فرهیختگان: یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های مغفولمانده ایران، استفاده از ظرفیت همسایگی برای توسعه تعاملات اقتصادی است. تعامل هدفمند با همسایگان می‌تواند بسیاری از محدودیت‌های تحریمی را از میان بردارد یا به دور زدن آنها کمک کند. حجم واردات همسایگان ایران تقریبا 1500میلیارد دلار است و روسیه یکی از 15کشور همسایه ایران است که دارای واردات سالانه بیش از 252میلیارد دلار بوده اما سهم ایران از این حجم واردات روسیه تنها 2دهم درصد است.
اقتصاد ایران و روسیه مکمل یا رقیب؟
همواره حوزه همسایگی جزء اولویت‌های همکاری برای هر کشوری به‌خصوص در موضوع اقتصاد و تجارت است. مشابهت فرهنگ، سبک زندگی و الگوی مصرف مردم حوزه همسایگی را بستر مناسبی برای توسعه همکاری‌ها فراهم می‌کند. ایران کشوری است با 15همسایه که بیشتر این کشورها عمده نیازهای خود را از مسیر واردات تامین میکنند. همین مساله فرصت مغتنمی را پیش‌‌روی ایران قرار داده است که بتواند با برنامه‌ریزی و استفاده هدفمند از ظرفیت همسایگی برای تامین حداکثری منافع ملی اقدام کند. شرایط تحریمی اقتصاد ایران که تجارت و تعاملات اقتصادی این کشور را با سایر کشورهای جهان با محدودیت‌هایی جدی مواجه کرده و استفاده از حداکثر ظرفیت‌های موجود و خلق ظرفیت‌های جدید را برای ایران تبدیل به یک ضرورت غیرقابل اجتناب کرده است. یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های مغفولمانده ایران، استفاده از ظرفیت همسایگی برای توسعه تعاملات اقتصادی است. تعامل هدفمند با همسایگان می‌تواند بسیاری از محدودیت‌های تحریمی را از میان بردارد یا به دور زدن آنها کمک کند. به گزارش سایت OEC (٢٠١٩) با یک نگاه کلی به ایران و روسیه در مقیاس HS 21 فرضیه رقابت میان بازارهای ایران و روسیه تایید می‌شود؛ چراکه هر دو کشور صادرکننده سوخت‌های فسیلی، فلزات، مواد معدنی و محصولات کشاورزی و واردکننده ماشین‌آلات صنعتی، وسایل نقلیه و تجهیزات زیرساختی حمل‌ونقل، محصولات کشاورزی و البسه هستند و از این حیث در زمینه تصاحب بازارهای فروش به‌ظاهر رقیب یکدیگر به شمار می‌روند و چیزی برای عرضه متقابل به یکدیگر ندارند. اما اگر با مقیاس و عمق آماری مبنا6 HS سبد صادرات و واردات دو کشور بررسی شود، مشخص می‌شود که عمده موارد مندرج در سبد صادراتی و وارداتی دو کشور ایران و روسیه نه‌تنها رقیب یکدیگر بهشمار نمی‌روند بلکه حتی می‌توانند به‌نوعی مکمل یکدیگر نیز باشند.
ظرفیت فراموش‌شده صادرات محصولات کشاورزی به روسیه
به‌عبارت دیگر در بیشتر موارد انواع محصولات یک گروه صادراتی در ایران با انواع صادراتی همان گروه صادراتی در روسیه متفاوت است و در بسیاری از موارد، بعضی از محصولات صادراتی هریک از دو کشور جزء محصولات وارداتی کشور دیگر بهشمار می‌رود. به‌عنوان مثال در گروه محصولات کشاورزی اصلی‌ترین موارد صادراتی ایران شامل میوه، تره‌بار و خشک‌‌بار و اصلی‌ترین موارد وارداتی آن گندم، جو، سویا و دانه‌های روغنی است که درمقابل، روسیه صادرکنندگان محصولات کشاورزی وارداتی ایران و واردکننده محصولات کشاورزی صادراتی ایران است. روابط اقتصادی دوجانبه با روسیه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های تجار ایرانی است. با توجه به امکان ترانزیت زمینی و دسترسی به دریای‌خزر جهت ترانزیت دریایی مبادله تجاری با کشور روسیه برای تجار هر دو کشور بسیار جذاب است. با توجه به شرایط همسایگان ایران و عدم ثبات سیاسی و اقتصادی در اکثر کشورهای همجوار ایران، می‌توان گفت روسیه به‌دلیل ثبات سیاسی می‌تواند به‌عنوان یکی از شرکای مطمئن اقتصادی ایران باشد.
سهم یک درصدی صادرات ایران به روسیه
براساس آخرین آمار گمرک ایران در 12ماهه1400 درحدود 1.2درصد (579میلیون دلار) از صادرات 49میلیارد دلاری کشور به روسیه بوده است. با توجه به پیمان‌های اقتصادی که در سفر سیدابراهیم رئیسی به امضا رسید بسیار ناچیز است و نشان از عدم همراهی دولت و تجار در راستای افزایش تبادلات تجاری با کشور پهناور روسیه دارد؛ هرچند نبود یک چشم‌انداز و برنامه جهت ارتقای سطح روابط اقتصادی کاملا مشهود است. همچنین براساس آمارهای تجارت خارجی روسیه، واردات سالانه این کشور بیش از 252میلیارد دلار است که سهم ایران از این حجم فقط 2دهم درصد است، یعنی سهم کالاهای ایرانی از بازار روسیه حتی به نیم‌درصد هم نمی‌رسد.
تراز منفی 1086 میلیون دلاری ایران در تجارت با روسیه
در سال1400 بعد از سفر رئیس‌جمهور ایران به کشور روسیه قراردادهای متعددی در حوزه اقتصادی مابین دو کشور منعقد شد و چشم‌انداز مثبتی را ترسیم کرد؛ اما علی‌رغم این قراردادها حجم مبادلات تجاری به گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران در 12ماهه سال1400 از واردات 1664میلیون دلاری ایران از روسیه و صادرات 579میلیون دلاری ایران است که تراز تجاری منفی 1086میلیون دلاری تجارت خارجی بین دو کشور را به ثبت رسانده است. این آمار نسبت به سال قبل تغییر محسوسی داشته و تراز تجاری سال1399 بین دو کشور منفی 805میلیون دلار بوده است. البته این تراز منفی با کل کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا هم رکورددار است به‌طوری که تراز مبادلات تجاری ایران با کل اتحادیه اوراسیا با تاثیر از روسیه به‌صورت جمعی دچار تراز منفی شده است. این تراز منفی باعث شده روسیه در لیست 15کشوری که بیشترین تراز منفی تجاری با ایران را دارند رتبه پنج را به‌خود اختصاص دهد.
موانع تجارت ایران و روسیه
ایران و روسیه دو کشوری هستند که به‌واسطه تحریم‌های شدید آمریکایی و اروپایی با محدودیت‌های جدی در زمینه تعامل و همکاری با سایر کشورهای جهان مواجه هستند. در این بین حجم و تعداد تحریم‌هایی که متوجه ایران است، بسیار بیشتر است. علی‌رغم اینکه تحریم‌ها محدودیت‌هایی را متوجه دو کشور ایران و روسیه کرده، فرصتی را به وجود آورده است که دو کشور تحت تحریم ایران و روسیه می‌توانند با بهره‌مندی حداکثری از آن بسیاری از نیازهای خود را در حوزه تجارت و بازرگانی از طریق همکاری با یکدیگر تامین کنند. موانع تجارت بین دو کشور بسیار متنوع است اما مهم‌ترین موانعی را که کارشناسان طی این سال‌ها به آن اشاره کرده‌اند،
می توان به شکل زیر دسته‌بندی کرد:
1. قوانین و مقررات خلقالساعه؛ بلای جان تجار
کارشناسان یکی از مهم‌ترین چالش‌های موجود قوانین و مقررات خلقالساعه گمرکی را در زمینه اعمال ممنوعیت‌های صادرات و واردات می‌دانند. عدم اطلاع‌رسانی به‌موقع درخصوص این قوانین و مقررات محدودکننده عامل زیان مالی و اعتباری بسیاری از شرکت‌های تجاری شده است. بخشی از این قوانین حتی اگر با اطلاع قبلی هم اعمال شوند، قراردادهای بلندمدت تجاری با شرکت‌های خارجی بزرگ، به‌خصوص فروشگاه‌های زنجیره‌ای که طبق قرارداد طرف تامین‌کننده موظف به تامین مستمر کالا در یک بازه بلندمدت است را نیز تحت‌تاثیر قرار می‌دهند. این مساله منجر به ایجاد بدبینی طرف مقابل نسبت به تعامل و همکاری با شرکت‌های ایرانی می‌شود و سهم ایران در بازارهای خارجی را به‌شدت تهدید می‌کند.
2. مشکلات اخذ مجوز و فرار سرمایه‌گذار خارجی
چالش دیگر در توسعه روابط تجاری و اقتصادی میان ایران و روسیه مربوط به زمینه‌سازی و تمهید ورود سرمایه‌گذاران خارجی به کشور است. درصورتی که یک تاجر یا شرکت بازرگانی متمایل به ورود به ایران باشد، از همان ابتدا با مشکلات متعددی در زمینه اخذ مجوز، درخواست اقامت، ثبت شرکت، حق تملیک و موارد دیگر مواجه است. درحالی که دو کشور ترکیه و امارات به‌عنوان رقبای منطقه‌ای ایران در حوزه اقتصاد، بهترین و مطلوب‌ترین شرایط را برای جذب تجار و سرمایه‌گذاران و شرکت‌های خارجی پیشنهاد می‌دهند به‌گونه‌ای که طرف خارجی تفاوتی میان سرمایه‌گذاری در کشور خودش با این کشورها احساس نکند و به‌راحتی و بدون مواجهه با دغدغه و مشکل غیرقابل‌حل، سرمایه‌های خود را روانه ترکیه یا امارات کند. به تعبیر دیگر، ترکیه و امارات دنبال سرمایه‌گذار می‌گردند و بدون اینکه خود سرمایه‌گذار تمایل قبلی برای سرمایه‌گذاری در این کشورها داشته باشند، با ارائه پیشنهادهای جذاب، آنها را مجاب به این امر میکنند. درحالی که اگر یک سرمایه‌گذار تمایل جدی به سرمایه‌گذاری در ایران داشته باشد، به‌محض مواجهه با محدودیت‌ها و مشکلات جدی در مسائل پیش‌پاافتاده از تصمیم خود منصرف می‌شود و به‌‌دنبال کشور دیگری برای سرمایه‌گذاری می‌گردد. نبود سیستم کشتیرانی حرفه‌ای در دریای‌خزر و آماده نبودن زیرساخت‌های بندری باعث شده است برخلاف تمام تلاش‌های دیپلماتیک برای توسعه روابط اقتصادی نتیجه مطلوب حاصل نشود زیرا هنوز زیرساخت‌های لازم برای گسترش مناسبات اقتصادی آماده نیست. موانعی مانند مشکلات تبادلات بانکی، عدم شناخت از بازار روسیه، نبود کارشناسان خبره و آشنا به بازار درکنار عوامل دیگر ظرفیت بازار روسیه را تسلیم کشورهای دیگر کرده است.