گمرک ایران روز گذشته جزئیات تجارت خارجی کشور طی دوماهه نخست سال جاری را منتشر کرد. ازجمله موارد جالب‌توجه در آمارهای گمرک، رشد 37درصدی ارزش صادرات کشور است. رشد بیش از 1000درصدی صادرات ایران به برخی مقاصد صادراتی که قبلا چندان سهم قابل‌توجهی بین مقاصد صادراتی ایران نداشتند، درکنار آن کاهش صادرات ایران به مقاصد سنتی همچون سوریه (کاهش 67درصدی)، روسیه (کاهش نزدیک به 29درصدی)، افغانستان (کاهش 38درصدی)، مالزی (کاهش 43درصدی)، فرانسه (کاهش 47درصدی) و برزیل (کاهش 97درصدی) از موارد قابل‌تامل تجارت خارجی ایران در دوماهه نخست سال1401 است.

  رشد 37 درصدی صادرات
براساس آمارهای گمرک ایران در دوماهه نخست سال جاری میزان صادرات غیرنفتی کشور حدود 17میلیون تن کالا به ارزش هشت‌میلیارد و 516 میلیون دلار بوده است. این میزان در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته به‌لحاظ وزنی رشد 1.6 درصدی و به‌لحاظ ارزش دلاری رشد 37 درصدی را تجربه کرده است. همچنین طی دوماهه نخست امسال میزان واردات کالا پنج‌میلیون و 182 هزار تن به ارزش هشت میلیارد و 115 میلیون دلار بوده که به‌لحاظ وزنی کاهش 3.4 درصدی و به‌لحاظ ارزش نیز رشد 24 درصدی داشته است. مقایسه ماهانه صادرات غیرنفتی کشور از فروردین سال 1399 نیز نشان می‌دهد میزان صادرات غیرنفتی کشور در فروردین امسال حدود 3.7 میلیارد دلار بوده که از رقم صادرات 2.9 میلیارد دلاری فروردین 1400 و رقم 1.6 میلیارد دلاری صادرات فروردین 1399 به ترتیب 25 و 125 درصد بیشتر است. همچنین صادرات ماهانه اردیبهشت امسال چهار میلیارد و 817 میلیون دلار بوده که نسبت به صادرات 3.3 میلیارد دلاری اردیبهشت سال گذشته 44 درصد و نسبت به صادرات 2.6 میلیارد دلاری اردیبهشت 1399 رشد 83 درصدی دارد.

  تغییر فاز نقشه تجاری ایران
براساس داده‌های گمرک ایران در دوماهه نخست امسال 10 مقصد اول صادرات غیرنفتی ایران به ترتیب شامل چین، امارات‌متحده‌عربی، عراق، ترکیه، هند، افغانستان، عمان، پاکستان، اندونزی و تایلند است. طی دوماهه امسال میزان صادرات ایران به کشورهای مذکور همچون چین 32.5 درصد، امارات حدود 77 درصد، عراق حدود 38 درصد، ترکیه 97 درصد، هند 22.5 درصد، عمان 126 درصد و پاکستان نزدیک به 11 درصد رشد داشته است. اما در همین مدت صادرات ایران به افغانستان کاهش 38 درصدی، اندونزی کاهش دو درصدی و به تایلند هم کاهش نزدیک به 25 درصدی داشته است.
اما بین کشورهایی که در رتبه 11 تا 75 (کشورهای منتخب) قرار دارند نیز طی دوماهه نخست امسال اتفاق قابل‌تاملی رخ داده است که گرچه برای قضاوت زود است، اما به نظر می‌رسد یک تغییر فاز در نقشه تجاری ایران درحال رخ دادن است. این تغییر فاز مربوط به رشد قابل‌توجه و عجیب و قریب صادرات ایران به برخی مقاصدی است که تاکنون چندان جدی گرفته نمی‌شدند. همچنین کاهش صادرات ایران به برخی مقاصد سنتی هم در نوع خود جالب‌توجه است. برای مثال در دوماهه نخست امسال میزان صادرات ایران به سنگاپور رشد 1128 درصدی داشته است. صادرات ایران به کشور آفریقایی موزامبیک طی دوماهه نخست سال جاری رشد نزدیک به 34 هزار درصدی را تجربه کرده، به مقصد میانمار رشد 842 درصدی، به آلبانی رشد 2886 درصدی، به اردن رشد 1667 درصدی، به بلژیک رشد 319 درصدی، به تاجیکستان رشد 560 درصد، به مصر رشد 1106 درصدی، به سومالی رشد 136 درصدی، به لهستان رشد 112 درصدی و به مقصد مراکش رشد 1997 درصدی را تجربه کرده است.
اما در همین مدت صادرات ایران به مقاصد سنتی همچون روسیه کاهش نزدیک به 29 درصدی داشته است. صادرات کشورمان به سوریه کاهش نزدیک به 67 درصدی، به مالزی کاهش 43 درصدی، به کشور غنا کاهش 92 درصدی، به کره‌جنوبی کاهش 74 درصدی، به قرقیزستان کاهش 71 درصدی، به لبنان کاهش 68 درصدی، به فرانسه کاهش 47 درصدی و به برزیل کاهش نزدیک به 97 درصدی داشته است.

  عامل افزایش صادرات
 آن‌طور که در مباحث قبلی گفته شد، کالاهای صادراتی ایران طی 2ماهه نخست امسال درحالی به‌لحاظ وزنی رشد 1.6درصدی داشته که به‌لحاظ ارزش دلاری کالاهای صادراتی ایران طی این مدت رشد 37درصدی داشته‌ است. مقایسه رشد وزنی و ارزش کالاهای صادراتی گویای یک نکته است؛ این‌که رشد ارزش صادرات به‌واسطه افزایش وزنی کالاها نبوده و برای کشف دلیل افزایش صادرات باید به‌دنبال دلایل کیفی بود. یکی از مواردی که می‌تواند دلیل افزایش ارزش صادرات 2ماهه نخست امسال را توضیح دهد، ارزش هر تن اقلام صادرات غیرنفتی کشور است. بررسی این شاخص از سال 1388 تا 2ماهه نخست امسال آن‌طور که در نمودار آمده، نشان می‌دهد طی سال‌های 1388 تا سال 1394 میانگین ارزش هر تن اقلام صادراتی کشور بین 450 تا 500 میلیون دلار بوده است اما از سال 1395 به بعد ارزش هر تن اقلام صادراتی کشور به 310 تا 370 دلار طی سال‌های 95 تا 99 رسید. در سال 1399 ارزش هر تن اقلام صادراتی کشور 396 دلار بوده اما این میزان با رشد 26درصدی به 500 دلار در هر تن رسیده است. درخصوص افزایش میانگین قیمت هر تن اقلام صادراتی کشور چند فرضیه مطرح است. اولی شفاف شدن هرچه بیشتر تجارت خارجی ایران طی سال‌های اخیر است، به‌طوری‌که بنابر ادعای فعالان تجارت خارجی، تا سال‌های اخیر که موضوع تعهد ارزی و بازگشت ارز به کشور چندان جدی گرفته نمی‌شد، برخی صادرکنندگان اقلام صادراتی خود را برای دریافت جوایز صادرکننده نمونه و دیگر مزایای تشویقی بیش‌اظهاری می‌کردند که همین عامل افزایش میانگین قیمت صادرات کشور می‌شد. مورد بعدی می‌تواند تغییرات صادرات اقلام و مواد خام در سبد صادراتی کشور باشد. به‌عبارتی هرچه سهم اقلام خام در سبد صادراتی بیشتر شده، میانگین ارزش صادرات کاهش یافته و هرچه سهم اقلام با ارزش‌افزوده بالا بیشتر شده، میانگین قیمت کالاهای صادراتی افزایش یافته است. مورد دیگر، تعدیل 30درصدی قیمت کالاهای صادراتی کشور در سال‌های اخیر بوده که از سوی گمرک انجام شده و هدف این تعدیل، اختصاص هزینه به صادرکنندگان برای دور زدن تحریم‌ها بوده است. اما مورد چهارمی که امسال بیش از سال‌های قبل مصداق دارد، مساله افزایش قیمت‌های جهانی اقلام کشاورزی، معدنی و فلزات و مشتقات نفتی است. به‌عبارتی، پس از شیوع کرونا به‌واسطه اختلال در زنجیره جهانی کالا و خدمات و کاهش شدید قیمت نفت، ارزش اقلام صادراتی کشور کاهش جالب‌توجهی داشت که طی سال گذشته این مورد برطرف شده و در سال جاری نیز با تورم جهانی کالاها و همچنین جنگ روسیه- اوکراین قیمت‌های جهانی روی میانگین قیمت کالاهای صادراتی و همچنین روی ارزش صادرات ایران تاثیر مثبت گذاشته است.