تعطیل و هوای آفتابی منطقه بوده است، غافل از اینکه در بالادست بارش‌های رگباری اتفاق افتاده و جریان آب به آنجا سرازیر شده است.» ولی‌پور، رئیس سازمان امداد و نجات هلال‌احمر نیز درباره اهمیت پیش‌بینی‌های بارندگی شدید در فصل تابستان و لزوم توجه به هشدارهای سازمان هواشناسی می‌گوید: «در فصل تابستان زمانی که بارندگی‌های اینچنینی اتفاق می‌افتد احتمال به‌وجود‌آمدن چنین مشکلاتی وجود دارد. نیروهای امدادی در محل حضور دارند و حالا کار دیگری به جز جست‌وجو نمی‌توان انجام داد. مهم این است که پیش از وقوع چنین حوادثی به هشدارهای اعلام‌شده از سوی هواشناسی توجه کنیم.»
آفتاب در پایین‌دست حین وقوع بارش‌های رگباری در بالادست، علت وقوع حادثه است
صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا در ادامه گفت‌وگو با «فرهیختگان» بارش‌های رگباری در مناطق جنوب‌شرقی استان فارس را مستعد وقوع سیل دانسته و توضیح می‌دهد: «در گزارش‌هایی که از سوی سازمان هواشناسی مخابره شد، دقیقا به منطقه سیل یعنی جنوب‌شرقی استان فارس اشاره شده بود. در این منطقه معمولا بارش‌های رگباری شکل می‌گیرد و خاصیت بارش‌های رگباری این است که حجم زیادی از بارش را در زمانی کوتاه به همراه دارند. این ابرها رطوبت خودشان را به سبب نزدیکی به خلیج‌فارس و دریای عمان، از این نواحی می‌گیرند و در این منطقه که در واقع آغاز مناطق کوهستانی مرکزی ایران است، تخلیه می‌شوند. علت بارش‌های رگباری در این منطقه هم همین است و در این استان و مناطق همجوار همواره شاهد این‌گونه بارش‌های شدید و سیل‌آسا بوده‌ایم. عاملی که از این بارش‌ها و سیل‌ها بحران می‌آفریند و در سیل اخیر نیز خسارات زیادی را رقم زد.»
مسعود حقیقت، مدیرکل هواشناسی استان فارس نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» علت وقوع سیل اخیر را این‌گونه تشریح می‌کند: «اطلاع دارید که مناطق جنوب‌شرقی استان فارس، بخش‌هایی از هرمزگان، سیستانوبلوچستان و استان کرمان در سال‌هایی که مانسون حوزه هند یعنی جریان موسمی هند فعال است و آب‌وهوای گرم و مرطوب را به سمت کوه‌های منطقه حرکت می‌دهد، این پدیده موجب تشکیل ابر‌های بارشی شده و جریان همرفتی باعث شکل‌گیری توفان‌ها و ابر‌های تندری می‌شود و در این مناطق بارش‌های اینچنینی را رقم می‌زنند. البته این بارش‌ها در همه سال‌ها به این شدت نیست اما در زمان‌هایی که مانسون قوی است، مثل امسال که مانسون هند قوی‌تر از سال‌های قبل است و به سمت مناطق جنوبی و مرکزی کشورمان کشیده می‌شود، این سیل‌ها رقم می‌خورد.»
چرا استان فارس بیش از سایر مناطق دربرابر سیل آسیب‌پذیر است؟
صادق ضیائیان در پاسخ به این سوال که چرا استان فارس از سایر استان‌های جنوبی، بیشتر درمعرض آسیب‌های سیلی قرار می‌گیرد، به «فرهیختگان» گفت: «همه مناطق و استان‌های جنوبی ما مستعد این نوع بارندگی‌ها هستند، الان چندین هفته است در جنوب استان سیستانوبلوچستان همین حادثه درحال وقوع است و همراه با جاری‌شدن و شدت گرفتن جریان آب در مسیل‌ها و رودخانه‌ها، مخاطرات سیلی رخ می‌دهند. سیستانوبلوچستان استان هرمزگان، جنوب کرمان، استان فارس و بوشهر همگی مستعد وقوع این پدیده هستند و امکان بروز حادثه در این مناطق وجود دارد اما علت اینکه در استان فارس بیشتر حادثه‌آفرین می‌شود شاید این باشد که این استان به تعداد کمتر و با فواصل زمانی بیشتری دچار این پدیده می‌شود و همین نیز موجب می‌شود توجهات به هشدارها کمتر شود.» حقیقت، مدیرکل هواشناسی استان فارس نیز در همین رابطه و در تشریح وضعیت این منطقه به «فرهیختگان» می‌گوید: «این منطقه یک منطقه کاملا کوهستانی بوده و مابین سه شهرستان و استان است، یعنی داراب، نی‌ریز و استهبان. این منطقه دارای کوه‌های مرتفعی است و رطوبتی که از خلیج‌فارس و دریای عمان به سمت این کوهستان‌ها می‌آید، موجب شکل‌گیری جریان همرفتی و تشکیل ابر‌های بارشی در این منطقه می‌شود. این منطقه از لحاظ مقیاس هم منطقه کوچکی به‌شمار می‌رود و سدهای این منطقه نیز از همین سرشاخه‌ها و سیلاب‌های تابستانی تغذیه و آبگیری می‌شوند و تقریبا می‌شود گفت ما به تناوب در سال‌هایی که مانسون هند قوی‌تر است، بارش‌های خوبی را در این منطقه داریم. این نوع بارش‌ها بیشتر به‌خاطر توپوگرافی، شکل جغرافیایی منطقه و نزدیکی به خلیج‌فارس در استان رقم می‌خورد. با توجه به گرمایش جهانی که اتفاق افتاده، سال‌هاست این بارش‌ها را داریم که در مواردی می‌توانند به سیلاب تبدیل شوند.»