شأنیت نداشتن احزاب در انتخابات مجلس و پاسخگو نبودن چهره‌های سیاسی در قبال لیست‌های انتخاباتی در کنار انتخاب نمایندگان کم‌‌دانش و سطحی، مهم‌ترین دلایلی است که گزاره اصلاح نظام انتخابات مجلس را بااهمیت کرده و باعث شده است از زمان مجلس ششم تاکنون این مساله به یکی از بحث‌های ثابت پارلمان تبدیل شود. بحث استانی شدن انتخابات تقریبا پای ثابت تمام ایده‌های اصلاحی بوده و آنچه محل بحث نمایندگان بوده، چگونگی پیاده‌سازی این شیوه است.
اخیرا جعفر قادری، نماینده فعلی شیراز و طراح طرح «انتخابات تناسبی، استانی شهرستانی» از تلاش نمایندگان برای به تصویب رساندن این طرح در مجلس یازدهم و برگزاری انتخابات مجلس دوازدهم براساس آن خبر داده است. قادری که از زمان مجلس هشتم تاکنون اصلاح نظام انتخاباتی را پیگیری کرده، اخیرا در یک نشست خبری ضمن بازخوانی سرگذشت اصلاح نظام انتخابات مجلس به تشریح جزئیات طرح پیشنهادی خود پرداخته است.
نظام انتخاباتی میتواند یا اکثریتی باشد یا تناسبی، که نظام انتخاباتی اکثریتی خود به دو دسته اکثریت مطلق (1+50) و اکثریت نسبی (هرکس رای بیشتری کسب کند) تقسیم می‌شود که هم‌اکنون نظام انتخاباتی ریاست‌جمهوری به‌سبک اکثریت مطلق و انتخابات مجلس، شوراها و خبرگان رهبری به‌سبک اکثریت نسبی برگزار می‌شود. تعریف قالبی که از نظام انتخاباتی تناسبی در اذهان وجود دارد و درحال‌حاضر نیز در برخی کشورها اجرا می‌شود این است که مردم به لیست ائتلاف‌های مختلف رای می‌دهند و هر ائتلافی متناسب با میزان آرای خود درصدی از کرسی‌های پارلمان را صاحب می‌شود.
تا قبل از مجلس دهم درباره نظام انتخاباتی مطالبی مطرح شده بود، منتها همه این اظهارنظرها پیرامون نظام انتخاباتی استانی اکثریتی بود و بحث درباره نظام انتخاباتی تناسبی برای اولین‌بار در مجلس دهم بود که مطرح شد. در مجلس هشتم جمع‌بندی این بود که ترکیب حوزه‌های شهرستانی به هم نخورد ولی کل مردم استان به کاندیداهای حوزه‌های فرعی رای بدهند، یعنی می‌شود نظام اکثریتی استانی با حفظ حوزه شهرستانی. ایراد اصلی این سازوکار انتخاباتی این است که خروجی انتخابات به‌شیوه بیان‌شده چیزی جز حاکمیت اقلیت منسجم بر اکثریت غیرمنسجم نبوده و هر اقلیت دینی، سیاسی، قومی و قبیله‌ای که می‌توانست انسجام بیشتری داشته باشد، قادر بود پیروز مطلق انتخابات شود. این طرح با توجه به ایرادات و آسیب‌هایی که به‌ویژه استان‌های دارای تنوع مذهبی و دینی دچار آن می‌شدند از دستورکار خارج شد. درحال‌حاضر دو طرح در کمیسیون شوراها مطرح است. طرح اول این است که انتخابات 180حوزه تک‌نماینده‌ای به شیوه فعلی برگزار شود و برای حوزه‌های دو نماینده‌ای به بالا نظام تناسبی شهرستانی اجرایی شود که با توجه به تعداد زیاد حوزه‌های تک‌نماینده‌ای این طرح از دستورکار مجلس کنار گذاشته شده است. دومین طرح پیشنهادی برای نظام انتخاباتی تناسبی استانی و شهرستانی اما کل حوزه‌های انتخابیه را دربرمی‌گیرد.
تناسبی شدن نظام انتخابات پیش از این در کنار برخی اصلاحات مربوط به بررسی صلاحیت‌ها و شیوه ثبت‌نام کاندیداها در قابل یک طرح در مجلس دهم تصویب و به شورای نگهبان ارجاع شد و شورای نگهبان نیز با توجه تناقضات موجود مدل پیشنهادی کل طرح را رد کرد. آن‌طور که جعفر قادری گفته نظر شورای نگهبان درمورد روند بررسی مدل انتخاباتی تناسبی استانی این است که به‌دلیل پیچیدگی‌های این مدل قسمت‌های مربوط به نظام انتخابات در قالب یک طرح مجزا تصویب شده و به شورای نگهبان ارجاع شود تا درصورت عدم تصویب این بخش سایر اصلاحات معطل نمانده و اجرایی شود.
مردم در انتخابات تناسبی استانی و شهرستانی به چه شیوه‌ای رای می‌دهند؟
برای اصلاح قانون انتخابات مجلس، یک بند الحاقی با 14 ماده پیشنهاد شده که در این 14 ماده سازوکار حضور افراد در لیست‌ها و نحوه شمارش آرای آنها به تفصیل مورد اشاره قرار گرفته است. در ماده اول آن آمده است که هر نامزد میتواند به‌صورت مستقل یا صرفا به‌عنوان عضو یک لیست در انتخابات شرکت کند و درصورت عضویت نامزدهای غیرمستقل در بیش از یک لیست، آرای آنها قرائت نخواهد شد. در ماده دوم تاکید شده است که هر رایدهنده در هر حوزه انتخابیه فرعی میتواند با رعایت تعداد کرسی‌های آن حوزه و سایر حوزه‌های انتخابیه فرعی، به نامزدهای موردنظر خود در تمام یا برخی حوزه‌های فرعی رای دهد. به‌طور مثال در استان فارس با توجه به اینکه این استان 18 کرسی در مجلس دارد، به تمامی رای‌دهندگان حاضر در استان، برگه‌ای با 18 جایگاه رای داده می‌شود که این 18 جایگاه شامل شهر شیراز (4 کرسی) و آباده، نی‌ریز، اقلید، جهرم، داراب، سپیدان، سروستان، کازرون، فسا، فیروزآباد، لارستان، لامرد، مرودشت و نورآباد ممسنی است و فردی که در شهر شیراز رای می‌دهد تنها میتواند 4 خانه از 18 خانه را به کاندیدای حوزه انتخابیه شهر شیراز اختصاص دهد و نمی‌تواند در جایگاه پنجم به بعد اسامی نامزدهای حوزه انتخابیه شهر شیراز را بنویسد.
همچنین در ماده سوم این طرح آمده که در برگ رای‌هایی که صرفا نام لیست موردنظر رایدهنده درج شده است، برای هرکدام از اعضای لیست یک رای منظور خواهد شد و در برگه‌هایی که همزمان نام یک لیست و نام برخی نامزدها درج شده است، آرای رایدهنده صرفا به حساب اعضای آن لیست منظور خواهد شد.
هیچ تفاوتی نمی‌کند که نامزدهای مدنظر رای‌دهندگان در کدام لیست باشند. مثلا یک فرد رایدهنده در استان فارس میتواند از 18 نفر، 10 نفر را از یک لیست انتخاباتی و مابقی را از لیست‌های دیگر یا از افراد مستقل انتخاب کند.
کاندیداها چگونه در انتخابات شرکت کنند؟
افرادی که می‌خواهند کاندیدا شوند یا باید به شکل مستقل در انتخابات شرکت کنند یا اینکه نام‌شان تنها در یکی از لیست‌های مورد تایید قرار داشته باشد. از سوی دیگر لیست‌های انتخاباتی نیز محدود به لیست‌های حزبی نمی‌شود و کاندیداهای تایید صلاحیت‌شده می‌توانند در قالب یک جریان قومی، مذهبی و حتی صنفی در انتخابات شرکت کنند.
شرطی که برای به رسمیت شناخته‌شدن ائتلاف‌ها در طرح گنجانده شده، این است که هر ائتلاف باید کف 5درصد آرای حوزه انتخابیه استانی را داشته باشد. به‌طور مثال در جریان اصولگرایی ممکن است 10 حزب لیست اختصاصی خود را منتشر کنند ولی باید این نکته را درنظر داشته باشند که اگر موفق نشوند حداقل 5درصد از آرای کل یک استان را کسب کنند از رقابت‌های لیستی در آن استان حذف شده و آرای اعضای آن ائتلاف‌ها به شکل فردی و مستقل شمارش می‌شود.
برای اینکه که افراد مشهور و شناخته‌شده در یک استان نتوانند بدون سابقه فعالیت یا سکونت در یک شهرستان در آنجا کاندیدا شده و از شهرت خود برای ورود آسان به مجلس بهره ببرند، این شرط گذاشته شده است که تنها کسانی می‌توانند در حوزه‌های فرعی مثلا حوزه جهرم ثبت‌نام کنند که یا متولد این شهرستان باشند یا حداقل 5 سال در جهرم شاغل بوده باشند.
شیوه انتخاب نمایندگان چگونه است؟
برای فهم نتایج مدل تناسبی از مثال استان فارس استفاده می‌کنیم. این استان 18 کرسی در مجلس دارد که به تناسب آرای کسب‌شده بین ائتلاف‌های حاضر و چهره‌های مستقل توزیع می‌شود. به‌طور مثال اگر مجموع آرای کاندیداهای مستقل در استان فارس معادل 20درصد آرا باشد کاندیداهای مستقل حداکثر می‌توانند صاحب 20درصد از 18 کرسی این استان شوند که می‌شود 3.6 کرسی و این رقم بعد از گرد شدن معادل 4 کرسی است. البته تنها چهره‌های مستقلی خواهند توانست از این سهمیه استفاده کنند که در حوزه فرعی نیز بیشترین رای را نسبت به رقبای خود کسب کرده باشند. اگر تعداد کاندیداهای مستقلی که در حوزه فرعی بیشترین رای را کسب کرده‌اند به 4 نفر نرسد، سهمیه‌های باقی‌مانده بین ائتلاف‌های حاضر در انتخابات استانی توزیع می‌شود. از سوی دیگر برای نامزدهایی که به شکل مستقل در انتخابات شرکت کرده‌اند این امتیاز قرار داده شده است که اگر مجموع آرای آنها در کل استان از مجموع آرای استانی نامزدهای حزبی در همان حوزه انتخابیه بالاتر باشد، می‌توانند به شکل مستقیم وارد مجلس شوند. به‌طور مثال اگر در شهرستان جهرم یکی از نامزدهای مستقل کمتر از رقبای خود رای بیاورد اما بتواند مثلا 12درصد از آرای کل استان را به دست آورد و به‌طور مثال آرای نامزدهای اصولگرا و اصلاح‌طلب در جهرم به ترتیب 10 و 8درصد باشد، نامزد مستقل به‌عنوان نماینده منتخب این حوزه انتخابیه مستقیم راهی مجلس خواهد شد. البته واضح است که کسب پیروزی در استان برای کاندیدایی که حتی در شهر خود نتوانسته بیشترین رای را کسب کند بعید به نظر می‌رسد. همچنین شرط شمارش آرای هر نامزد حوزه فرعی در سطح استان، کسب حداقل 15درصد از کل آرای آن حوزه است. به‌طور مثال مجموع آرای استانی کسب‌شده توسط یک کاندیدا در مرودشت تنها در شرایطی موردتوجه قرار می‌گیرد که این کاندیدا حداقل 15درصد از کل آرای این حوزه انتخابیه را کسب کرده باشد. به‌عبارت دیگر در درون هر حوزه فرعی رقابت استانی بین گزینه‌هایی است که حداقل 15درصد رای حوزه فرعی را داشته باشند. بعد از تعیین‌تکلیف کرسی‌های اختصاص‌یافته به کاندیداهای مستقل میزان آرای ائتلاف‌ها با یکدیگر مقایسه شده و هر ائتلافی متناسب با درصد آرای خود صاحب کرسی‌های باقی‌مانده می‌شود. به‌طور مثال اگر از 18 کرسی استان فارس در مجلس تکلیف کرسی‌های 2 شهرستان جهرم و کازرون با رای‌آوری 2 نامزد مستقل مشخص شده باشد، 16 کرسی باقی‌مانده بین 2 لیست تقسیم می‌شود.
پیچیدگی و ابهام
در ایده انتخابات تناسبی استانی- شهرستانی مهم‌ترین مشکل وجود پیچیدگی و ابهامات زیادی است که فهم این شیوه را نه‌تنها برای مردم عادی بلکه برای خود نمایندگان نیز سخت می‌کند. به نظر می‌رسد تصویب چنین طرحی با پیچیدگی‌های زیاد در مجلس با چالش جدی مواجه شود. چالشی که یک‌بار هم در مجلس دهم تصویب طرح را با شکست مواجه کرد.