نرگس چهرقانی، خبرنگار گروه سیاست: به‌منظور بررسی آخرین گزارش سازمان بین‌المللی انرژی اتمی در قبال انرژی هسته‌ای ایران با ابوالفضل ظهره‌وند به گفت‌وگو پرداختیم.
با توجه به گزارش دو روز پیش آژانس، امکان اینکه در جلسه 10 روز آینده، گزارش آژانس منفی و شورای حکام قطعنامه علیه ایران صادر کند، چقدر است؟
مشکلی که آژانس از ابتدا داشته و با آن گریبانگیر است، آن رویکرد سیاسی در قبال ایران است. متاسفانه مدیرکل آژانس و حتی مدیرهای قبلی آژانس هم تحت‌فشار آمریکا و صهیونیست‌ها بودند. گروسی چندین‌بار به تهران سفر کرده، با مدیرکل آژانس انرژی اتمی ایران هم توافقاتی داشته و درنهایت مساله موکول شده به تصمیم آمریکاییها و به همین خاطر برای اینکه تصمیم خودشان را به زور به کرسی بنشانند از روش تهدید و فشار استفاده می‌کند و تنها ابزاری هم که برای این فشار دارند، نشست شورای حکام است. حالا بحث این است که در شورای حکام می‌خواهند چه چیزی را مطرح کنند؟ چون همکاری ایران با آژانس در چهارچوب توافق برجام صورت گرفته و در چهارچوب اساسنامه و پادمان‌های آژانس، ایران هیچ‌گونه کم‌کاری نداشته است. آژانس هم باید تکلیف خودش را مشخص کند که می‌خواهد در چهارچوب برجام با ایران برخورد کند یا در چهارچوب اساسنامه و پادمان و مانند سایر اعضایی که در آژانس عضو هستند. از طرف دیگر، بحث احیای برجام به‌عهده ایران نیست، به‌عهده آمریکاست که از برجام خارج شد و برای بازگشت به برجام لازم هست به تعهدات خودشان عمل کنند.
پس تا اینجا دو احتمال وجود دارد، یکی احتمال گزارش منفی آژانس در شورای حکام و دیگری احتمال گزارش مثبت آژانس در شورای حکام. اگر گزارش آژانس در شورای حکام منفی باشد، احتمال صدور قطعنامه در شورای حکام و ارجاع آن به شورای امنیت سازمان ملل تا چه حد است؟ و آیا امکان وتوی قطعنامه از سمت چین و روسیه وجود دارد؟
اگر گزارش آژانس منفی باشد و قطعنامه به شورای امنیت سازمان ملل متحد برگردد، باز آنجا مساله را باید در چهارچوب برجام ببینند چون قطعنامه 2231 به‌عنوان پشتوانه برجام صادر شد. الان مشکل آنها این است که یک پایه اصلی برجام که آمریکاییها بودند، از آن خارج شدند. این خودش یک پارادوکس و مشکل در شورای امنیت ایجاد می‌کند. پیش‌بینی من این است که هم چین و روسیه این استدلال را خواهند داشت. زمانی مکانیسم ماشه استفاده می‌شود و آن 6 قطعنامهای که در گذشته لغو شده، مجددا فعال می‌شود که برجامی در کار باشد، الان مشکل آمریکا و کشورهای اروپایی این است که آمریکا از برجام خارج شده است. بنابراین اگر چنین قطعنامهای هم صادر شود، متعاقبا مشکل برای آنها درست می‌شود. یعنی اگر بخواهند در شورای امنیت قطعنامهای علیه ایران در چهارچوب برجام تصویب کنند، می‌خواهند به چه چیزی استناد کنند؟ باید به برجام استناد کنند که تخلف از برجام توسط ترامپ صورت گرفته نه ایران.
به غیر از استدلالی که گفتید، روسیه و چین چه دلیلی می‌توانند داشته باشند برای اینکه قطعنامه شورای امنیت علیه ایران را وتو کنند؟ به‌عبارت دیگر، آیا جنگ اوکراین، روسیه را به این سمت می‌برد که کاری خلاف میل آمریکا یعنی وتوی قطعنامه علیه ایران را انجام دهد؟
روس‌ها قطعا به‌دلیل تعارضی که با آمریکاییها دارند و همچنین باتوجه به مواضع منطقی ایران که همواره به این صورت بوده و هست، همچنین حمایت‌های مکرر اولیانوف، نماینده روس‌ها در مذاکرات وین از مواضع ایران، به نفع‌شان خواهد بود که اجازه ندهند آمریکاییها در این حوزه علیه ایران اقدامی شکل دهند، چون ایران شریک و همکار راهبردی روسیه است. اگر قرار باشد وتویی هم اتفاق بیفتد آمریکاییها می‌دانند برایشان سنگین تمام خواهد شد. لذا مطلوب‌شان این است که مساله را به‌گونه‌ای پیش ببرند که طرح‌شان وتو نشود. نکته بعدی آنکه درصورت موفقیت احتمالی در شورای حکام نیز باید در شورای امنیت علیه ایران رای‌گیری کنند. در این رای‌گیری هم مطلوب‌شان این است که اجماعی علیه کشورمان وجود داشته باشد و بدون مخالف پیش رود. مخالفت روسیه و چین نیز اجماع احتمالی را خواهد شکست. نکته دیگر آنکه آمریکا عضو برجام نیست. مساله مکانیسم ماشه موجود در برجام، زمانی قابل‌اجرا بود که آمریکا هم در چهارچوب برجام حضور داشت اما الان ایران خودش مخالف است چون طبق چیزی که در برجام پیش‌بینی شده است، کشورهای 1+5 و ایران، در حالتی که درنتیجه اختلاف‌شان، پرونده را به شورای امنیت ارجاع دهند و درباره آن رای‌گیری شود، آن زمان است که سه کشور اروپایی و آمریکا می‌شوند چهار. ایران، روسیه و چین هم می‌شوند سه. بنابراین مساله به‌طور خودکار علیه کشورمان پیش می‌رود. ضمن اینکه در این پیش‌بینی، روسیه و چین دیگر نمی‌توانند وتو کنند. (در چهارچوب برجام) الان آمریکاییها چون عضو برجام نیستند در چنین وضعیتی درصورت رای‌گیری، آرا برابر خواهد شد، بنابراین به نتیجه نخواهد رسید. اگر مساله به شورای امنیت ارجاع شود، باید در چهارچوب برجام مورد رسیدگی قرار گیرد. در این چهارچوب، مکانیسم ماشه نمی‌تواند عمل کند. نکته‌اش در اینجاست ولی در حالتی که آمریکاییها در برجام حاضر بودند و رای‌گیری هم می‌شد، مخالفت روسیه و چین اثری نداشت و آن 6 قطعنامه علیه ایران بازمی‌گشت و وتوی روسیه و چین نیز غیرممکن می‌شد. اما اگر قرار باشد تصمیم بگیرند تا بیرون از مکانیسم برجام رای‌گیری کنند، مخالفت روسیه و چین-حالا یا به‌صورت وتو یا به‌هر شکل دیگر- باز هم کار را به فرجام نمی‌رساند. این را هم بگویم که در دوره اوباما، پیش از امضای برجام نکته مهم، اجماع جهانی شکل‌گرفته علیه ایران بود. غربی‌ها زمانی می‌توانند به اهداف‌شان برسند که اصطلاحا اجماع وجود داشته باشد. الان محیط بین‌الملل و صحنه شورای امنیت فاقد آن ظرفیت اجماع‌سازی است و اگر اجماع اتفاق نیفتد اصلا مهم نیست که چند قطعنامه صادر میکنند. آن قطعنامه‌ها در چنین شرایطی واقعا کاغذپاره خواهد بود. زمانی این می‌تواند موثر باشد که پنج قدرت، خصوصا روسیه و چین همکاری کنند. در گذشته این همکاری را شاهد بودیم اما الان این زمینه برای همکاری وجود ندارد. نبودن این زمینه همکاری هم صرفا به‌دلیل جنگ اوکراین نیست. جدی‌ترین دلیل آن، مطالبات غیرقانونی و همچنین رفتار سلطه‌طلبانه آمریکاست که تهدیدی علیه روابط روسیه و چین هم خواهد بود. نه‌فقط با ایران، بلکه با کشورهای مختلف در جهان. بنابراین، روسیه و چین هم می‌دانند که موضوع، تنها محدود به ایران نیست. ایران، روسیه و چین در یک دورنما قطعا تهدیدی برای منافع آمریکا خواهند بود. حالا در مواجهه با روسیه دارند در اوکراین تصفیه‌حساب میکنند، در مواجهه با ایران در برجام، در رابطه با چین هم با محدود کردن این کشور و همچنین شکست پروژه یک جاده و یک کمربند چین و ایجاد دردسر در دریای چین جنوبی برای آنها مشکل ایجاد میکنند. ازجمله کاری که دارند در رابطه با تایوان میکنند و علنا دارند سیاست چین واحد را زیرپا می‌گذارند. مجموعه این تحولات شرایطی را ایجاد کرده است که دراقع تهدید-فرصت ایران، روسیه و چین با هم هم‌راستایی پیدا می‌کند.
بسیاری از کارشناسان معتقدند اروپا با شروط ایران مشکلی ندارد و خود شرایط اروپا در بحث انرژی و سوخت به‌خاطر جنگ اوکراین به‌قدری نامناسب است که اروپا دیگر توان ایجاد یک مشکل جدید برای خودش یعنی تصویب قطعنامه را ندارد. اما در این بین فشارهای آمریکا و رژیم‌صهیونیستی بر اروپا هم وجود دارد. با وجود این چقدر احتمال این هست که اروپا به سمت قطعنامه علیه ایران برود؟
اروپا تا به الان بازنده بازی آمریکاییها در اوکراین است. چون خود جنگ اوکراین، یکی از ویژگی‌هایش این بود که شدیدتر از مکانیسم تحریمی که علیه ایران سال‌ها به صورت غیرقانونی اعمال می‌کردند، علیه روسیه اعمال کردند و روسیه با رویکرد بازدارنده توپ را به زمین غربی‌ها انداخت. همین الان شما نگاه کنید به کشورهای مطرح اروپایی مانند آلمان، دچار مشکل اقتصادی شدند. حالا حساب این را هم بکنید که در چنین شرایط بحرانی، اروپا قطعنامه علیه ایران را هم به مشکلات خودش اضافه کند، وضعیت اروپا بهتر نخواهد شد. اروپا باید این محاسبه را بکند که آیا با صدور این قطعنامه وضعش بهتر خواهد شد یا وضع آنها پیچیده‌تر می‌شود که به اعتقاد من، اروپایی‌ها بعید است بیش از این بخواهند دست به حماقت بزنند، چون مسیری که اروپا در حمایت از آمریکا برای جنگ اوکراین رفت نیز ضررهای زیادی به اروپا زد.
خب در اینجا این مساله وجود دارد که آیا اروپا توان این را دارد که درمقابل آمریکا بایستد و آمریکا را راضی کند که از زیاده‌خواهی خودش در برجام کوتاه بیاید؟ شما شرایط آمریکا را می‌دانید، شرایط داخلی آمریکا به‌گونه‌ای است که حتی هم‌حزبی‌های بایدن از او حمایت نمی‌کنند و بایدن برای حل اختلاف درون آمریکا، هنوز تصمیمی نگرفته است.
آمریکاییها طی این چند ماه مذاکرات احیای برجام با بازی در وین و پیچیده کردن مساله در وین، دنبال خرید زمان بودند. الان هم در اوکراین اروپایی‌ها به اعتماد آمریکا همراهی داشتند و از سیاست بایدن پیروی کردند. می‌دانید بخشی از شرایط دشواری که برای اروپا به وجود آمده، به ناتوانی آمریکا در پاسخ به نیازهای انرژی در اروپا برمی‌گردد و الان که این وضعیت تا اینجا تجربه تلخی برای اروپایی‌ها شده، قطعا اگر قرار باشد اوضاع درباره ایران هم پیچیده شود و یک مشکل به مشکلات اروپا اضافه شود، اروپا آمریکا را راضی می‌کند. از این منظر دارم می‌گویم که حتی در آمریکا هم شرایط دشوار است. در شرایط دشوار بایدن، اگر قرار باشد تنها نقطه‌اتکای خودشان را هم از دست بدهند، دیگر دیپلماسی‌ای برای اروپا باقی نخواهد ماند چون الان اروپا به نمایندگی از آمریکا مذاکره می‌کند. می‌خواهم بگویم هم وضعیت آمریکاییها الان دشوار هست، هم وضعیت اروپایی‌ها و با نزدیک شدن به پاییز که بحران انرژی برای اروپا و آمریکا خواهد بود، قطعا یکی از منابع موردنیاز اروپا رجوع به ظرفیت انرژی ایران و منطقه غرب آسیا خواهد بود. از همین منظر، اروپا و آمریکا توانی برای فشار به ایران ندارند.
در این رابطه بیشتر بخوانید:
خدمات متقابل آژانس و اسرائیل (لینک)
صدور قطعنامه شرایط اروپا را بدتر می‌کند (لینک)